Акша нарык маныздылыгы

       ¤тiмдi т‰сiнiгi – аќша категориясын  аныќтау ‰шiн мањызды. Ќандай  болмасын м‰лiктiњ немесе активтiњ  µтiмдiлiгi дегенде, оныњ оњай сатылуы жєне ќ±нын жоѓалтпай аќша т‰рiне айналу м‰мкiндiгiн айтады /4,370 б/. Демек, активтердiњ ењ µтiмдi т‰рi – аќша болып табылады. Сол сияќты, жоѓары µтiмдi м‰лiктерге: алтын, баѓалы метелдар мен тастар, м±най, µнер шыѓармалары жатады. Ал, µтiмi тµмендеу болатындарѓа: ‰йлер, ќ±рал-жабдыќтар (бизнесмендер оларды ²м±здатылѓан² ќ±ралдар деп те атайды) жатады. 

      Фирмалар, ‰й шаруашылыѓы немесе  мемлекет иелiгiндегi кез-келген м‰лiктi сатуѓа болатындыќтан, ал келген  т‰сiмдердi басќа заттарды сатып  алуѓа ж±мсауѓа болатындыќтан, оны сатып алу м‰мкiндiгiнiњ ќор жинау ќ±ралы ретiнде ќарастыруѓа болады. Єйткенмен де, аќшаныњ басќа ешќандай активтер ие бола алмайтын 2 ќасиетi бар:

      Бiрiншiсi, аќша – жаратылысынан айналыс ќ±ралы болып табылатындыќтан, оны басќадай активтерге айырбастаудыњ ќажеттiгi жоќ;

      Екiншiсi, актив  ретiндегi ајшаныњ б±л ерекшелiгi – олардыњ номиналды ќ±ны не µсе алмайды, не азая алмайды. Б±л расында да осындай, себебi аќша ќ±н µлшемi болып табылады жєне барлыќ номиналды баѓаларды аныќтау ‰шiн ќолданылады /5, 175 б/.

       Актив  µтiмдiлiк ќасиетiне ие болады, егер ол тµлем ќ±ралы ретiнде  ќолданылса немесе оњай тµлем  ќ±ралына айналса жєне µзiнiњ  номиналды ќ±нын жоѓалтпаса. Бiраќ,  ешќандай да актив аќша дењгейiндегiдей  µтiмдiлiкке ие емес жєне ие бола алмайды.

¤неркісiбi µркендеген мемлекеттерде  аќша жиыны ќ±рамын аныќтау ‰шiн  негiзгi аќша агрегаттарыныњ тµмендегi жиынтыѓын пайдаланады:

       М₁ – айналыстаѓы ќолма-ќол аќша (банкноталар, тиындар, ал кейбiр мемлекеттерде ќазыналыќ билеттер) жєне банктiк аѓымдаѓы шоттардаѓы салымдар жатады;

      М₂ – М₁ + мерзiмдi 4 жылѓа дейiнгi коммерциялыќ банктердегi мерзiмдi жєне жиныќ салымдары жатады;

      М₃ - М₂ + арнаулы несие мекемелерiндегi жинаќ салымдары кiредi;

      L – М₃ + iрi коммерциялыќ банктердiњ депозиттiк сертификаттары ќосылады;

       Ќорыта  айтќанда, єрбiр аќша агрегаты  µзiнен алдыњѓылардыњ барлыќ элементтерiн  µзiне бiрiктiрiп ‰лкен аќша  жиынын ќ±райды.

 

       Аќшаѓа нарыќтыќ экономикада µте мањызды ‰лесi тиедi. Оныњ негiзгi тµрт себебi бар:

        Бiрiншiден,  аќша – экономикалыќ ж‰йеде  тауар µндiрушiлер арасындаѓы ќатынасты байланыстырушы ќ±ралы болып табылады;

        Екiншiден,  ол сапалы болып келетiн жања рµлге ие болады. Осылайша, кєсiпорында µндiрiлетiн тауарлардыњ ќ±ны аќшалай кµрiнiс табады жєне де ќ±н µлшемi мен аќша капиталы ќызметiн атќарады;

       Егер де кєсiпорын µнiмi наќты аќшаларѓа сатылып жєне т‰скен аќшаѓа µндiрiске шикiзат сатып алынатын болса, онда аќша айналыс ќ±ралы мен капитал ќызметiн атќарады. Ал, егер µнiм несиеге алынып, белгiлi бiр мерзiм кµлемiнде аќшалай тµленiп отыратын болса, онда ол тµлем ќ±ралы болып табылады.

       ‡шiншiден, аќшаныњ кµмегiмен ±лттыќ табысты мемлекеттiк бюджет, салыќ жєне заемдар арќылы ќ±ру жєне бµлу ‰рдiсi ж‰зеге асырылып отырады;

       Тµртiншiден, аќша – интернационалдау жаѓдайындаѓы шаруашылыќ байланыстардыњ ж±мыс к‰шi мен капитал алмасудыњ жєне тауар ќозѓалыс ‰рдiстерiн ж‰зеге асырып отырады /6,100 б/.

       80-жылдарда єлемнiњ басты елдерi  монетарлыќ концепция кµзќарасында  т±рѓан кездерi, экономиканы мемлекеттiк  реттеуде аќша-несие саясаты ењ  басты элемент болып т±рды,  ал аќшаныњ рµлi одан єрi арта  т‰стi.

 

 

 

 

 

 

 

2. АЌША НАРЫЃЫНДАЃЫ ¦СЫНЫС ЖЄНЕ С¦РАНЫС

 

 

1. Аќшаѓа с±раныс жєне негiзгi мотивтерi

 

      Макроэкономикалыќ тепе-тењдiк аќша  нарыѓындаѓы белгiлi-бiр пропорциялардыњ  болуын ќалайды.  Олардыњ iшiндегi ењ бастысы – аќшаѓа деген  с±раныс пен ±сыныстыњ тепе-тењдiгi. Сол ‰шiн, макроэкономикалыќ талдауларда  аќша ±сынысы мен с±ранысына кµп кµњiл бµлiнедi.

      Аќша нарыѓы – ќаржы нарыѓыныњ  µте мањызды ќ±рамды бµлiгi  болып табылады. Аќша нарыѓыныњ  ќызмет ету механизмiн т‰сiну  ‰шiн оныњ ќ±рамды бµлiктерiмен  танысу керек. Осыныњ  мањыздысыныњ  бiрiне аќша массасы жатады.

      Аќша массасы ќолма-ќол жєне  ќолма-ќолсыз формадаѓы барлыќ  аќша ќ±ралдарыныњ жиынтыѓы, б±лардыњ  кµмегiмен шаруашылыќтаѓы  тауарлар  мен ќызметтердiњ айналысы ж‰рiп  отырады. Аќша массасыныњ                 кµлемi кµптеген факторлардан  тєуелдi болады, алдымен аќша нарыѓыныњ кµлемi мен конъюктурасын белгiлейтiн – аќша ±сынысы мен аќша с±ранысынан.

      Аќшаѓа с±раныс – шаруашылы агенттерiнiњ саќтап ж‰рген аќша ќаржыларыныњ мµлшерiмен аныќталады. Шын мєнiнде, ол аќша ќорына немесе ќалѓан номиналды аќшаѓа деген с±раныс. Аќшаѓа с±ранысты теориялыќ талдау мен нарыќтаѓы тењдiк жаѓдайларын зерделеу б±л мєселелерде 2 негiзгi экономикалыќ мектептiњ: монетарлыќ жєне кейнстiк макроэкономикалыќ ‰лгiлердiњ пайда болѓанын кµрсетедi.

       Аќшаѓа деген с±раныстыњ монетарлыќ теориясы – неоклассикалыќ дєст‰рлерге с‰йенiп XVIII ѓ. пайда болды. Бґл теория экономика ѓылымында ‰стiмiздегi ѓасырдыњ 30-40 жылдарына дейiн ‰стемдiк ж‰ргiзген аќшаныњ сандыќ теориясыныњ ±сыныстарын басшылыќќа алды. Ал, монетаристер  - экономиканы дамытуда аќшаныњ рµлiне ‰лкен мєн бердi. Нарыќтыќ шаруашылыќтыњ циклдыќ µзгеруiн т‰сiндiруде де аќша массасыныњ мањызы бар деп есептедi. Монетаристердiњ ±раны – аќшаныњ мањызы бар!

        Кейбiр адамдар ойлайды, егер  оларда аќша болса, онда ол аќшаѓа кµлiк, т±рѓын ‰й жєне таѓы да басќа керек заттар сатып алар едiм   деп. Осыдан кµрiп отырѓанымыздай, ќажеттi заттар кµбейген сайын аќшаѓа с±раныстыњ шексiз екенi кµрiнiп т±р. Сондыќтан аќшаѓа с±раныстыњ белгiлi бiр мотивтерден пайда болатындыѓын кейнсиандыќ ‰лгi айќындап кµрсеттi.

       Аќшаѓа с±раныстыњ астарында   экономикалыќ  субъектiлердiњ белгiлi  бiр мµлшерде µз иелiгiнде тµлем  ќ±ралдарын (касса) иемденуге деген  ќалауларын байќауѓа болады. Ал, кассаны ±стау – альтернативтi шыѓындармен байланысты.  Сонда, неге экономикалыќ субъектiлер аќша-ѓа деген с±ранысты бiлдiре отырып, б±л шыѓындарды ж±мсауѓа ќарсы емес?

      Б±л с±раќтарѓа У. Баумол мен  Дж. Тобюиніњ iсiн жалѓастырушы – Дж. М. Кейнс аќшаѓа с±ранысты тудыратын 3 мотивтi атап кµрстеттi:

       1)  келiсiмдер мотивi;

       2)  саќтыќ аргументi;

3. жалдаптыќ дєлел;

         

          Келiсiмдер  ‰шiн аќшаѓа с±раныс.  Келiсiмдер ‰шiн с±ранысты ќашанда аќшаныњ тауарлар мен ќызметтерге тµленуi барысында пайда болады. Келiсiмдер жµнiндегi с±ранысты ќарастыра отырып, бiз пайыз мµлшерлемесiнiњ сомасы мен аќшаны аз ±стаудаѓы ќолайсыздыќтар   арасындаѓы айырмашылыќќа кезiгiмiз. Б±ны т‰сiну ‰шiн  наќты сандармен мысал келтiрейiк. Айталыќ, єлдекiм ай сайын, салыќ тµлегеннен кейiнгi ќал-ѓан табысы 1800 а.б. делiк. Ал, бiр к‰нде ол 60 а.б.-нен ж±мсап, ќалѓан 1740 а.б.-гiн салым ретiнде саќтауы болады. Алайда, оныњ к‰н сайын банктен 60 а.б.-нен алып т±руына тура келедi. Салымшы ай сайын саќтыќ кассасындаѓы ќалып отыратын аќшасына пайыз алады. М±ны – аќшадан т‰скен табыс деймiз. Келiсiм арќылы ќанша аќша ±стауды бiлу ‰шiн жеке адам ќолдаѓы аќшасыныњ ќ±нын бiлуi тиiс.  Жеке адамныњ ай сайынѓы атаулы табысы – У_N делiк. Сол У_N кассадаѓы есепке ай сайын тµленедi,  оны ж±мсау ‰шiн, кассадан валюта немесе чек т‰рiнде ќаражат алады.  Кассадаѓы ќалѓан салымнан єр ай сайын – i  пайыз мµлшерлемесi пайда ретiнде т‰седi. Ал, ќолдаѓы аќшадан ешќандай пайда т‰спейдi.

       Келiсiмдер жµнiнде кµптеген варианттар  бар жєне олардыњ єрќайсысыныњ  аќшаны алу, келiсiм жасау ‰рдiстерi єрт‰рлi болады. Мысалы, 50-жылдары пайда болѓан Уильям Баумол мен Джеймс Тобиннiњ аќшаѓа с±раныс теориясын ќарастырайыќ. Бiрнеше варианттарѓа тоќталайыќ: 

      а)  Айталыќ, жеке т±лѓа айдыњ  басында У табысын алып, оны  айдыњ аяѓында  0 н‰ктесiне дейiн жаратады делiк (Сурет 1)  /7, 686/.

 

У

 

 

 

 

 У/2

 

 

           0                                            t

 

Сурет 1- Жеке адамныњ банктен бiр рет барып алѓандаѓы ќолындаѓы аќша мµлшерi

       є)  Б±л вариантта, жеке адам  банкке бiр айда екi рет барды делiк. Яѓни, б±л жаѓдайда жеке адам ай басында У/2 аќша мµлшерiн, яѓни жартысын, ал содан кейiн ќалѓан екiншi бµлiгiн алды делiк. Онда, орташа шамасы У/2 – ге тењ болады (Сурет 2) /7, 686/.

 

   У

 

 

 У/2

 У/4

 

                     1/2         0     t

 

Сурет 2-Жеке адамныњ банктен  екi рет барып алѓандаѓы ќолындаѓы  аќша мµлшерi

  б)  Жєне  ‰шiншi жаѓдай, жеке адам банкке  бiр айда N рет барып табысын  алды делiк, У/N рет. Ал, айлыќ  орташа шамасы – У/2N-ге тењ болады   (Сурет 3)  /7, 686 б/.

 

  У

 

 

 У/N

 

 

                 1/N                                               0          t

 

Сурет 3-  Жеке адамныњ  банктен  N рет барып алѓандаѓы  ќолындаѓы аќша мµлшерi

       

 

        Б±дан байќап отырѓанымыздай, жеке  адам неѓ±рлым табысын кµп бµлiп алѓан сайын, оныњ соѓ±рлым банкке  баратын шыѓындары кµбейе т‰седi.

 

      Саќтыќ аргументi. Жеке адамда  аќшасы неѓ±рлым кµп болѓан сайын, соѓ±рлым ол адам шыѓынѓа аз ±шырайды. Саќтыќ маќсатпен ќолда аќша ±стаѓанымен, кейбiр сауда-саттыќтан µзiњдi-µзiњ тежеуге тура келедi.

      Кµп  аќша ±стаѓанымен, керек кезде  адам аќша таба алмайтын кездер  де болады. Мол аќшаны ќолда  ±стаѓан адам пайыз мµлшерлемесiн  жоѓалтады. М±нда да с±раным  келiсiмдерi ќатынасындай келiсушiлiк  бар. Кейде саќтыќ маќсаттармен аз аќша ±стау немесе   асыѓыс ќарыз алу жєне кµп аќша ±стау арасында саќтыќ баланстыњ оптималды саны болуы ќажет. Б±л оптималды сан - µтiмдiлiкке ќарсы пайыз шыѓындарын тењестiредi /5, 115 б/.

       Жоѓарыда  айтып µткендей, керек кезде адамда  аќша болмай ќалуы м‰мкiн. Ол жаѓдайда адам ќарыз алады немесе иелiгiндегi белгiлi бiр м‰лiктi сатуѓа тура келедi. Б±л екеуi де шыѓындармен байланысты, сол ‰шiн ондай жаѓдайды тудырмас ‰шiн ќандай да бiр аќша ќоры болуы ќажет.  Осылайша, ќауiпсiздiк мотивi ретiнде аќшаѓа с±раныс туындайды. Оныњ кµлемi субъект алатын табысына тура пропорицонал болып табылатын кездейсоќ тµлемдерге байланысты. Сол себептi ќауiпсiздiк мотивi ретiндегi аќшаѓа с±раныс функциясы тµмендегiдей болады:

 

                    L_пр = ( У, i )                              (1)

                               +   - 

 

         Аќшаѓа с±раныстыњ алып-сатарлыќ мотивi.   Ќазiргi   жаѓдайдаѓы экономикада экономикалыќ субъектiлердiњ м‰лiгi – баѓалы ќаѓаздар портфелi формасында болады, Яѓни аќшалар, облигациялар, акциялар жєне басќа да баѓалы ќаѓаздар т‰рiнде. Ќорлану нєтижесінде – м‰ліктер ќ±рылады. Ќорлану шешіміне келу ‰шін, индевидке 2 мєселені шешуге тура келеді: табытыњ ќай бµлігін жинау жєне µзініњ ќорларын ќандай м‰лік т‰ріне айналдыру. М‰ліктіњ альтернативтік формаларыныњ бірі ретінде – аќша болады. Баѓалардыњ µзгермеген жаѓдайында, басќа баѓалы ќаѓаздарѓа ќараѓанда аќша пайда єкелмейді. Олардыњ пайдасы – абсолютті µтімділігінде болып табылады. М‰ліктіњ аќшалай бµлігін, басќа формаларына ќараѓанда дереу жєне шыѓынсыз тµлем ретінде пайдаланса болады, яѓни м‰лік ретіндегі аќша, кез-келген уаќытта іс-шараларѓа ќажетті аќшаѓа айнала алады.

Аќшаѓа с±раныстыњ спекулятивтік мотиві – тµлем  ќ±ралы ќызметімен емес, аз ќ±нын саќтау ќызметімен байланысты. Жалпыѓа тµлем ќ±ралын µз ќ±нын саќтау ќ±ралы ретінде пайдалану ниеті ‰шін индивид альтернативтік м‰ліктерден т‰сетін табыстан тµлеуі ќажет. Сондыќтан, аќшаѓа м‰лік ретінде с±раныс – баѓалы ќаѓаздардыњ кірістілігіне (доходность) кері пропорционал /8, 115 б/.  

2.1 ¤тімділікті талдау теориясы жєне аќша нарыѓындаѓы тепе-тењдік

¤тімділікті талдау теориясы – б±л пайыз ќойылымыныњ  кейнсиандыќ ењ ќарапайым ‰лгісі. Б±л теория – LM ќисыѓын салуѓа негіз болады. ¤тімділікті тањдау теориясы – ќалайша наќты аќша ќорларына с±раныс пен ±сыныс пайыз ќойылымды аныќтайтынын кµрсетеді.

Наќты аќша ќорларыныњ ±сынысын бастайыќ. Егер M – аќша ±сынысы, ал P – баѓа дењгейі болса, онда M/P – наќты аќша ќорларын білдіреді. µтімділікті талдау теориясы наќты аќша ќорларыныњ ±сынысын білдіреді:

                                          (2)

   Яѓни, наќты  аќша ±сынысы пайыз ќойылымѓа  тєуелсіз болѓандыќтан тік сызыќ  ретінде бейнеленеді (Сурет 4) /7, 386 б/.

 

       r S

 

 

 

 

 

 

                                               

Сурет 4- Наќты маѓынадаѓы аќша ќорларыныњ ±сыныс ќисыѓы

 

 

Енді наќты маѓынадаѓы аќша ќорларына деген с±ранысќа тоќталайыќ. Адамдар аќшаны «µте µтімді» актив болѓандыќтан ќолдарында ±стайды. Оларды кез-келген келісімдерге ж±мсауѓа ыњѓайлы. µтімділікті тањдау теориясы бойынша аќшаѓа с±раныстыњ мµлшері пайыз ќойылымѓа тєуелді. Пайыз ќойылым – наќты аќшаларды ќолда ±стаѓандаѓы альтернативтік шыѓындарды білдіреді.