Акша нарык маныздылыгы

 

 

 

 

Жоспар

 

     Кiрiспе.................................................................................................................3

 

1. Аќшаныњ даму эволюциясы, ќызметi, нарыќтаѓы рµлi
1. Аќшаныњ даму кезењдерi, ќызметтерi жєне экономикалыќ маѓынасы............................................................................................5
2. Аќша -µтiмдi актив ретiнде жєне оныњ нарыќтыѓ экономикадаѓы рµлi......................................................................................................8

 

2. Аќша нарыѓындаѓы ±сыныс жєне с±раныс
1. Аќшаѓа с±раныс жєне оныњ негiзгi мотивтерi.............................10
2. ¤тiмдiлiктi тањдау теориясы жєне аќша нарыѓындаѓы тепе-тењдiк................................................................................................13

    Ќорытынды........................................................................................................16

    Пайдаланѓан  єдебиеттер тiзiмi........................................................................17

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кiрiспе

     Аќша – б±л тарихи даму ‰рдiсi барысында ќалыптасќан экономикалыќ категория болып саналады. Ол ќоѓам дамуыныњ єрбiр кезењiндегi µндiрiс жєне айырбас процестерiнде адамдар арасындаѓы экономикалыќ ќатынастарды кµрсетедi. Ќоѓамныњ экономикалыќ  дамуы к‰рделенген сайын, аќшаныњ мањызы арта т‰седi. Аќша – тауарлы µндiрiстiњ µнiмi. Аќша- кез-келген тауар айналысыныњ ќ±рамдас бµлiгi жєне оныњ нєтижесi. Тауар жєне аќша бiр-бiрiнен ажырамайды, себебi аќша айналымынсыз тауар айналымы болмайды, болуы да м‰мкiн емес /1, 23б/.

      Аќша тауардан дами отырып  тауар болып ќала бердi, бiраќ  тауардыњ жалпылама эквивалентi ретiнде. Расында да, аќша адамдарѓа ежелден-аќ таныс. Бiраќ оныњ ќалай пайда болѓандыѓы туралы ќ±пия сыры жєне µмiрiндегi мєнi кµп уаќытќа дейiн беймєлiм болды. Б±л с±раќтарѓа ќоѓам µмiрiн зерттей келiп, кµптеген ѓалымдар аќшаныњ тауар айналымында атќаратын мањызын жан- жаќты ашып, жауап бердi.

       Аќшаныњ ќажеттiлiгi туралы єр  уаќытта  єр т‰рлi ойлар айтылѓан. Мысалы, рационалистiк концепцияны (аќыл-ой талабына ѓана енгiзілген кµзќарас) жаќтаушылар аќша адамдар арасындаѓы келiсiм ќ±ралы, ол айырбас кезiнде ќ±ндардыњ ќозѓалысына ќажеттi арнаулы ќ±рал деп т‰сiндiрдi. Б±л ойды жаќтаушы Аристотель µзiнiњ ²Никомахова этика² деген кiтабында ²Айырбасќа ќатысатындардыњ барлыѓы µзара салыстырмалы болу ‰шiн шарттылыќќа негiзделген єлдебiр µлшем болуы ќажет² деп жазѓан /2,24б/. Б±л ой кµне Рим ќоѓамындаѓы зањѓа енгiзiлiп, оныњ ќаѓидасы бойынша император аќшаныњ ќ±нын зањмен бекiткен.

     Ал, XVI ѓасырдыњ бас кезiнде (1516 ж.)  утопиялыќ социализмнiњ негiзiн ќалаушы Томас Моор µзiнiњ ²Золотая книга о наилучшем устройстве государства и новом острове Утопия² деген ењбегiнде ²барлыѓын аќшамен µлшегенде мемлекеттiк iстердiњ табысты жєне д±рыс шешiлуi м‰мкiн болар ма екен² деп жазѓан /2, 24б/.

      Сондай-аќ, XIX ѓасырда утопист-социалистер Прудон, Оуэн, Грейт жєне басќалары да аќшаѓа терiс кµзќараста болды. Мысалы, Прудон тауар µндiрiсiн саќтай отырып, аќшаны жоюдыњ жобасын ±сынды жєне оны дєлелдемек болды. Сол сияќты 1832 ж. Р. Оуэннiњ тауарларды аќшасыз ²ењбек бондарын²  ќолданып, ж±мыс уаќытыныњ шыѓындары арќылы тауарларды баѓалаумен айырбас ж‰ргiзуге ±мтылѓан єректтерi сєтсiздiкпен аяќталѓан.

 Сµйтiп, рационалистiк  концепцияны жаќтаушылар тобы – аќша адамдар арасындаѓы келiсiмнен туѓан айырбастыњ техникалыќ ќ±ралы деген кµзќараста болды.

       Ал, эволюциялыќ концепцияны (µрiстеу, бiрте-бiрте даму кµзќарасын) жаќтаушылар б±л ²ж±мбаќты² басќаша шешкен. Б±л концепция ќоѓамдыќ тауар µндiрiсiн зерттей келiп, аќша адамдардыњ еркiнсiз айырбастыњ ±заќ дамуыныњ нєтижесiнде б‰кiл тауарлар єлемiнен бµлiнiп шыќќан ерекше тауар екенiн дєлелдейдi.

       Алѓашќы болып аќшаныњ тауарлы  жаратылысын дєлелдеп, аќша теориясыныњ  дамуына кµп ењбек сiњiрген  К.Маркс. Ол айырбастыњ жай, ењ ќарапайым формасынан  аќшалы формасына дейiнгi ±заќ даму жолдарын зерттей келiп, аќшаныњ ж±мбаќ сырын жоќќа шыѓарды. Сондай-аќ, К.Маркс аќшаныњ  ќажеттiлiгi жµнiнде ²егер аќша жойылса, бiз ќоѓамдыќ µркендеудiњ не ењ жоѓарѓы дєрежесiнде болармыз, не ењ тµменгi сатысына лаќтырылып тастармыз² деп µз ойын ќорытындылаѓан. Ал, коммунизм тек ќиял, сондыќтан аќша болды, аќша бар жєне одан єрi де бола бермек /2, 25б/. 

       Ал, ќазiргi кездегi нарыќтыќ экономикада  аќшаныњ мањызы µте зор. Мен µзiмнiњ осы курстыќ ж±мысымда – аќшаныњ экономикада ќаншалыќты мањызды рµл алатынына тоќталып µттiм. Жєне де тек мањыздылыѓы на ѓана емес, сонымен ќатар аќшаныњ атќаратын ќызметтерiне, оѓан деген с±раныстыњ туу себептерiне, аќша ±сынысына жєне аќша нарыѓындаѓы тепе-тењдiк жаѓдайларына да тоќталып µттiм.

                                                                                                                    

1. АЌШАНЫЊ  ДАМУ  ЭВОЛЮЦИЯСЫ,  ЌЫЗМЕТТЕРI  ЖЄНЕ НАРЫЌТАЃЫ  Р¤ЛI

 

 

1. Аќшаныњ даму кезењдерi, ќызметтерi жєне экономикалыќ маѓынасы

 

      Аќша  – ежелгi заманнан пайда болѓан  ерекше тауар болып саналады. Олар тауар µндiрiсiнiњ дамуындаѓы  µнiм болып табылады. Тауар –  б±л сату немесе айырбастау  ‰шiн µндiрiлген ењбек µнiмi.

      Єрбiр ерекше тауар мiндеттi т‰рде т±тыну ќ±ны ретiнде кµрiнедi. Оныњ ќ±ны жасырын т‰рде болады жєне тек ќана аќшаѓа тењестiру жолымен табылады. Тауарлар жєне аќшалар бiр немесе осы тауар формасыныњ наќты ќарама-ќарсы жаќтары бола отырып, айырбас процесiнде бiр-бiрiн табады жєне µзара бiр-бiрiне ауысады.

       Тауар µндiрiсiнiњ µсуiне байланысты  неѓ±рлым жиi айырбасталатын тауар  – барлыќ басќа тауарлардыњ  бiр-бiрiмен µзара айырбасталу  ќ±ралы бола алады. Тауар айналысыныњ  тарихи-эволюциялыќ даму процесiнде  жалпы ќ±ндыќ-эквивалеттiк немесе ресiмделмеген аќша формасын єр т‰рлi тауарлар ќабылдады. Єр елдiњ географиялыќ орналасу жаѓдайына байланысты олардыњ жалпы эквивалент рµлiндегi  аќшалары єр т‰рлi болды.

       Кейiн  келе, жалпы эквивалент ретiнде  – металл аќшалар ќолданыла бастады. Ежелгi Спартада, Жапонияда, Африкада темiр, мырыш, ќорѓасын, мыс, к‰мiс, алтын т‰рiндегi аќшалар пайдаланды. Рим императоры Дионисий Сиракуз жєне орта ѓасырдаѓы аѓылшын корольдары мырыш аќшаларды ќ±йдырѓан. Ќытайда жєне  кейбiр ежелгi  мемлекеттерде мыс – аќша ретiнде пайдаланды. XVII ѓасырларда Солт‰стiк Америкада ±саќ тµлемдерге ќорѓасын дµњгелешiктер ќолданылды /1, 11 б/.

       Кейiннен  металдардыњ арасында басты рµл  алтын мен к‰мiске µте бастады,  µйткенi олар жалпы эквивалент  ‰шiн керек аса ќажеттi сапаларѓа ие едi.

       Сµйтiп, монеталардыњ пайда болуы – аќшаныњ ќ±рылуындаѓы соњѓы кезењ болып саналады.

      Аќшаныњ  т‰пкiлiктi маѓынасын ±ѓыну ‰шiн,  алдымен оныњ атќаратын ќызметтерiн  айќындап алу керек. Аќшаныњ  єрбiр ќызметi – оныњ тауар  айырбастау процесiнен туындайтын, тауар µндiрушiлердiњ µзара байланысыныњ формасы ретiндегi єлеуметтiк-экономикалыќ  мањызыныњ белгiлi-бiр жаѓын мiнездейдi. Мысалы, К.Маркс µзiнiњ єйгiлi ењбегi ²Капиталда²- аќшаныњ 3 формасын: алтын, ќаѓаз, несие жєне 5 ќызметiн: ќ±н µлшемi, айналыс ќ±ралы, тµлем ќ±ралы, ќор жинау жєне єлемдiк аќшалар деп атап кµрсеткен. Ендi, осылардыњ єрќайсысына тоќталып µтейiн.

       Аќша – ќ±н µлшемi ретiнде. Ќ±нды µлшеу ќызметi тауар µндiрiсi жаѓдайында туындайды. Б±л аќшаныњ барлыќ тауарлар ќ±ныныњ µлшемi ретiндегi ќабiлеттiлiгiн бiлдiредi, баѓаны аныќтауда делдал ќызметiн атќарады. ¤зiнiњ жеке ќ±ны бар тауар ѓана ќ±н µлшемi бола алады.

      Аќша – ќ±н µлшемi ќызметiн идеалды,  оймен ойлау арќылы орындайды. Яѓни, тауардыњ ќ±нын µлшеу аќшаѓа айырбасталѓанына дейiн орындалады. Сµйтiп, ќ±нныњ тауар формасынан аќша формасына айналуы ‰шiн тауардыњ баѓасын белгiлеу ќажет болѓаны.

       Сонымен,  ќ±н µлшеу ќызметi – жалпы эквивалент  ретiндегi аќшаныњ тауарѓа деген  ќатынасын кµрсетедi.

     Айналыс ќ±ралы. Б±л тауар айналысындаѓы аќшаныњ атќаратын екiншi ќызметi. Б±л жерде тауарлар бiр-бiрiмен айырбасталѓанда аќша делдалдыќ ќызмет атќарады. Аќша пайда болѓаннан кейiн тiкелей тауар айырбастау (Т-Т) тауар айналысы формасына (Т-А-Т) айналды. Б±нда екi акт бар: бiрiншiсi Т-А  - ол тауарды сату немесе тауарды аќшаѓа айырбастау, ал екiншiсi А-Т – аќшаѓа басќа ќажеттi тауарды сатып алу. Аќшаныњ б±л ќызметi тауар айналымына сапалыќ µзгерiстер енгiздi. Атап айтќанда:

      Бiрiншiден, Т-А – процесi µнiм µндiрушiнiњ µнiмдi µндiруге ж±мсаѓан ењбегiн ќоѓам таныды деген маѓынаны бiлдiредi.

      Екiншiден,  бiр нарыќта тауарды сатып алып, басќа бiр нарыќќа сатып, аќша  т‰рiне айналдырып алуѓа м‰мкiндiк  туады.

      ‡шiншiден,  тауарды аќшаѓа айналдырып (Т-А), ќажет тауарды сатып алѓанѓа дейiн ќалдыруѓа болады.

      Аќша айналыс  ќ±ралы ќызметiн атќаратын болѓандыќтан, айналыс ќажеттiлiгi олардыњ саны  µткiзiлуi тиiс тауарлардыњ баѓасы  мен массасы негiзiнде, яѓни  µткiзiлуi тиiс тауарлар баѓасыныњ  сомасымен аныќталады /1,20 б/.

             Тµлем ќ±ралы.  Тауар айналысы дамыѓан сайын тауарды сату уаќыты оѓан аќша тµлеу уаќытымен сєйкес келе бермейдi. Тµлемдi кешiтiре отырып, сатылѓан тауарларѓа аќы тµлегенде аќша тµлем ќ±ралы ќызметiн атќарады.

       Аќшаныњ  тµлем ќ±ралы  ќызметi тек тауар айналысын ќамтумен шектелiп ќана ќоймай, сонымен бiрге аќша ќаржылыќ жєне несиелiк ќатынастарѓа да ќызмет етедi. Аќшаныњ тµлем ќ±ралы ќызметiнiњ айналыс ќ±ралы ќызметiнен айырмашылыѓы, б±л ќызметiнде аќша сату сатып алу процестерiн аяќтайды жєне ќолма-ќол аќшамен ќатар несие аќшалары да ж‰редi. 

       Дамыѓан  нарыќ жаѓдайында iрi сауда келiсiмдерiнде  аќша кµбiне тµлем ќ±ралы ретiнде  ќолданылады. Несие ќатынастарыныњ  дамуы ќолма-ќол аќшаны ќатыстырмастан  ќарыз мiндеттемелерiн (мысалы, вексель) µзара есепке алу жолымен µтеуге м‰мкiндiк туѓызады.

        Сµйтiп, аќшаныњ тµлем ќ±ралы  ќызметi несие ќатынастары мен  несие ж‰йесiн дамытты. 

       Ќорлану жєне ќазына жинау ќ±ралы. Аќшаныњ айналыс жєне тµлем ќ±ралдары ќызметiн орындауы ‰шiн ќажеттi мµлшерде белгiлi-бiр уаќытта аќша ќорын жинау керек. Єр т‰рлi жаѓдайларѓа байланысты тауар айналысы (Т-А-Т) тоќтап (Т-А) ќалуы м‰мкiн. Осыныњ нєтижесiнде аќша айналысы да тоќтап, белгiлi-бiр тауарларды сатќаннан соњ аќша жиналып ќалады. Єрине аќша ќорын жинау єр т‰рлi  наќты себептерге байланысты.

      Тауар айналымыныњ  ‰зiлiссiз бiрќалыпта ж‰руi ‰шiн ќажеттi аќша мµлшерi µзгерiп отырады. Сондыќтан, бiр кезде айналысќа ќосымша  ќосып, кейде, керiсiнше ондаѓы аќшаны шыѓару ќажет болады.

       Ќазiргi жаѓдайда, ќазына жинау ќызметi айналыстаѓы аќша массасын реттегiш рµлiн атќармайды. Ќазына тек ќана мемлекеттiњ саќтандыру ќоры ретiнде болады. Алтын резервтерi мемлекетке экономикалыќ тєуелдiлiктiњ болуына кепiлдеме бередi. Ќазiр Ќазаќстан Республикасыныњ ¦лттыќ банктегi алтын резерв ќоры 7 млрд. 707 млн. тењгенi ќ±райды.

       Ќорыта айтќанда, аќшаныњ ќор  жинау жєне байлыќ ќ±ру ќ±ралы  ќызметi арќылы ±лттыќ табысты  ќалыптастыру, бµлу жєне ќайта  бµлу процестерi ж‰редi.

       Д‰ниеж‰зiлiк аќша. Халыќаралыќ ењбек бµлiнiсiнiњ дамуы, шаруашылыќ байланыстардыњ интернационалдануы тауар жєне аќша айналысыныњ ±лттыќ шењберден шыѓып, єлемдiк нарыќтыњ пайда болуына єсер еттi. Б±л экономикалыќ ќатынастар – аќшаныњ д‰ниеж‰зiлiк ќызметiнiњ алѓы шарты. Сондыќтан аќша халыќаралыќ сауда-саттыќќа ќызмет кµрсетедi.

      Кейбiр  елдердiњ ±лттыќ аќша белгiлерiнiiњ  д‰ниеж‰зiлiк аќша ретiнде ќолдануыныњ  себептерi:

       Бiрiншiден, б±л елдердiњ д‰ниеж‰зiлiк  сауда мен несие ќатынастарында  жоѓары ‰лестi салмаѓы бар;

       Екiншiден, б±л елдердiњ басќа елдерге айтарлыќтай несие беруге м‰мкiндiгi бар /2, 23 б/.

      Бiр сµзбен айтќанда, экономикасы  дамыѓан жєне єлемдiк нарыќтаѓы  тауарларыныњ ‰лес салмаѓы ќомаќты  мемлекеттердiњ ±лттыќ валютасы  д‰ниеж‰зiлiк аќша бiрлiгi ретiнде ж‰редi.

      Жоѓарыда  айтып µткендей, аќша – б±л тарихи дамыѓан экономикалыќ категория. Ол ќоѓам дамуыныњ єрбiр сатысында µндiрiс жєне айырбас процесiнде адамдар арасында ќалыптасатын экономикалыќ ќатынастарды бiлдiредi. Ќоѓам – экономиканыњ єр т‰рлi ‰лгiсiне µткенде аќшаныњ мањызы арта т‰седi. Мысалы, орталыќтанѓан жоспралы экономикада керiсiнше аќшаныњ мєнi шектеулi болды.

      Ал, ќазiргi жаѓдайдаѓы нарыќтыќ экономикада  аќшаныњ мањызы зор. Себебi, єр  т‰рлi меншiк жаѓдайында (мемлекеттiк, кооперативтiк, жеке) ж±мыс iстейтiн тауар µндiрушiлер µндiретiн жєне сататын µнiмнiњ кµлемiн, т‰рiн жєне баѓасын бекiтуге дербестiк алды.

      Сондыќтан  да, аќша – нарыќтыќ экономикада  аќша-несиелiк реттеуде айналыстаѓы  аќша массасыныњ µсуiн тежеу,  инфляциялыќ процестердi жењу жєне µнiмдi ынталандыру баѓытында ќолданылады.

 

2. Аќша - µтiмдi актив ретiнде жєне оныњ нарыќтыќ экономикадаѓы рµлi

 

      Аќша – б±л тµлем ќ±ралын  атќаратын активтер болып саналады. Ал, µтiмдiлiк - µзiнiњ номиналды ќ±нын жоѓалтпай тез, єрi ыњѓайлы есеп айырысу ќ±ралын атќаратын активтердi бейнелейдi. Яѓни, аќша - µте µтiмдi активтер болып табылады /3,230 б/.