Салық

    Салық жеңілдіктері  - заңнамағы сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мынлар жатады:

    салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатыланыт салық объектісінің е аз бөлігі;

    табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асыраудағы жандарға, мүгедектерге – халықтан алынатын табыс салығы бойынша;

    Күрделі қаржыларға, әлеуметтік объектілрді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын шығындардың сомасынан – пайдаға салынатын салық бойынша және т.т.);

    Салық салынатын табыстың құрамына кіріктірілмейтін сома) мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, халықтан алынатын табыс салығ бойынша өтемақы төлемдерінің сомасы);

    Салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің  санаттары үшін салық мөлшерлемесін  төмендету.

    Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу  мерзімін ұзарту және салық бойынша бересіні есептеп шығару да жатады.

    Жеңілдік  кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.

    Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері  – билік пен бсқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.

    Салықтық  бақылау- салық службасы органдарыныі салық заңнамасының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы  жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы.

    Салықтық бақылау мынадай нысандарда  жүзеге асырылады:

    Салық төлеушілерді тіркеу есебі;

    салық салу объектілері мен салық салумен  байланысты объектілерді есепке алу;

    бюджетке  түсетін түсімдерді есепке алу;

      қосылған құнға салынатын салықты  төлеушілерді есепке алу;

    салық тексерістері;

    камераларды бақылау;

    салық төлеушілердің қаржы – шаруашылық қызметінің мониторингі;

    фискалқы  жады бар бақылау – касса машиналарын  қолдану ережелері;

    акцизделетін  тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу;

    мемлекет  меншігіне айналдыратын мүлікті  есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру;

    уәкілетті ргандарға бақылау жасау.

    Кедендік  бақылау агенттігі өз құзыры шегінде  Қазақстан Республикасының кеден  шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен  бйланысты төленуге тиісті салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу жқніндегі салықтық бақылауды Салық көдексіне және кеден заңнамасына сәйкес жүзеге асырады.

    Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы – шаруышылық қызметі туралы салық службасы органдары кез-келге  мәліметтер құрайды.

    Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырға сомасын, төмендеткен  табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауырпалығына қарай үлестік немесе еселенген  көлемде айыппұлдар, бюджетке төлеентін  төледір мерзімін өткізіп алғаны үшн өсімдер түрінде  санкциялар қолданылады. 

    2.1. Салық жүйесінің қалыптасуы 

    Салық кодексінің нормативтік базасының  негзгі бөлігі – деклаарция жүйесі болып табылады.

    Біз қазір мейлінше ілгері қадам баса отырып, нұсқаулықтан декларацины толтырудың ережелеріне көщтік. Бұрын нұсқаулықтар «Салық және бюджетке төленетін бақа ді міндетті төлемдер туралы» заңның нормаларының мән-мазмұнын ашып көрсететін нормативтік құқықтық актілер болып табылғандығын айтқанда, осы салықтық нұсақулықтар көбіне зағ нормаларының мазмұнын дәл ашпай, салық төлеушілер үшін көптеген қиындықтар туғызатын. Сондықтан мұндай нұсқаулықтардн бас тартуға тура келді.

    Декларацияларды толтыру ережесі халықарлық тәжірибеге  сүцнен отырып жасалғандықтан, болашақта  Салық кодексін қолдану барысында  және декларацияларды толытыру тәртібінде айтарлықтай проблема болмауға тиіс. Жүргізілген орасан жұмістің нәтижесінде, қазір барлық декларациялар біріздендіріліп қодталған біртұтас жүйеге айналды. Әрбір жолының, әрбр позицияның өзіндік мәні  мен өзінің нөмірі  бар. Оның көлеміне қарап үрейленудің қажеті жоқ, өткені кез-келген салық төлеушіде кірістер мен шығыстардың, сондай-ақ салықтық есептемелердің барлық түрлері қатар бола бермейді. Құрылымы жағынан көп филиалды болып келетін, атқараныт қызметінің түрі кқп және ауқымды қаржылық операцияларды жүзеге асыратын ірі кәсіпорындарды қоспағанда, негізінен салық төлеушілер  декларацияның бір бөлігін ғана толықтырады. Дегенмен, мұндай салық төлеушілер елімізде саусақпен санарлық қана.

    Салықтық  есептеменің жаңа нысанының қолданысқа енуінен көптеген салық төлеушілер, олардың ішінде шағын бизнестің, ауылшаруашылығы секторының субъектілері игі өзгерістердің куәсі болмақ. Мәселен, арнайы салық режимі бойынша жұмыс істейтін шағын бизнес  субъектілері бір ғана беттен тұратын декларация толтырады. Әлеуметтік саладағы ұйымдар Салық кодексіне сәйкес салықтық есептеменің ең қарапайым нысанын тапсырады.

    Ал  тауар өткізу мөлшері орташа болып  келетін және құрамында 100 немесе одан да көп адам жұмыс істейтін кәсіпорындарға ауырлау тиюі мүмкін. Өйткені, олардың салықтық жүктемелері айтарлықтай жоғары. Осыған орай, біз алдағы уақытта салықтық қатынастарды жетілдіру жүйесі арқылы орташа кәсіпорындардың, бірініші кезекте экспортқа дайын өнім шығаруды жүзеге асыратын кәсіпорындардың экономикасын қодаудың жолдарын қарастыратын боламыз.

    Салық кодексінің қоданысқа енуіне сәйкес салықтық қарым-қатынастардың тәртібі  айтарлықтай жақсаруға тиіс. Әрине, алғашқы жартыжылдықта кейбір қиыншылықтар да кездесуі мүмкін. Бәлкім, үйреншікті болып қалған нұсаулықтарсыз жұмыс істеу қиындау соғар. Бірақ, жетілдірілген әдіс қашанда қолайлы емес пе. Бұрынғы салық заңының қолданылу аясында 1995 жылдан бергі жинақталған әдіс,тәжірибе, сақталады. Ең бастысы, салықтық есептеме жүйесі кәсіпорындардағы тәртібін және салықтық есептемелерді толтыру тәртібін түбегейлі түрде өзгертуі тиіс.

    Декларацияда  экономикалық қызметтің жалпы жіктеуші (ЭҚЖЖ)бойынша кәсіпорынның экономикалық қызметінің пайызға шаққанда негізгі  үш түрі көрсетілуі қажет. Мысалға, егер бір кәсіпорын металл өнімдерін, сонымен қатар, химиялық өнімдер және машина жасауға қажетті белгілі бір өндіретін болса, онда онығ қызметінің негізгі осы үш түрі пайыздық қатынаста көрсетіледі.

    Талдау  жүргізу жүйесі түбегейлі өзгереді. Барлық декларациялар электрондық  өндеу мен талдау жасау үшін экономикалық қызметтің  негізгі түрлері бойынша іріктелетін ақпараттар қорынажинақталады да, талдаудың негізінде осы сала үшін жекелеген салық түрлері бойынша салықтық жүктеменің орташа параметрлері анықталады. 
 
 
 
 
 
 

 

    2 тарау.  Қазақстан Республикасының салық жүйесі

2.1.Салық жүйесінің қалыптасуы 

    Жаңадан жасалған Салық кодексінің юаяндалуы  жеңілдеді, неғұрлым жатық түсіндірілетін болды. Мұның өзі салық ережесі  үшін аса маңызды, өйткені оның жекелеген  нормаларының түрліше түсінідірілуі  көп ретте үлкен роблемаларға апарып соғып жатады.

    Экономиканың  көптеген  маңызды мекторлары үшін,  әсіресе шағын және орта бизнес, аграралық сала, әлеуметтік сала үшін салық жүктемесі айтарлықтай  төмендетіледі. Қоладынысқа түскендігіне көп уақыт өте қоймаса да оның нәтижесі айтарлықтай. Оны осы салаларда жұмыс жасайтын субъектілер қатарының артқандығынан да аңғаруға болады. Мәселен, бір ғана шағын бизнес субъектілерін алар болсақ, елімізде олардың саны декер бойынша 35844 болса, жаңа Салық кодексіне сәйкес бұл салаға арнайы салық жеңілдіктері жасалғаннан соң бұл көрсеткіш 80565-ке артқан. Бұл өсімнен бюджет түсімдерінің де артатындығы белгілі.

    Қазір салықтық есептеменің электрондық  нысанына көштік. Бұл да Салық кодексі  арқылы енгізілген жаңалық. Бұдан салық  төлеуші мен мемлекеттік бюджет арасындағы қарым-қатынас барынша жетіледі. Салықтық әкімшілдендірудің сапасы жақсарып, бюджетке түсім артады.

    Салық кодексі қолданысқа енген алғашқы  айлардың нәтижесін бағамдасақ, оны көпшіліктің қабылдауы да жаман болмаған сияөты. Байқасаңыз жаңа салық бойынша салықты адал және  уақытында  төлейтіндер үшін салықтық қарым-қатынас біршама жеңілдеді, салықтығ салмаңы азайды, ал  салықтан жалтаратындар үшін керісінше, талап күшейді. Бұл қарапайым ғана мысалмен түсіндірілсе керек: жұмысы жақсы жүріп жатқан, салықты дұрыс әрі уақтылы төлейтін салық төлеушіні салық органдары текке мазаламайды.

    Салық кодексі – бұл қоғамдағы үлкен  пікірталаспен дүниеге келген құжат. Ол алғашқы кезекте салық төлеушілер үшін өте қолайлы заң болып  шықты.

    Шындыңын  айту керек, Қазақстан Республикасының Салық кодексі барынша жетілдірілген за ретінде ТМД шеңберіндегі барлық әріптестеріміздің жоғары бағасын алды. Мұнымен қатар, біздің салық органдарын жаппай автоматтандыру, салықтық әкімшіліктендіру және декларация тапсыру мен салықтық есептеменің электронды нысанына көшіру бағытында тындырған шаруаларымыз да өте жоғары деңгейді бағалануда. Бұл тұрғыда Қазақстан Республикасының салық жүйесі ТМД кеңәстігі бойынша неғұрлым ілгері басқан жүйе, ал салық заңы халықаралық дәтүрге барынша жақындастырылған заң деп сенімді түрде айтуға болады. Ал қазіргі  салықтық есептеменің электронды нысаны және қосылған құн салығы бойынша, салық жүйесін автоматтандыру және кірістерді әкімшіліктендіру бойынша және басқа да көптеген іске асырылып жатқан бағыитарымызды толығымен жүзеге асырған кезде біздің елімізде наңыз қазіргі заманның талабына сай салық жүйесі қалыптасатын болады. Мұны біз мақтан ете аламыз. 

2.2. Салық жүйесінің  қазіргі жағдайы 

    Кез келген мемлекеттің экономикасының жағдайы, ңылыми-техникалық әлеуеті оның негізгі құралдарға негізделген материалдық-техникалық базасының мықтылығына байланысты. Мемелкеттің әлемдік аренада жоғары технологиялы мемлекет болып қалыптасуы, өзінің экономикалық қауіпсіздігін ныңатуы және мемлекеттік қатынастың барлық деігейінде ұлттыө экономикалық мүдделерді қорғай алуы да осы базаның мықты қалыптасуына байланысты.

    Салық кодексіне ауылшаруышылық өнімін өндірушілерге  бюджетпен салық салудың жеңілдетілген  түрі қарастырылған. Бұл шаруақожалықтарына арналған арнаулы салық режимі және ауылшаруышылық өнімдерін заңды тұлғаларға арланған арнаулы салық режимі. Арнаулы салық режимін пайдаланатын салық төлеушілер салықтың бірнеше түріне босатылады,бірақ олар бюджетпен жалпы белгіленген тіртіппен де есеп айырыса лады.

    Шаруы қожалығымен айналысатын салық төлеушілер арнаулыы салық режимін біріңғай жер салығы негізінде пайдаланады. Оар кірісенде, шыңынына да қарамасытан, өзінің жер учаскесі құнына қарай 0,1 пайыздық ставка бойынша есептелетін біріңғай жер салығын төлейтін болғандықтан, оларға шығынын алдын ала ескеру міндетті емес.

    Ал  патентепн жұмыс ісьейьін салық  төлеушілер, яғни ауылшаруашылық өнімдерн өндіретін заңды тұлғалар арнаулы  салық режимін пайдалану үшін салық органына өтініш жазған кезде, патент құнының да есебін толтырып өткізеді. Оны толтырғанда заңды тқлғалар өзінің өнім өндіруге және оны өңдеуге шығаратын шығынын да ескере алады. Сонда патент құнын есептеген кезде төленуге тиіс салықтың сомасы 80 пайызға кемиді.

    Салық кодексіндегі 470- баптың 1-тармағна сәйкес, орманды тікелей және жанама түрде пайдалануға, яғни орманда шөп шабу, мал бағы, омарта ұстау, дәрілік шөптер мен техникалық шикзаттарды жинап, әзірлеу және т.б. үшін ақы төленеді. Оның төлем ставкаларын орман шаруашылығына жауапты органдардың мәліметтеруне сүйене отырып жергілікті мәслихаттар белгілейді. (473- бап 1-тармақ).

    Табыс табатын әрбір азамат өз табысынан  тиісті түрде жеке табыс салығын  төлейді. Барлығымыз салық төлеуші  болып табыламыз дейтініміз осы  болар. Көбіне жалақы алған кезде  осы салқты ұстап қалып жатады. Және бұл жеке табыс салығы тек қызметкерлердің жалақы табыснан ғана емес, біржолға төлемдерді, жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдерін, дивидендтер, ұтыстар, сыйақылар, степендия жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыстары төленгенде ұсталады. Бұлар төлем көзінен салық салынатын табыстар деп аталады.