Аралас экономика

Аралас экономиканың басты белгісі- мемлекеттік меншік. Айталық, жеке сектордың  қорынан бәрі келе бермейді, бұл  әсіресе темір жол транспортына, атом энергетикасында, космостық техникада  игеруде ерекше білінеді.Қазіргі өндірістің бұл саласы тек үлкен көлемде ақша қаржыларын талап етіп қана қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш жігерін қажет етеді. Олар өз кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей ықпал жасайды.

Ірі өнеркәсіпті бір сатысынан басқасына ауыстырған өндіргіш күштердің өсуі адамзат қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуының қатпарларында да терең өзгерістер туғызады. Бұл процестің белгілері Ресей ғалымдарын мынандай қорытындыға итермеледі: "Мүмкін соғыстан кейінгі тарихқа тән жалпы адамзаттық құрылымының интенсивті күшеюі, өркениеттің жаңа түріне өтудін куәсі болар... ол экономикалық тиімділікті терең түсінгені ізгілікпен қосуға бағытталған". Мәселенің бұл қойылысында қазіргі дүниедегі өзгерісті мәнді мойындау бар.

Екінші жағынан, болып  жатқан өзгерістерді айтқанда қоғамдық өндіріс түріңдегі өзгерістерді кешіруге болмайды. Олар, жай ғана модификацик  емес, басқа мазмұнға, жағдайға өту. Бұл өзгерістер машиналарды енгізу, ірі өнеркәсіптің нәтижесі, содан  кейін қоғамдық өндірістің индустриялануы капитализм шеңберінде ұжымдық өндірістің өмірге объективті келуін қамтамасыз етті. Нәтижесінде коғамдық өңдіріс машинаға сүйеніп өз бойында қарама-қарсы екі тенденцияны қосады, кәсіпорындар мен өндіріс салаларының оқшаулануы және өзара байланыстылығы. Тауарлы өндірістегі ұжымдық қатынастарды немесе ұжымдық өндірістегі тауарлы қатынастардың коғамдық өндірістің бір түрінен екіншісіне ауысып өтпелі жағдайын білдіреді. Қоғамдық өндірістің бұл өтпелі жағдайы нарықтық қатынас дамуының жаңа сатысын — аралас экономиканы туғызады.

Тауарлы өндіріс —  аралас экономика, өйткені мұнда  ұжымдық өндіріс қалыптасады, біреуінің  заңдылықтары басқасына айналады. Аралас экономика қызметінің ерекшелігі, тауарлы  өңдіріс заңдылықтарына негізделген  ұжымдық өндірістің заңдылықтарының әрекеті сипатымен байланысты. Экономикалық қатынастар дамуының табиғи-тарихы процесі меншіктің түрлі формаларының басын қосады. Шаруашылықты жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқа тәсіліне ауысып отырады.

Аралас экономиканы  түрлі өндіріс әдістері арасындағы кедергі, ол мемлекеттік жеке кәсіпкерлер ісіне араласуынан болады деп қарамау керек. Аралас экономиканы кеп укладтылықпен теңестіру де қате көзқарас. Әр түрлі укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерінде болды. Айталық, дамыған капитализмде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлык шаруашылықтың қалдықтары болды; бірақ осының себебінен капиталистік өңдірістік қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу тауарлы өңдірістің капитализмді туғызғанымен бірдей, керісінше емес. Аралас экономиканы формациялық емес деп қарау да күмәнді. Мұндай көзқарас азиаттық ендіріспен ұштасады, оған маркстік-лениндік формация жүйесіңце орын табылмағаны белгілі. Шын мәнінде бұл көзқарас қоғамдық қатынастарға үстірт қараудан шығады. Егер бұл құбылыс капитализм де емес, социализм де емес десек онда ол информациялық құбылыс бола алмайды. Мұндай көзқарас қоғамдық даму барысындағы процестерді көрсете алмайды.

Аралас экономиканың алғашқы көрінісі — экономиканы  реттеуге мемлекеттің араласуы. Бұл  ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің күшеюінен керінеді, бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы инвестицияны ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т. б. шаралар кіреді. Аралас эконсмикаға тән белгінің бірі — мемлекет пен бизнестің өзара байланысы. Бірақ мұңда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар, ол әр түрлі өнеркәсіп, сауда, саяси топтардың мүддесін білдіріп, қоғамдық өндірісті біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен реттеуге қатысады.

Аралас экономиканың басты белгісі — мемлекеттік меншік. Айталық, жеке сектордың қолынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол транспортында, атом энергетикасында, космостық техниканы игеруде ерекше білінеді. Қазіргі өндірістің бұл салалары тек үлкен көлемде ақша қаржыларын талап етіп қана қоймай, сонымен қатар қоғалның барлық күш-жігерін қажет етеді. Олар өз кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей ықпал жасайды.

Мемлекеттік меншіктің  пайда болуы — тауар қатынас-тарында  жаңа лептің, ұжымдық өндірістің үстемдігін сипаттайды. Аралас экономикаға меншіктін көптүрлілігі тән, мұнда жеке-дара және ұжымдық меншіктің түрі олардың негізі болып, басқа түрлерінін пайда болуына әсер етеді. Аралас экономиканың маңызды бір белгісі құндық және жоспарлылық тұтқалар арқылы реттеу. Оларды қолдану басхарудың мемлекеттік және де басқа оргаңдарда жүреді, бұлар кеңестік және консультация немесе зерттеу сипатында болады. Өнеркәсіп органдарын сәйкестендіретін мемлекеттік жоспарлау органдары Жапониядағы индустриалды құрылысының кеңесі сияқты стратегиялық жоспарлау принципі негізінде "тұрақтандыру саясатына, салық, ақша және сауда құралдары экономикалық белсенділікті реттеу үшін қолдануы".

Жапония аталған шаралардан басқаларыға да жүргізеді. Олар: "бүкіл  экономика үшін ұзақ мерзімді индустриалдық құрылымды жан-жақты жасайды. Бұл құрылымдар әлем экономикасында әрекет ететін нарықтық күштермен аниқталады"'. Жапонияның, мысалы индустриалдық дамуы жоғары және постиндустриялық жағдайына көшуі анығырақ болған сайын экономикада жоспарлылық та жоғары болады. Әр түрлі мемлекеттік құрылымдарда олар түрлі көріністер табады.

Аралас экономиканың мәнді бір сипаты — микро-макро  деңгейіндегі экономикалық процестерді  ұйымдастырудың, басқарудың рөлінің  артуы. Ұйымдастыру қатынастары  рөлінің артуы тек қана техникалық себептерден емес, алдымен экономикалық процестердің салдарынан болады.

Мемлекеттік меншіктің  пайда болуы- тауар қатынастарында жаңа лептің, ұжымдық меншіктің түрі олардың негізі болып, басқа түрлерінің пайда болуына әсер етеді. Аралас экономиканың маңызды бір белгісі құндық және жоспарлылық тұтқалар арқылы реттеу. Оларды қолдану басқарудың мемлекеттік және басқа да органдарда жүреді, бұлар кеңістік және консультация немесе зерттеу сипатында болады. өнеркәсіп органдарын сәйкестендіретін мемлекеттік жоспарлау органдары Жапониядағы индустриялды құрылысының кеңесі сияқты стратегиялық жоспарлау принципі негізінде “тұрақтандыру саясатына , салық, ақша және сауда құралдары экономикалық белсенділікті реттеу үшін қолданылуы”.

Жапония аталған шаралардан басқаларын да жүргізеді. Олар: “бүкіл экономика үшін ұзақ мерзімді индустриалдық құрылымды жан-жақты жасайды. Бұл құрылымдар әлем экономикасында әрекет ететін нарықтық күштермен анықталады”. Жапонияның, мысалы, индустриялдық дамуы жоғары және постиндустриалдық жағдайына көшуі анығырақ болған сайын экономикада жоспарлылық та жоғары болады. Әр түрлі мемлекеттік құрылымдарда олар түрлі көріністер табады .

Аралас экономиканыі мәнді бір сипаты- микро-макро  деңгейіндегі экономикалық процестерді  ұйымдастырудың, басқарудың рөлінің артуы. Ұйымдастыру қатынастары рөлінің артуы тек қана техникалық себептерден емес, алдымен экономикалық процестердің салдарынан болады. Қарастырып отырған аралас экономиканың белгілерінің тағы бір жағы жекешеленген кәсіпорындардың трест, концернге, диверсификацияланған кәсіпорындарға, фирмаларға ауысуы. Олар микро деңгейдегі ұйымдастыру мен басқару қызметін түбірінен өзгертеді. Ірі кәсіпорындардың көлемі, олардың өндірістік тұтынуы, транспорттық және ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өкім шығаруы- бәрі баға белгілеуге, сұранысты, ұсынысты бақылауға, нарықтық берекетсіздігін жоюға жағдай жасайды, еркін бәсеке дәуіріне тән қиындықтарды жеңуге көмектеседі.

Аралас экономиканы  қазіргі қоғамның индустриалдық  даму дәуіріндегі экономикалық жүйе сипаттайды, оған белгілі бір заңдылықтар тән. Ол заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді. Аралас экоомика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып, тек қана ұжымдық өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдете түседі. Бұл шеңбердің ұлғаюы тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген елдерде қамтуынан айқын білінеді. Олар тауар заңдылықтарының дамуынан, оның заңдары әрекетінің күрделенуімен, элементтерінің жаңа түрлерінен көрінеді және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып табылады.

1.2 Аралас экономиканың мазмұны мен белгілері

ХХ ғасырдың барысындағы  аралас экономика түсінігі туралы көзқарастар, конвергенция теориясы эволюциясынан  басқалары сапалық өзгеріске  ұшырамайды. 80-жылдарда да негізінен аралас экокномиканы « мемлекет пен жеке сектордың есепке негізделген некеге отырулары» деп анықтады. Мұндай көзқарас Ф. Марш, Э.Шонфилд, Э.Рол, М.Пестон, М.Фламан және басқа қазіргі батыс экономистеріне тән.

  Бұлардың ой-пікірлерінде аралас  экономиканың өмір сүру кезеңдері туралы алшақтық бар. Айталық Э.Шонфилдің айтуынша, аралас экономика үстіміздегі ғасырдың 30-шы жылдарында пайда болса, Э.Ролдың айтуынша, Ұлыбританияда 200 жылдай өмір сүрген. Мұндай алшақтықтың себебі аралас экономиканың анықтамасын, оның мәнін терең аша алмайды.

  Бұрынғы КСРО-ның қазіргі  экономистерінің теориялық еңбектерінде: «бұл проблеманы түсінуде үш  негізі бағыт анықталады. Біразы  аралас экономиканы көп укладтықпен  теңестіреді. Екіншілері аралас  қоғамды «формацияға жатпайтын  қоғамның типі» деп қарайды. Ең соңында, үшіншілері бұл қоғамның сипатын өтпелі типке жатқызады». Көзқарастарының әртүрлілігі аралас экономика анықтамасының анық еместігінде жатыр. Алған үш бағыттың мәндік салмағы өтпелі кезеңге ауысқан және ол «аралас» сөзінен де туындайды. Нәтижесінде осы ұғымның мәндік мазмұнын анықтауға бір нәрсе басқамен араласуы тиіс және ол процесс белглілі бір уақытта деген ой аспанында қалықтайды.

  Шынында, алдымен  мына сұраққа жауап беруіміз  керек: экономика не себептен  аралас болады? Немен араласады  және бұл араласу қайда апарады?  Аралас экономика неден басталып  қалыптасады? Әрбір зерттеуші  өз қөздегенің табады. Осы жағынан  мына сөздердің жаны бар: «Мынадай түсінікке қарамай проблемалық ситуацияны бағалағанда және теорияны таңдағанда құнды пікірлер объективті экономикалық зерттеулерден анық бөлінуі тиіс».

  Экономика әлемінде  қоғамдық өндірістің тауарлы  және ұжымдық түрлері араласуын  тұйықтайды. Экономика дүниесін тек қана жеке меншіктіден емес, тек жеке-дара кәсіпкерден емес, сонымен қатар ұжымдық меншіктен тұрып, олардың түрлілігін қосады.

  Экономикалық өмірде  әртүрлі меншік түрлері пайда  болуының басты себебі- мануфактуралық  қоғамдық еңбек бөлінісімен байланысты.

  Нәтижесінде қоғамдық  өндіріс машинаға сүйеніп өз  бойында қарама-қарсы екі тенденцияны  қосады, кәсіпорындар иен өндіріс  салаларының оқшаулануы және  өзара байланыстылығы. Тауарлы өндірістегі  ұжымдық қатынастарды немесе  ұжымдық өндірістегі тауарлы қатынастарды қоғамдық өндірістің бір түрінен екіншісіне ауысатын өтпелі жағдайын білдіреді. Қоғамдық өндірістің бұл өтпелі жағдайы нарықтық қатынас дамуының жаңа сатысы- аралас экономика көрсетеді.

  Тауарлы өндіріс  аралас экономика, өйткені мұнда ұжымдық өндіріс қалыптасады, біреуінің заңдылықтары басқасына айналады. Аралас экономиканың тауарлы өндіріс болуы- ұжымдық аралас экономиканың қалыптасу кезендерін білдіреді. Аралас экономика қызметінің ерекшелігі, тауарлы өндіріс заңдылықтарына негізделген ұжымдық өндірістің заңдылықтарының әрекеті сипатымен байланысты. Экономикалық қатынастар дамуының табиғи-тарихи процесі меншіктің түрлі формаларының басын қосады. Шаруашылықты жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқасына ауысып отырады. Бұл пароцесс Дж. Гэлбрейттің мына ойында көрініс тапқан: «Екі жүйе нарыққа ауысты. Жоспарлаудың бір түрлерінің конвергенцияға бағыт ұстағаны айқын байқалады». Мұнда автор капитализм мен социолизм айтып отыр, бірақ ол шындыққа сәйкес келмейді. Бұл идеяға атап өтетін жай, қайсыбір процестердің мұндай ойға итермелегені.

Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны білдіреді: қазіргі экономикалық құрылыс-аралас экономиканы сипаттайды, ол бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастардың бар екенін көрсетті, сөйтіп экономист ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті, содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі түрі, аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас экономикашын өмірдегі қатынастардың бер жағын емес, ең терендігішын нақты қатынастарды айқындайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен кәсіпкерлердің арасындағы  қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада ешкімді, ештеңені ешқандай қыстау, қинау, шындау жок. Мұнда табиғи эволюция табиғи жолмен, бірелері жаңадан, бұрынғылары қоғамдық өндіріс элементтерінің  «ескертуімен» өзгерін, жүріп отырады. Оның отпелілігі мүндағы жаңа өндіріс әдісінің пісіпжетілуінде, бірак бұл бір өндіріс әдісінің  екіншісіне өту кезеңі емес. Мұндағы процестер өте күрделі, өткен жаңа заңдылықтарды қалыптастыру бұрынғылардың модификациялануы мен жаңалануы, мәңдік қатынастарының өзгерген түрлері түралы сөз болып отыр. Бұлар жөнінде өтпелі кезенде айтуға болмайды, өйткені ол бұрынғы түрдегі процестерді өзіне қабылдамайды және адекватты материалдық –техникалық база жасалған кезге дейіндігіні қамтымайды.

Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда мынаны атап өту керек: жаңаның бәрі емес жаңаның жоғары дәрежелі,қоғамдық өндіріс түрінің біреуін басқасының ауыстыруы бұл тауарлы өндірістің заңы. Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің ену процесі-аралас экономика. Аралас экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: өтпелі экономика формациялық даму деңгейін және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.

Ірі өнеркәсіпті бір  сатысынан басқасына ауыстырғын өндіргіш күштердің өсуі адамзат қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуының қатпарларында да терең өзгерістер туғызады. Бұл процестердің белгілері Ресей ғалымдарын мынадай қорытындыға итермеледі:” Мүмкін соғыстан кейінгі тарихқа тән жалпы адамзаттық құрылымның интенсивті күшеюі, өркениеттің жаңа түріне өтудің куәсі болар. Ол экономикалық тиімділікті терең түсінгені ізгілікпен қосуға бағытталған”. Мәселенің бұл қойылысында қазіргі дүниедегі өзгерісті мәнді мойындау бар.

Екінші жағынан, болып  жатқан өзгерістерді айтқанда қоғамдық өндіріс түріндегі өзгерістерді көшіруге болмайды. Олар, жай ғана модификация емес, басқа да мазмұнға, жағдайға өту. Бұл өзгерістер машиналарды енгізу, ірі өнеркәсіптің нәтижесі, содан кейінгі қоғамдық өндірістің индустриялануы капитализм шеңберінде ұжымдық өндірістің өмірге объективті келуін қамтамасыз етті. Нәтижесінде қоғамдық өндіріс машинаға сүйеніп өз бойында қарама-қарсы екі тенденцияны қосады, кәсіпорындар мен өндіріс салаларының оқшаулануы және өзара байланыстылығы. Тауарлы өндірістегі ұжымдық қатынастарды немесе ұжымдық өндірестегі тауарлы қатынастардың қоғамдық өндірістің бір түрінен екіншісіне ауысып өтпелі жағдайы нарықтық қатынас дамуының жаңа сатысы-аралас экономиканы туғызады.