Қаржы менеджменті

 

мұнда Б_б – базалық өнімнің бағасы; Б_ж – жаңа өнімнің бағасы; П_б – базалық тауардың негізгі параметрінің мәні; П_ж – жаңа тауардың негізгі параметрінің мәні.

2. Баллдық әдіс. Бұл әдіс тұтынушы үшін тауар сапасының параметрлері сараптамалық бағалауға негізделеді. Сапа параметрлеріне техника-экономикалық, эстетикалық және басқалар жатады. Есептеу үшін келесі формула қолданылады:

 

                                           (2.3)

 

мұнда б_б және б_ж – сәйкесінше базалық және жаңа өнім баллдарының қосындысы.

3. Регрессялық талдауға негізделген әдіс, яғни бағаның тауар сапасы параметрлері өзгергерістерінен тәуелділіктерінің формулаларын (регрессиялық теңдеулерді) анықтау болып табылады.

Параметрлік әдістердің көмегімен жаңа тауарлардың бағасын анықтап қана қоймай, сонымен қатар тауардың бәсекелестік қабілетін бағалауға да болады. Қалай анықтау керек екендігін мысал арқылы қарастыралық.

Кәсіпорын техникалық құралдың A үлгісін өндірумен айналысады делік. Онымен бәскелестік құратын кәсіпорындар B, C және D үлгілерін жасаумен шұғылданады. Осы үлгілерді А үлгісімен салыстыру қажет. Тауар үлгілерінің техникалық көрсеткіштері 2.2-кестеде берілген.

 

2.2-кестеде

 

Тауар үлгілерінің бәсекелестікқабілетін бағалау

 

Үлгілер	Жұмыс ауқымының саны	Пайдалану-дың қауіп-сіздігі	Қуаты	Тауардың сапасы	Жалпы баға (орташа балл)
Барлық көр-сеткіштер, %	20	20	20	40	100
A үлгісі	4	4	4	4	4,0
B үлгісі	4	3	3	3	3,2
C үлгісі	5	5	4	4	4,4
D үлгісі	3	4	3	4	3,6

 

Тауарлардың бағалары: A үлгісі – 450 мың теңге, B – 400 мың теңге, C- 600 мың теңге, D – 500 мың теңге.

Тауар сапасының (бір  баллдың) құнын анықтаймыз. А үлгісі үшін:

 

 теңге.

 

Сәйкесінше, В үлгісінің  сапасы 125 мың теңге, С үлгісінің сапасы 136,4 мың теңге, D үлгісінің сапасы – 138,9 мың теңге деп бағаланады.

Сонымен, аталған тауардың А үлгісі баға және сапа қатынасы бойынша  бәсекелестік қабілеті ең жоғары деп  бағаланады.

Ал енді өндірушінің  қандай мақсатты көздейтінін қарастыралық. Тауар өндіруші кәсіпорын алатын табысын барынша арттыруға ұмтылады, яғни өнімді сатудан түскен сома мен оны өндіруге кеткен шығындардың айырамасының оң нәтиже беруін мақсат етеді. Демек, өндіріс көлемі туралы шешім қабылдау барысында өндіруші барынша үлкен табыс алып келетін өндіріс көлемін таңдай білуі қажет.

Осылайша біз түрлі  бағалар мен өндіріс көлемдерін пайдалана отырып, өнімді сатудан  түсетін табыстың нұсқаларын есептеу  барысына да жеттік. Әрине, әрбір келесі өндірілетін өнім тек сатудан  түскен табысты арттырып қана қоймай, сонымен қатар шығындардың да өсуін талап етеді. Басқаша айтсақ, өнімнің қосымша бірлігін өндіру жалпы сатылым сомасын белгілі бір шамаға арттырады (шекті сатылым), сонымен қатар жалпы шығындардың шамасын да арттырады.

Сонымен ең негізгі сұрақ: табысты барынша арттыру үшін өндірілетін тауардың қандай көлемін өндіру және оны қандай бағамен сату керек? Бұл үшін табысты сатылымнан түскен соманың шамасы жалпы шығындардың сомасынан артық болады деп есептейміз. Есептеу үшін 2.3-кестенің мәліметтеріне жүгінелік.

2.3-кесте ең тиімді сатылым көлемі әрқайсысының бағасы 840 теңгеден 6 дана өнім сатқан кезде болатынын көрсетеді. Басқа ешқандай нұсқалар кәсіпорынға мұншалық жоғары табыс (1040 теңге) алып келмейді.

Шекті пайдалылық теориясының  негізіне сүйене отырып тұжырымдалық. Шекті сатылым сомасын (6-баған) шекті шығындармен (7-баған) салыстырып көрелік. Өндіріс көлемі ұлғайған сайын сатылым көлемі шекті шығындардан басым болса, онда өндірісті және сатылым көлемін тауардың қосымша (шекті) бірлігі табыссыз ұлғайта беруге болады. Шекті шығындар шекті сатылым көлемінен басым бола бастаған сәттен бастап, өндіріс көлемін қысқартуға тура келеді. 2.3-кестеге байыппен қарасаңыз, шекті шығындар азайған сайын табыс көлемі арта береді. Сондай-ақ, шекті шығындар арта бастаған сәтте де табыс біршама уақыт, яғни шекті шығындар шекті сатылым көлемінен басым болғанға дейін, арта береді. Тек соңғы жағдай орындалған жағдайда ғана табыс тауардың әрбір келесі данасын өндірген сайын төмендей бастайды.

Сонымен, кәсіпорынға барынша үлкен табысты шекті шығындар шекті сатылым көлеміне барынша жақын болғанда немесе тең болған жағдайдағы өндіріс көлемі қамтамасыз етеді. Бұл нұсқа өндірушіге ең жоғары субъективті пайдалылық – барынша үлкен табыс алып келеді. Осы ережемен толық келісе отырып, ең тиімді нұсқа деп әрқайсысы 840 теңгеден 6 бірлік сатылатын нұсқаны есептейміз.

2.3-кесте   Табысты есептеу нұсқалары	Шекті сатылым сома-сы мен шекті  шығын-дардың айырмасы	8	1340-640=700	1140-200=940	940-150=790	740-130=610	540-130=410	340-190=150	140-310=-170	-60-490=-550	-260-730=-990	–
	Шекті шығындар	7	3200-2560=640	3400-3200=200	3550-3400=150	3680-3550=130	3810-3680=130	4000-3810=190	4310-400=310	4800-4310=490	5530-4800=730	–
	Шекті сатылым сомасы, теңге	6	1340-0=1340	2480-1340=1140	3420-2480=940	4160-3420=740	4700-4160=540	5040-4700=340	5180-5040=140	5120-5180=-60	4860-5120=-260	–
	Табыс, теңге	5	0-2560=-2560	1340-3200=-1860	2480-3400=-920	3420-3550=-130	4160-3680=480	4700-3810=890	5040-4000=1040	5120-5180=-60	5120-4800=-320	4860-5530=-670
	Жалпы шығын-дар	4	2560	3200	3400	3550	3680	3810	4000	4310	4800	5530
	Сатылым сомасы, теңге	3	0	1340×1=1340	1240×2=2480	1140×3=3420	1040×4=4160	940×5=4700	840×6=5040	740×7=5180	540×9=4860	1340×1=1340
	Бағасытеңге	2	1440	1340	1240	1140	1040	940	840	740	640	540
	Сатылатын тауардың саны	1	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9

 

3.3. Кәсіпорынның  тиімді баға стратегиясын қалыптастыру

 

Баға стратегиясы дегеніміз –  бұл кәсіпорын үшін барынша үлкен  табысты қамтамасыз етуге бағытталған  бірнеше баға нұсқаларынан тиімді бағаны таңдап алуын айтамыз. Баға қалыптасуының қазіргі таңдағы тәжірибесінде баға стратегияларының тармақталған жүйесі қолданылады. Оның жалпы бейнесі 2.1-суретте берілген.

 

Нарықтық шегерімдер стратегиясы  мәмілеге байланысты айнымалы және тұрақты  шығындармен байланысты болады. Кәсіпорын тауарды сатуға байланысты мүмкін болатын шығындарды қарастыра отырып, тұтынушыларды тарту мақсатында нарықта әр түрлі баға шегерімде қолдана алады.

Мезеттік шегерімдер стратегиясы  тұтынушылардың түрлі категорияларының сұраныстарына негізделе отырып қалыптасады. Мәселен, компьютерлік қызметтерді тұтынушы тұлға осы қызметтің лицензияланған немесе лицензияланбаған екендігіне қарап әр түрлі баға береді. Кәсіпорын мұндай жағдайларда қызметтің екі нұсқасы бойынша түрлі шерерімдер ұсына алады.

Кездейсоқ шегерімдер стратегиясын ресми  түрде анықтау және болжамдау  өте қиын. Мұндай шегерімдер көп  жағдайларда кезеңдік тауарларға (мысалға, қысқы және жазғы киімдерге) немесе халықтың қазіргі жағдайдағы сән  үлгісінде пайдаланатын тауарларына қолданылады.

Нарыққа ену стратегиясы өндіріс  көлемін арттыру арқылы қаражаттар үнемдеуге негізделеді. Кәсіпорын  нарыққа жаңа енген сәтте тұтышыларды  тарту үшін төмен бағалар ұсынып, нарықты игерген сайын өндіріс  көлемін арттырып, баға қалыптасу  саясатына өзгерістер енгізіп отырады.

Тәжірибеге сай стратегия кәсіпорынның өзінің бәсекелестерімен салыстырғанда  жинақталған тәжірибесінің артықшылықтарын  қолданумен сипатталады. Кәсіпорын  басқа тауар өндірушілермен салыстырғанда  нарықтағы өзгерістерді бағалауға, соған сәйкес шешімдер қабылдауға аз шығындар жұмсап, тимімді баға саясатын қалыптастыра алады.

Бағалармен белгі беру стратегиясы  өндірушінің өзге бәсекелестер қалыптастырған баға механизміне тұтынушың сенімін  пайдаланумен түсіндіріледі. Кәсіпорын  нарықтағы басқа өндірушілер  қалыптастырған бағадан төмен немесе жоғары баға белгілеп, тұтынушылардың көзқарасын байқап алады, содан кейін қорытынды шешімдер қабылдайды.

Аталған және басқа да баға стратегиялары  кәсіпорынның нарықтағы өз орнын  табуға септігін тигізеді. Қаржы менеджерлері осы нұсқалардың ішінен кәсіпорын  қызметінің мақсаттарына сай келетін  бір стратегияны немесе бірнеше стратрегияларды таңдап алып, оңтайлы баға стратегиясын қалыптастырады.

Баға стратегиясын таңдау – бұл  кәсіпорын қызметінің өзекті мақсаттарын  бағалауға негізінде баға қалыптасуының  стратегияларын таңдау. Жоғарыда келтірілген  мәліметтерден байқағанымыздай, кез-келген кәсіпорын нарық жағдайларында баға стратегияларын таңдаудың үлкен мүмкіндігіне ие. Кәсіпорынның баға стратегиясының жүйесін қалыптастыратын негізгі екі көрсеткіш – бұл кәсіпорынның мақсаты мен тұтынушылардың сипаттамасы (2.4-кесте).

 

2.4-кесте

 

Кәсіпорынның баға стратегиясының жүйесі

 

Тұтынушылардың  сипаттамасы	Кәсіпорынның  мақсаты
	Тұтынушылар катего-риялары  арасындағы баға өзгерісі	Бәсекелестік жағдайды пайдалану	Тауар ассортимен-тіне байланысты баға қалыптасуы
Тауарды іздестіру шығындары жоғары тұтынушылар	Кездейсоқ шегерімдер	Бағалармен белгі беру	Кәсіпорынның даңқына  сай баға
Тауардың пайдалылы-ғын  төмен бағалайтын тұтынушылар	Мезеттік шегерімдер	Нарықа ену және тәжірибеге сай баға қалыптасуы	Номиналдан жоғары бағалар
Тауар үшін ерекше шығындар жұмсайтын тұтынушылар	Нарықтық шегерімдер	Географиялық бағалар	«Комплект» баға қалыптасуы

 

Нақты бір стратегиялық шешімдер қабылдау, әрине, қиын. Әсер етуші факторлардың кейбірлері (іздестіру шығындары, тауардың пайдалылығын бағалау ерекшеліктері) бір мезгілде пайда болуы мүмкін, сол себепті тәжірибеде кәсіпорындар аталған стратегиялардың түрлі байланысын қолдана алады.

Баға стратегиясын таңдау, сонымен  қатар, заңнамалық негіздерге де байланысты болып келеді. Бәсекелестік деңгейі төмен кәсіпорындарға немесе нарықтағы ақпараттардан бейхабар тұтынушыларға қарсы бағалық қасақана заңсыз әрекеттерді болдырмау үшін көптеген елдерде кәсіпорындардың баға стратегиясын реттейтін заңдар қабылданған. Бұл заңдар, әдетте, бәсекелестер арасындағы қақтығыстарға және тұтынушыларды кемсіту секілді әрекеттерге бөгет болады. Кейбір заңдарда тіпті баға стратегиясының нақты нұсқалары да белгіленген. Сонымен қатар, ешқандай баға стратегиясы бәсеклестіктің әсерін төмендетпеуі тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Қазақстандағы кәсіпорындардың  бәсекелестік

қабілетінің мәселелері

 

 

3.1. Қазақстандағы бәсекелестіктің негізгі нысандары

 

Елімізде нарықтық қатынастардың  дамуы тауарлар нарығында бәсекелестіктің  дамуына да себеп болып отыр. Кәсіпорындар арасындағы нарықтағы бәсекелестіктің түрлі нысандары да қалыптасып үлгерді: баға бәсекелестігі, тауар бәсекелестігі, баға дискриминациясы және т.с.с. Бәсекелстік нысандарының арасындағы ең кеңінен және, әрине, алғашқы болып,  қалыптасқаны – бұл баға бәсекелестігі.