Ақша қаражаты, құнды қағаздар, ақшалы құжаттар мен қатаң түрдегі есеп беру бланкілерді түгендеу

gn="justify">    Тәсілдер  мен білімді қолданудың психологиялық  механизмдерінің дамуы. Іс-әрекеттій, жалпы типін аыықтайтын қайсыбір біркелкі тәсілдерді балалар әр түрлі дәрежеде сәтті қолдануы мүмкін. Бүл нақтылы іс-әрекетті жүзеге асырудың негізіне жататын психологиялық механизмдердің ерекшелігіне байланысты болады. Психологиялық зерттеулерден алынған деректер бүл механизмдер жекелеген оқу пәндеріне тән операциялар мен қарым-қатынастар түрінде ғана болмай, жалпылама сипатта бола-тынын көрсетіп отыр. Мәселен, Д. Я. Богоявленский, Е. Н. Ка-банова-Меллер, Н. А. Менчинская және тағы басқа психологтар ақыл-ой іс-әрекетінің жалпылама тәсілдерінің (абстракция, салыстыру, анализ, синтез) балалар ақылойы дамуының жалпы процесінде алатын маңызын кәрсетіп берді. Мысалы, «бөлшек — бүтін» қатынасын арифметикалық есеп шығаруда қолдану үшін бала, бүл қарым-қатынас жөніндегі жалпылама бі-лімді есептің нақтылы шарттарымен үйлестіріп және шарттардан осы қарым-қатынаска сай келетін элементтерді  (балада болған. қарындаштар — бүтін, ал қалғандары мен оның бергендері — белшектері) бөліп шығаруы тиіс

    Психиканың пайда болуы, яғни генезисі және оның дамуы туралы іфоблемалар өзара тығыз байланысты. Сондықтан да психика дамуы туралы жалпы көзқарас психиканың туындауы жөніндегі мөселенің теориялық ерекше-ліктерімен сипатталады.

    Атылған проблема бойынша ғылымда бірнеше теориялық бағыт қалыптасқан. Ең алдымен бұлар арасыңда философиялық ой-пікір тарихында Р.Декарт есімімен байланысты ғылыми елеуге тұрарлық "антропопсихизм" бағдары. Оның мәні: психиканың пайда болуы адамның келіп шығуымен байланысты. Психика тек адамға тән қасиет. Осылай пайымдаудан адам психикасының біз білетін тарихтан бұрынғы болмысы түгелдей жоққа шығарылды. Мұндай пікір қазіргі күнде де өз қолдауын табуда. Бұған Қарама-қарсы, екінші теория "панпсихизм", яғни бүкіл табиғатгың жан-рухи қасиетке иелігі жөніндегі ұғам. Бұл біріне бірі қайшы екі көзқарастың аралығывда кеңірек өріс "биопсихизм теориясы бар. Биопсихикошілдердің пікірі - психика жалпы материяның қасиеті емес, ал оның тек жанды бір   ғана тән нөрсе.      Қойылған проблеманың орай өрістеген жөне бір өзқарас: психика барша материяның қасиеті емес, ал олардың арасындағы жүйесіне (нервная система) ие болғандарына ғана төн с. Мүндай тұжырым "нсйропсихизм" деп аталған-Ғылыми психология аталған тұжырмдардың бір-де-бірін толығымен  құптай  алмайды.Оның дәлелдері  тіпті басқаша:   психологияның туындауы жөніндегі мөселенің шешімін өмірдің өте күрделі формасы - психиканың туындауына  себепші   болған   жағдайларды   зерттеп   танумен байланыстырады. Тіршілік пайда болуының негізгі шарты қоршаған оргамен тұрақгы зат алмасуға икемелген күрделі ауызды (белокты) молекулалардың түзілуі. Өздерінің тірдей қалпын сақтап қалу үшін олар қоршаған ортадан қорек заттарды сіңіріп, сонымен бірге қалыпты өміріне зияңць қорышлған қорек қалдықтарын сыртқа шығарып отырады Ассимиляция және диссимиляция деп аталған бұл  екі процесс зат  айналымының құрамды  бөлектері  болумеі күрделі ақуызды түзілімдердің негізгі жасау шарты болып табылады. .

    Бұл өте күрделі ақуызды молекулалар, каоцерваттар пайдалы коректер мен оларды қорытуға немесе өміріне қауіп туғызатын не зиянды өсерлерге жауап бергізетін ерекшс қасиеттерге ие. Мысалы, мұүндай молекулалар тек қоректі заттарға ғана емес, сол заттарды қорыттуға себін тигізетін жарық пен жылуға да ұнамды өрекетпен жауап береді. Аш шектен артық - механикалық не химиялық - қалыпть жасауына кедергі болатын әсерлерге қарсылық білдіреді. Зат алмасу процесіне қатысы жоқ, бейтарап әсерді тіпті елемейді.

    Каоцерваттардың индиферент (қатысы жоқ) әсерлерді елемей, зат алмасу процесіне себепші әсерлерді сезу қасиеті тітіркену деп аталады, ал бұл тітіркену құбылысы органикалық емес материяның органикалық жағдайп ауысқанында көрінеді Бұдан шығатын қорытынды: әрқандай тірі организм сыртқы тіркендіргіштерге таңдамалы (белсенді) қатынас жасап, тірі материяның өзіндік реттеу (саморегуляция) деп аталатын жаңа сапалық қасиетін танытады. Тітіркену - бұл биологиялық бейнелеудің (отражение) ең қарапайым формасы болумен, өсімдік жөне жануарлар эволюциясының барша кезендеріндегі тірі организмдерге төн құбылыс, яғни бұл тірі организмнің барша биологаялық мәнді әсерлерге жауап беру қабілеті Осылай, органикалық дүниеге өсу барысында бейнеленудің сапалық жаңа формасы келіп шығады, әлбетте, бұл бейне айнадағыдай дөл сипатты бере алмайды. Солай да болса, осы бейне өзінің енжар, кездейсоқ сипатынан арылып, тіршіліктің қажетгі шартына айналды.

    Тіршілікке  маңызды әсерлерге болған тітіркену  процестері, тітіркенудің жоғары маманданған формаларының калыптасуы және олардың ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыруы өсімдік дүниесі деп аталған өмір кезеңінің сипатына айналады. Мысалы, күн жарығына орай өсімдік тамырының терендеуі, дарақ діңінің қисық болуы, өсімдіктің күн сәулесін бағуы сияқты құбылыстар - бөрі осы биотикалық өсерлерден болған тітіркенудің нәтижесі. Өсімдік өмірі үшін мөнді жөне бір жағдай бар. Биотикалық әсерге қарқынды зат алмасумен жауап беруші өсімдіктер нақты зат алмасу кезінде өзге өсерлерді "байқа-майды". Олар қоршаған ортада белсенді (актив) бағыт-бағдар таңдай алмайды. Мысалы, адым жерде күн сәулесі жарқырап түсіп тұрғанымен, өзі тасада қалған өсімдік жасай алмайды.

    Мұндай өмір сүрудің енжар (пассив) формасынан тіршілік эволюциясының келесі кезеңі - жәндік-жаңуарлар дүниссі - айрықша сипатқа ие. Бұл кезеңдегі жалпы, ең қарапайым тіршілікгің даму барысында пайда болған бейнелеудің бастапқы формасы - сезу (чувствительность) екені жөнінде ғылымдық болжам бар (А.Н.Леонтьев). Бұл болжам бойынша, ең қарапайымдарынан бастап әрбір тірі организге төн құбылыс - жануардың тек зат алмасуға қатысты биологиялық әсерлерге  беріп қоймастан, биологиялық мәнсіз не "бейтарап" әсерлерге де, егер олардың өмірлік қажеттілігі жөнінде хабар түссе, жауап бере алуы. Басқаша айтсақ, жануарлар, тіпті ең капайымдары да, қоршаган оріада белсеңці түрде бағығ-бағдар іздестіреді, өмірлік маңызды жағдайларды қарастырады, төңіректегі барша өзгерістерді байқастырады. Мұндай алғаш биологиялық маңызсыз, ал соң өмір қажеттілігіне айналған өсерлерді бақылау қабілеті - сезү деп аталады. Сезу құбылысы психиканың туывдауында объектив биологиялық белгі қызметін атқарады.

    Тіршілікке  қажет әсерлер туралы хабар (сигаалдар) тиісті мүшеге түсуімен бейтарап тітіркеңдіргіштерді де қабылдай алатын сезу қасиегі өмір (тіршілік) формасына түпкілікті өзгерістер енгізді. Ең бастысы, тіршілік иесі қор-иіаған ортада бағдарлау қабілетіне ие болып, онда болып  әртүрлі өзгерістерге белсенді қатынас жасай отырып, өсімдіктерге тән емес, өрекет-қылықтың (поведение) жекеде өзгермелі формаларын қалыптастыра бастады.

    Алғашқы   кезде   мұндай   жеке   өзгермелі   әрекет қылықтың қалыптасуы өте баяу болды, солай да болса,   бұл процесті эксперимент жағдайыада (Брамштедт) байқауға қод жетті: бір жасушалы жануарлар жылуды сезеді де, жарықты қабылдамайды. Сондықтан да олар бір жағы жарық, екіншіс - қараңғы, суы теңдей жылы камерада бір қалыпты жайы жасайды. Ал егер камерадағы судың бір бөлігін ғана жылың жануарлар сол бұрышқа келіп жиналады. Егер камеранда суық су тарапына ұзақ уақыт жарық түсіріп, жылы жағын қараңғыласа, жануарлар әрекеті өзгере бастайды, яғни екі біржасушалылар температураның көтерілуінен хабар беру? сигаалға айналған жарықты сезе бастайды. Өсімдіктерд жануарларды  ажырататын жекелеген  әрекетқылық  ба өзгереді және пайда болған өзгерістер ұзақ уақыт сақталы өте жай жойылады.

    Жоғарыда  баявдалған тітіркену, сезу процестері  біржасушалылар өмірін қамтамасыз ете алады, ал оларда көпжасушалылар деңгейіне көтерілуімен пайда болаты тіршілікке бұлар жеткіліксіз.

    Көпжасушалылар  дөрежесіне өту - тіршілік жағдайын күрделендіріп  жіберді:   қоршаған   ортадаш   бағыт-бағдар таңдаудың белсеңдлік ролі артып, күрделі қозғалыстар мен қозудың   жылдам   жүрісін   қамтамасыз   ету   қажеттілігі туыңдайды. Бүл көпжасушалылардың дене құрылымының күрделенуіне, тітіркенуді сезуге байланысты арнайы жасушалардың пайда болуына,  бұлшық ет қысқарту тар жасушаларының түзілуі мен торлы - тармакты (диффуздың сипатқа ие жүйке жүйесінің дамуына өкелді. 

    Мұндай жүйке   көрінісін, мысалы, медуза, актини жөне теңіз жұлдызшаларында байқауға болады. Бұл даму кезеңіне тән құбылыс: торлы   жүйке жүйесіне   орай жүрісі бірқанша жылдамдасады. Бірақ, тіршілік дамуыңда ұнамды із қалдырғанымен, диффуздық жүйке жүйесінің кемшілігі де бар: қозу торлы жүйке тармақтарымен бүкіл дене бойлап  таралады. Сондықтан сырттан келген әсерді қабылдап, өңдеп және бейнелеп танитын жетекші органньи болмағанынан бұл деңгейдегі тіршілік иесінің әрекет-қылығы шектеулі болатыны табиғи фактор. Мұндай кемшілік бұдан әрі эволюциялық даму барысында, өсіресі құрылықтагы тіршілік формасына өтумен, диффуздыққа қарағаада бір шама     күрделірек     ганглиозды     жүйке     жүйесінің қалыптасуымен шегерідді.

    Құрылықтағы тіршілікке өту өмір жағдайларының едәуір күрделенуін туындатты.

    Жануарлардың тума (инстинкттік) әрекет-қылығын

    Жүйке жүйесі эволюциясының келесі кезеңін анық (белгілі нүктелерге топтасқан) жүйке жүйесінің болуымен  байлшысты. Мұндай жүйесі жоғары омыртқасыздарда,соның ішінде күшті дамыды. Ганлиоздық жүйкенің туындауы және оның көмеімен күрделі өрекет-қылықтардың қалыптасуы -тіршілік эволюциясындағы өте маңызды ілгерілеу болды.

    Енді  қарапайым омыртқасыздардың (қүрт) өздерінде-ақ, өткен кезеңмен салыст 
 
 
 
 
 
 
 

    Қорытынды

    Адам  психологиясының сипаттамасын беру үшін оның іс--әрекетінің басты басты  белгілерін атап өткен жөн. Осындай айрықша сипаттардың бірі –адамның дүниедегі заттарға, құбылыстарға, еңбек объектісіне, оның процесіне назар салуы, зейін қоюы әр уақыт адамның санасының бір затқа, құбылысқа, болмысқа бақыт алып отыруы. Сананы айналадағы дүниеге бағыттап отырмаса ол затты дұрыс қабылдай алмайды. Өйткені адамның санасында ол дұрыс сәулеленбейді.

    Іс-әрекеттің  материалдық мативтері – тұрмыстық  қажеттіліктерді атқаруға арналады. Тұрмыс заттарын азық түрлерін, ас-ауқат  т.б. адамның табиғи қажеттілігін қамтамассыз  етуге болады. 

    Іс  әрекеттің әлеуметтік мативі – қоғамда  белгілі бір ортаға ие болуы үшін болатын адамдардың құрметпен мойындауын тудыруға байланысты туындайтын әр түрлі  іс-әрекеттер.

    Іс -әрекеттің рухани мативі – адамның  өзін-өзі білімін әрекеттендіруіне байланысты болады.

    Баланың психикалық дамуы жас ішінде бала қимылқозғалыстарының дамуы және психикалық процестері мен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан үлкен  жетістіктерге  жетеді. Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектеуді, ақырында, тік тұруды және бірнеше қадам жасауды үйренеді. Үш-төрт айлық кезде жармасу қимылдары дами бастайды. Бала өзін қызықтырған жарқырауық затқа ұмтылады, оған қолын созады, ұстауға тырысады. Алғашқыда бұл қимылдар жөнді үйлеспейді: нәресте жиі қателіктер жіберіп, ұстай алмай қалады. Бірақ біртіндеп қимылдар ұсталынатын заттардың орнына, көлеміне және түріне орай нақтылана бастайды. Бұл  тектес қимыл  белсенділігінің орасан зор маңызы болады. Солардыд арқасында бала бірсыпыра қажетті қимыл дағдыларын игереді. Мұның үстіне заттардың қасиетіне практикалық икемделу бул қасиеттердің көзбен көріп қабылдауда ерекшелене бастауына алып келеді.  

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 

1. Мухина В.С.  Мектеп жасына балалардың психологиясы . Алматы, 1986ж.

2. Петровскийдің  редакциялығымен « Педагокикалық және жас ерекшеліктер психологиясы». Алматы, 1987ж.

3. Жарықбаев  Қ. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы, 1986 ж,

4.  Вогословский  В. Жалпы психология. Алматы. 1980 ж.        

5. Бейсенова  Ж. Жоғары сынып оқушыларының  кәсіби өзіндік анықтамасы. Алматы, 2004 ж.

6.Жас өсперемдер психологиясы.-Ұлағат,1997.

7.Мектепке дейінгі бала анотомиясы.-Алматы,2001

8.  Жарықбаев Қ. «Жантану», Алматы 1996 жыл.

9.  Сәбет Бап-Баба «Жантану негіздері», Алматы 2003жыл.

10.  Тәжібаев Т. «Жалпы психология», Алматы 1993жыл.

11. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және Психология, Алматы мектеп 2002жыл.

13. Алдамұратов, Рақымбетов, Іргебаева, Нығметов «Жалпы психология», Алматы-1996жыл.