Акша тарихы

     Ақша ежелгі заманда  пайда болды.Олар тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады.Тауар-бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі.Адам еңбегінің өнімі(зат),оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып,тауар формасын қабылдайды.Затардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды.Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды.Егер(нақты еңбекпен белгіленген)тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса,онда оны дайындауға кеткен уақытың рәсуә болғаны мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес,өйткені оның қоғамы қажеті шаралы.Cондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып,өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрнеді.Айырбас құн тауарлардың өзнен бөлініп шықан жане олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар ол ақша.

     Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді.Оның құны жасырын  түрде болады жане тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады.Тауарлар жане ақшалар бір жане осы тауар  формасының нақты қарама қарсы жақтары  бола отырып,айырбас протсесінде  бір бірін табады жане өзара бір бірімен аусады.

     Алғашқы қауымдық құрлыс кезінде бір тауардң  басқа бір тауарға кездейсоқ  айырбасталуы барысында,айырбас құнның жай немесе кездейсоқ формалары  қолданылады.

     Тауар өндірісінің даму барысында кездейсоқ  айырбас жиеленеді.Жалпы тауар  масасының ішінен барынша жиі  айырбасталатын тауардың бөлініп шығуымен құнның жай формаға өте бастады.

Тауар өндірісінің  өсуне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар барлық басқа тауарлардың  бір бірмен өзара айырбасталуы құралы бола бастады.Осыдан келіп,құнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы құндықформасынан жасырын түрде өту басталды.Бірақ оның ролі бір тауарға нық бекітілмеген еді.Біртіндеп жалпы құндылық эквивалент ролін белгілі бір көптеп атқара бастады жане осы тауарлар ақша деп аталды.Құның жалпы құндық формасы ақша формуласына айналды.

     Тауар айналасының тарихи эволюциялық  даму процесінде жалпы құдық эквиваленті  немесе ресімделінбеген ақша формасын,әр түрлі тауарлар қабылдады.Әрбір тауарлышаруашылық уклад өз эквивалентін алға тартады.Бір халықтың өзінде әр түрлі уақыттарда жане әр түрлі халықтарда бір мезгілде әр түрлі эквиваленттер болды.Сонымен,бірінші,ірі еңбек бөлінісінің натижеснде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал(ірі қара)айырбас құралына айналды.Олардың белгілі түрлері табиғи климаттық жағдайларға байланысты нақты сол ортада айырбас құралы болды.Шалғында аудандарда жылқы жане қой ал шөл жане шөлейт аудандарда түйе тундарда бұғы жалпы құндық эквивалент қызметін атқарады.Малды жалпы эквивалент ретінде пайдаланғаны туралы нақты далелдер әр түрлі қолжазбаларда,қазба жұмыстарының наттижесінде табылған заттарда поэзиада кездеседі.Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында өгізді құн өлшемі ретінде пайдаланғаны жайлы айтылады.Осы уақыттарда металдан жасалынған ақшаларда “өгіз”деген атау ойып өрнектелініп жазылып жүрді.Латынның сөзі”пекуния”(ақша)”пекус”(“мал”)сөзінен шықан.”Рупа”(“мал”)сөзі үнділердің ақша бірлігінің атауы рупия негізінде жатыр.Ежелгі Русьтарда да ақша металл ақшаларға ауысқаннан кейін де”мал”деген атауға ие болды.Ярослав Мудрый 1018ж.былай деген”біздің жинаған малдарымыз ерлерден 4күн,старостылардан 10 гривен жане боярлардан 18 гривенен тұрады”.Ол кездегі қазнашы “малшы”,қазына жинау орны “мал ұстайтын орын”деп аталынды.”Капитал”сөзінің шығуы да малменен байланысты,өйткені ескі герман тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып,меншік иесінің байлығын көрсетті.Солтүстік халықтардың ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін пайдаланады.Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі тауарлар сатып алу барысында құстардың,аңдардың жүндерін пайдаланды(үкі,түлкі,жанет.б.).Жылы теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде бақалшақ (раковинді)ақшаларды пайдаланды.Ежелгі Үнді елінде,Қытайда,Үндіқытайда,Африканың Шығыс жағалауларында,Цейлонда жане филиппин аралдарында алғашқы ақшалардың қызметін атқарды.Америкалық үнділердің белдіктерінде бақалшақ ақшалар құстардың,жыртқыш аңдардың келбеткескінін көрсете өрнектеліп,былғары белдіке көрік берді.Бақалшақ ақшалар тауар ақшалардың ең бір тұрақты формасы болып табылды.Әлемде әр түрлі”экзотикалық”ақшалар болған.Каролин аралдары тобына кіретін Яв аралында осы күнге дейін феи ақша айналысында қызмет етеді.Жане эквивалент ретінде металдар да пайдалана бастады.Ежелгі спартта,Африкада темір,мырш,қорғасын,мыс,күміс,алтын түріндегі ақшалар пайдаланылды.Рим императоры Дионисий Сиракуз жане орта ғасырдағы ағылшын корольдары мырыш ақшаларды құйды.Қытайда жане Ежелгі римде мыс ақша ретінде пайдаланылды.Алғашқыдағы белгілі массасы бар формасыз металл ақшаларды кейін келе әр түрлі массадағы біркелкі формасы бар металл ақшалар ауыстыра бастады.Монеталардың пайда болуы ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып табылады. Ақша тауардан дами отырып,тауар болып қала береді,бірақ тауар ерекше жалпылама эквивалент.Ақша жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар,онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді жане оның делдал ретінде қатысуыменен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.

     Ақшаның әрбір қызметі ақшаның тауар  айырбастау процесінен туындайтын, тауар  өндірушілердің өзара байланысының формасы ретіндегі әлеуметтік экономикалық маңызының белгілі бір жағын мінездейді. Ақша бес түрлі қызмет атқарады:құн өлшемі,айналыс құралы, төлем құралы, қор жане қазына жинау құралы, дүниежүзілік ақша.Құнның өлшем қызметі тауар өндіріс жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемі ретіндегі қаблетілігін білдіреді,бағаны анықтауда делдал қызметін атқарады.Өзінің жеке құны бар тауар ғана,құн өлшемі бола алады.Бұндай тауар болып өндіруіне қоғамдық еңбек жұмсалған,құнды құрайтын алтын саналады.Ақша еңбек өлшемі ол жұмыс уақытын емес,осы еңбекпен құрылған құнды көрсетеді.

     Ақша  құны өлшемі қызметін идеалды,оймен  ойлау арқылы орындайды. Яғни тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орндалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін тауардың бағасын белгілесек жеткілікті.Айналыс құралы ретінде ақша қызметерінің ерекшеліктері мыналар:

      -тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы:

      -оны идеалды ақшалар емес,нақты(қолма-қол)ақшалар                         орындайды:

     -ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын,оны нағыз ақшалар емес(алтын),оны ауыстырушылар-ақша белгілері орындайды.

     Егер  тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалыс болмаса,яғни тауар ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керсінше болса онда,бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады.Тауар шаруашылығының кеңеюі,шаруашылық байланыстарының интернационалдануы,дүниежүзілік нарықтың пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуына себеп болды.Дүниежүзілік ақшаларинтернационалдық құн өлшемі,халықаралық төлем жане сатып алу құралы ретінде қызмет етеді.

      Қазіргі уақытта дүниежүзілік несиелік ақшалардың жобалары  жасалуда,бірақ одан әрі нәтиже жоқ. Енгізілген шарты есептесу бірліктерінің(СДР,ЭКЮ)өзіндік меншікті құндары жоқ, сондықтан да олар толыққанды түрде дүниежүзілік ақшаның қызметін атқара алмайды.Бұл қызметті тек қана алтын нарығындағы операциялар арқылы алтын атқарады.

     Ақшаның бірінші қызметі-құн өлшем:Ақаның комегіменбасқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады.Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады.сондықтан тауар өз құнын да жане сұаным мен ұсынымнан да тауелді.

     Екінші  қызметі-айналым құралы.Осы қызметті ақша қолма қол түрінде атқарады,себебі олар нақты тауар айырбасында делдалдық жасайды.

     Үшінші  қызметі-төлем құралы.Бұл қызметті тауарды-ақша несиеге сақтар кезде,ақшаны қарызға бергенде,салықты,жер рентасын,жалақыны,диведендті,пәтер төлемін жане т.б.төлегенде атқарады.

     Төртінші  қызметі-қазына жинауқорлану құралы.Ақша айналасын тоқтатады жане жиналады.Бұл ролді толық бағалы ақша(алатын)орындайды.Ақшаның бұл қызметі ақша айналымын реттеуі үшін маңызды.

     Бесінші қызметі-ақшаның әлемдік ақша түрінде болуы.Әлемдік ақша алтын жане өнеркәсібі дамыған елдердегі тұрақты валюта болып табылды.Әлемдік аренада ақшаның айналымқұралы емес,төлем құралының ролі бірінші орында болады.