Қаржы теориясы

Еншiлес кәсiпорындар негiзгi кәсiпорынды, сонын iшiнде монополияға қарсы заң талабы күшiндегi кәсіпорынды ықшамдау, негiзгi кәсіпорынның филиалдарын дербес заңи тұлға етiп қайта құру, негiзгi өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыру үшiн қосымша және мамандандырылған өндiрiс құру, негiзгi өндiрiстi оған тән емес қызмет пен функция түрлерiнен босату мақсатында құрылады.

Кәсіпкерлiк қызметті жүргiзудiң тиiмдi ұйымдық-құкықтық нысандарының бiрi шетелдiк фирмалар қатысқан бiрлескен кәсiпорындар болып табылады. Бiрлескен кәсіпорындардын мүлкi шартта анықталған мөлшерде қатысушылардын салымдары (жарналары) есебiнен құрылады. Бiрлескен кәсіпорындар заңнамамен белгiленген салыктарды төлейдi, бiрлескен кәсіпорын жойылғанда оның резервтiк капиталының пайдаланылмаған сомасына қолданыстағы мөлшерлемелер бойынша салық салынады. Республикада шетелдiк фирмалар қатысқан бiрлескен кәсіпорындарды құрудын және олардың iс-әрікет етуiнiң тәртiбi заңнамамен белгiленген. Кәсiпорын капиталындағы үлес уағдаластық бойынша анықталады. Әрiптестерге қажетті кепілдiктер, соның iшiңде олардың салықтарды төлегеннен кейiн қалған табысының (пайдасының) бiр бөлiгiн валюта түрiнде шет жаққа аударуға, ұлғаймалы өндiрiске жұмсалымға салу мүмкiндiгiне, басқаруға қатысуға, республика аумағында олардын меншiгiн құкықтық қорғауға кепілдiктер берiледi.

2.3 Кооперативтер

Экономиканың кооперативтiк секторы бiрыңғай ұлттық шаруашылық кешенi буындарының бiрi болып табылады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу барысында меншiк нысандарының дамуы қызметтің жаңа сфераларында шаруашылықты жүргiзудiң бұл демократиялық нысанының қайта дамуына және дәстүрлi салаларда оның кеңеюiне кең жол ашты.

Қазiргi кезде кооперация жүйесiнде кооперативтердiк екi негiзгi тұрпаты — өндiрiстiк және тұтыну кооперативтерi жұмыс iстейдi.

«Өндірістік кооператив туралы» заңда өндiрiстiк кооператив азаматтардың бiрлескен кәсіпкерлiк қызмет үшiн мүшелiк негiзде, олардың жеке еңбегiмен қатысуына және мүшелерiнiң мүлiктiк салымдарын (үлестерiн) бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi делiнген. Өндірiстiк кооперативтер тауарлар, өнiмдер өндiрiп, жұмыс атқарады, шаруашылық жүргiзушi субьектiлерге және халыққа қызмет көрестедi.

Өндiрiстiк кооператив коммерциялы ұйым және заңи тұлға болып табылады. Ол жеке кәсiпкерлiк үшiн заңнамалық актiлермен тиым салынбаған кәсіпкерлiк қызметтің кез келген түрiн жүзеге асыруға құқығы бар.

Өндiрiстiк кооператив мүлкiн жарғы салымдары, оның қызметiнен алынған табыстар, заңнамамен тыйым салынбаған өзге де көздер құрайды.

Кооператив жыл сайынғы пайдасынан аударымдар жасаудың есебiнен резервтiк капитал құра алады, ол кооперативтiң несие берушiлер алдындағы мiндеттемелерiнің орындалуын қамтамасыз етуге және көзделмеген шығыстарды өтеуге арналады.

Өндiрiстiк кооперативтiн пайдасы жыл қорытындысы бойынша анықталады. Салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер төленгеннен кейiн қалған пайда кооперативтiң толық қарамағында қалады және оның мүшелерiнiң жалпы жиналысы мен кооперативтiн құрылтай құжаттарында көрсетілген мақсаттарға бөлiнедi.

Тұтыну кооператтивтi сауда-саттық және тұрмыстық қызмет көресту арқылы өзiнiң мүшелерiн және басқа азаматтардын қажеттілiктерiн қанағаттандырып отырады.

Қазақстан Республиқасыныы заңына сәйкес селолық тұтыну кооперативi мүшелiк негiзде оның мүшелерiнiң (пайшыларының) материалдық және өзге де қажеттерiн қанағаттандыру үшiн өз мүшелерiнiң мүлiктік (үлестiк) жарналарын бiрiктiру жолымен жүзеге асырылатын азаматтардын ерiктi бiрлестiгi деп танылады.

Заңи тұлға да селолық тұтыну кооперативiне мүше бола алады.

Селолық тұтыну кооперативтерi коммерциялық емес ұйымдар болып табылады және кәсіпкерлiк қызметпен өздерiнiң жарғылық мақсаттарына сәйкес келетiндей дәріжеде ғана айналыса алады.

Селолық тұтыну кооперативтерi сауда, дайындау, өткiзу, өндеу, қызмет көрсету, жабдықтау қызметiн және заңнамаларда тиым салынбаған өзге де қыэметтi жүзеге асыру үшiн мүлiктiк (үлестiк) жарналар есебiнен құрылады.

Пәтерлер иелерiнiң тұтыну кооперативтерi — ПИК өзгеше ұйымдық-құқықтық түр болып табылады, олар тұрғын үй қорын ұстаумен, оған қызмет көрсетумен және пайдаланумен байланысты болатын өзара қатынастарды реттеп отыруы тиiс.

1 сызба. Шаруашылық жүргізуші субъектілер сыныптамасы.

ҚОРЫТЫНДЫ

Ондiрiстiк емес сферада коммерциялық негізде қызмет ететiн тұрғын уй—коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсету, сақтандыру, банк және басқа кәсiпорындарымен (ұйымдарымен) қатар, коммерциялық емес қызмет жүргiзетiн ұйымдардың үлкен бөлiгi жұмыс iстейдi.

Кiрiс түсiру негiзгi мақсаты болып табылмайтын және алымған таза табысты қатысушылар арасында бөлмейтiн заңи тұлға коммерциялық емес ұйым деп танылады.

Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысын ұйымдастыруға негiзiнен олардың ұйымдық-құқытық нысандары әсер етедi. Сондықтан коммерциялық емес ұйымдар қаржысының ерекшелiктерiн анықтау үшiн оның құрамына кiретiн мекемелердi, ұйымдарды, олардың қызметінiң сипатын, басқаруды ұйымдастырудың және қаржыландырудың әдiстерiн ескере отырып зерделеген жөн.

Коммерциялық емес ұйымдар қызметiн қаржыландыру көздерi әр түрлi болып келедi. Оларды бұл құрылымдардың iс-әрікет етуiне, мемлекеттің қатысу дәрежесiне қарай топтастыруға болады:

−   бюджет қаражаттары;

−   мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар;

−   жағдай шараларға билеттер сатудан алынған қаражаттарды қоса, өнім өткiзуден түскен түсiм-ақша;

−   түрлi коммерциялық құрылымдардың ақшалай аударымдары, келiсiмшарпарға сәйкес орындалған жұмыстар мен қызметтер көрсеткенi үшін түскен қаражат түсімдерi;

−   мүлiктi жалға беруден түскен түсiм-ақша;

−   халықтың қаражаттары;

−   кадрларды дайындаудан (қайта дайындаудан, бiлiктiлiктi артырудан және т.с.с.) түскен табыс және басқалары.

Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердiң шығыстары қағидада, жарғыда немесе өзге бекiтiлген құжатта қарастырылған олардың функциялық қызметiн қамтамасыз етуге бағытталған. Шығыстардың құрамы мен құрылымы ұйымның немесе мекеме қатысушыларының қызмет бағыттарының бiрiне тиiстiлiгiне (қатыстылығына), сондай-ақ бұл қызметті жүргiзуде пайдаланылатын әдiске қарай анықталады.

Коммерциялық емес қызмет жүргiзетiн ұйымдар мен мекемелер өздерiнiң қаржы жоспарларын өздерi жасайды. Мұның үстiне тек бюджет қаражаттары есебiнен қаржыланатын мекемелер шығындардың сметалар жасайды, онда мекеме қызметiнің сипатты көрескiштерi және қаражаттарды сыныптаманың бөлiмшелерi бойынша бөлу қамтып көрестiледi, ал өздерiнiң қажеттiктерiн бюджет қаражаттарымен ғана емес, қаржы ресурстарының басқа да түрлерiмен қамтамасыз ететін ұйымдар мен мекемелер шығындар мен табыстардың сметаларын жасайды.

Қазақстан Республиқасы Президентiнiң «Шаруашылық серiктестiктерi туралы» заң күшi бар жарлығына сәйкес шаруашылық серiктестiгi — жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесiне) бөлiнген, өз қызметiнiң негiзгi мақсаты пайда түсiру деп есептелетiн және заңды тұлға болып табылатын коммерциялық ұйым. Шаруашылық серiктестіктің мынадай нысандары белгiленген:

1) толық серiктестiк;

2) сенiм серiктестiгi;

3) жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк;

4) қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк;

5) акционерлiк қоғам.

Экономикада едәуiр орынды мемлекеттiк сектор алады. Бұл секторда кәсіпорындардың мынадай тұрлерi жұмыс iстейдi:

1) шаруашылық жүргiзу құкығына негiзделген кесiпорындар; бұл құкық мүлiктi мемлекеттен меншiк иесi ретiнде алған және осы мүлiктi иелену, пайдалану және оған билiк ету құкықтарын заңнамада белгiленген шекте жүзеге асыратын мемлекеттiк кәсіпорынның заттық құкығы болып табылады;

2) жедел басқару құкығына негiзделген (қазыналық кәсiпорын) кәсіпорындар. Бұл құкық қазыналық кәсіпорынның меншiк иесiнен алған және өз қызметiнiң мақсатына, меншiк иесiнiң тапсырмалары мен мүлiктiң мақсатына сәйкес заңнамалық актiлерде белгiленген шекте сол мүлiктi иелену, пайдалану және оған билiк ету құқығын жүзеге асыратын заттық құкық болып табылады.

Экономиканың кооперативтiк секторы бiрыңғай ұлттық шаруашылық кешенi буындарының бiрi болып табылады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу барысында меншiк нысандарының дамуы қызметтің жаңа сфераларында шаруашылықты жүргiзудiң бұл демократиялық нысанының қайта дамуына және дәстүрлi салаларда оның кеңеюiне кең жол ашты.

Пәтерлер иелерiнiң тұтыну кооперативтерi — ПИК өзгеше ұйымдық-құқықтық түр болып табылады, олар тұрғын үй қорын ұстаумен, оған қызмет көрсетумен және пайдаланумен байланысты болатын өзара қатынастарды реттеп отыруы тиiс.

Әдебиеттер тізімі

1. Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев «Қаржы оқулық» - Алматы, 2005 ж.

2. Толық-экономикалық орысша-қазақша сөздік – Алматы, 1999 ж.

3. Құлпыбаев С. «Қаржы теориясы» - Алматы, 2001 ж.