Қоғамдық өндіріс түсінігі және оның құрылымы

     4. Өндірістік функция шығарудың  тек қана ең жоғары мүмкін  болатын мағыналарын көрсетеді.  Өндірістік теориясында әдетте 2 факторлы өндірістік функциясы (Кобба – Дуглас функциясы) пайдаланады, онда өндірістің 2 факторын – еңбек пен капиталды тарту есебінде шығару іске асырылады.

       Q = f(L,K),мұнда 

       L – еңбек

       К – капитал

       Өндірістің  кез келген технологиясы өнімнің  тапсырылған көлемін өндіру үшін екі фактордың ең аз жиынын сипаттайтын нүкте түрінде графикте көрсетілуі мүмкін. Осы нүктелерді қосып өндірістік функцияны бейнелейтін қисық сызығын (изоквантаны) – isoguanta аламыз.

       Қазіргі қоғамдық өндіріс құрылымын материалдық  және материалдық емес өндіріс деп бөлуге болады. Адам қоғамының даму негізі - материалдық өндіріс болып табылады. Материалдық өндіріс саласы өмір сүру, жұмыс істеу үшін қажетті игіліктерді өндіреді. Материалдық емес өндіріске ерекше материалдық емес (рухани құндылықтар) игіліктер өндіру, қызмет көрсету саласы жатады.

       Өндіріс үзіліссіз, қайталанып отыруы қажет. Өндіріс процесінің тұрақты қайталануын, үзіліссіз жаңғыруын ұдайы өндіріс деп атайды.

       Жай ұдайы өндірісте өндіріс процесінің көлемі мен ауқымы үзіліссіз өзгермеген күйде қалады. Өндіріс процесінің көлемі мен масштабының еселене үзіліссіз қайталануын және жаңғыруын ұлғаймалы ұдайы өндіріс дейміз.

       Нақты өмірде адамдар алтернативті (баламалы) шығындармен кездеседі. Егер ресурстар  бір нәрсеге жұмсалуы мүмкін емес. Бұдан қортынды жасасақ ресурстарды пайдалану - бұл кейбір мүмкіндіктердін жоғалту, яғни қорларды бір мақсатта пайдалансақ, оларды басқа мақсатта пайдалану мүмкін емес. Бұл жоғалған мүмкіндіктерді өлшеп бағалануға болады. Баламалы шығындарды өндірістік мүмкіндіктер сызбасы арқылы бейнелеуге болады. 
 

     1.2 Қоғамдық өндіріс және оның құрылымы 

       Тұтынудың басталуы үшін өндіріс пен ұсыныс құрылуы керек. Шынымен де, мемлекеттік  экономикасы оның өндірістік мүмкіндіктерімен анықталады: ғылым дамуының деңгейі, көптеген тауарлар мен қызмет түрлерін көрсету үшін ұйымдастырудың жетілуі және қаражат қорының молаюы. Осы өндірілген өнімдер түрлі мемлекеттерде сатылады немесе сатылып алынады. Дамыған елдердегі өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері өте жоғары, себебі әрбір орташа жұмысшыға қызмет көрсету және тауар өндірісінің салыстырмалы жоғары үлес салмағы келеді.

         Алдымен, біз өндіріс негізінің  теорияларын зерттеуіміз және  фирмалардың өнімнің қажетті  санын өндіруде ресурстарды қалай  таңдайтынын анықтау қажет. Өндіріс  теориясы бізге мына сұраққа жауап беруге көмектеседі: неге өнімділік пен өмір сүру деңгейі уақыт өте келе дамиды және фирмалар өзінің ішкі процестерін қалай басқарады?

       Біздің  пікіріміз бойынша, ферма, зауыт, әуе  компаниясы және есеп фирмасы әрқашан  өндірісінің тиімділігін, яғни ешқандай шығынсыз арттырғысы келеді. Басқаша айтқанда, олар әрқашан шектелген ресурстардың бір бөлігінен өнімнің максималды мөлшерін, барлық жұмыс барысында шығындардан құтыла отырып, алғысы келеді. Фирмалар қандай тауарларды өндіру және қандай қызмет түрлерін көрсету туралы шешімдер қабылдағанда әрдайым экономикалық табысын масималицазиялауға тырысады.

       Қазіргі қоғамдық өндіріс құрылымын материалдық  және материалдық емес өндіріс деп  бөлуге болады. Адам қоғамының даму негізі - материалдық өндіріс болып табылады. Материалдық өндіріс саласы өмір сүру, жұмыс істеу үшін қажетті игіліктерді өндіреді. Материалдық емес өндіріске ерекше материалдық емес (рухани құндылықтар) игіліктер өндіру, қызмет көрсету саласы жатады.

     Қоғамдық  өндірістің құрылымы

Кесте 1

       Өндіріс үзіліссіз, қайталанып отыруы қажет. Өндіріс  процесінің тұрақты қайталануын, үзіліссіз  жаңғыруын ұдайы өндіріс деп  атайды.

       Жай ұдайы өндірісте өндіріс процесінің көлемі мен ауқымы үзіліссіз өзгермеген күйде қалады. Өндіріс процесінің көлемі мен масштабының еселене үзіліссіз қайталануын және жаңғыруын ұлғаймалы ұдайы өндіріс дейміз.

       Нақты өмірде адамдар алтернативті (баламалы) шығындармен кездеседі. Егер ресурстар  бір нәрсеге жұмсалуы мүмкін емес. Бұдан қортынды жасасақ ресурстарды пайдалану - бұл кейбір мүмкіндіктердін жоғалту, яғни қорларды бір мақсатта пайдалансақ, оларды басқа мақсатта пайдалану мүмкін емес. Бұл жоғалған мүмкіндіктерді өлшеп бағалануға болады. Баламалы шығындарды өндірістік мүмкіндіктер сызбасы арқылы бейнелеуге болады.

       Материалдық игіліктерді жасап шығаратын  процесс өндіріс деп аталады. Өнім өндірісінде адам табиғат объектеріне  әсер етеді, оларға өзінің материалдық  қажеттерін қанағаттандыратындай форма  береді. Айтқандай, өндіріс дегеніміз  тікелей тұтыну үшін, немесе, өндірісті әрі қарай жүргізу үшін, табиғат заттарын өндеу болып табылады. Өндірістің осы қызметі онын әлеуметтік формасы қандай болмасын сақталады. Игіліктерді дайындауға қатысатын факторларды аныктап білу маңызды мәселе болып табылады. Экономмкалық теорияда өндірістін, мүмкіндігі мен нәтижелілігіне шешуші әсер ететін ерекше маңызды элементті, немесе объекті, өндіріс факторлары деп атайды. Өнім өндіруде пайдаланатын осындай факторлар өте коп болады. Және әр жекелеген өнімді өндіруге икемделген өзіндік факторлар болады. Сондықтан оларды біріктіріп, топтастыру қажет. Факторларды бөліп, топтастырудың көптеген әдістері бар.

       Марксистік  теория факторларға жұмыс күшін, еңбек заттарын, еңбек құралдарын жатқызады. Бұлар екі ірі топ  құрады: өндірістің жеке факторы— жұмыс күші және өндірістің заттық факторы — еңбек заттары және еңбек құралдары болып бөлінеді қашан болсын, өндірістің жеке факторына жұмысшы күші яғни адамның еңбекке деген физикалық және интеллектуалдық қабілетінің жиынтығы жатады. Өндірістің заттық факторына барлық құрал-жабдықтардың жиынтығы жатады. Жеке және заттық факторлар өзара байланыстың күрделі жүйе құрайды. Онын тиімділігін технология мен өндірістің ұйымдастырылуы анықтайды. Өндірістің басты факторларының арасындағы әрекеттерді технология көрсетеді. Ол өндеудің әр түрлі әдістерін пайдалануды, еңбек заттарының қасиеттерін, формаларын, құрылуын өзгертуді талап етеді. Өндірісті ұйымдастыру өндіріс факторларының келісімді қызмет етуін, олардың сан жағынан сәйкес болуын, т.б. көздейді.

       Маржиналистік теория өндіріс факторларын төрт топқа бөледі: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік  қызмет.

       Жер табиғи фактор деп қаралады. Ол адамның  іс-әрекетінің нәтижесіне жатпайды. Өндіріс  факторларының осы тобына өндіріс  процесінде қолдануға болатын, табиғат байлықтары мен пайдалы кендер жатады. Осы категорияға егістік жер, ормандар қосылады. Өндіріс факторларының қатарына тауар мен қызметтер өндіруде пайдаланатын мүліктердің жиынтығы — капитал жатады: машиналар, жабдықтар, қойма ғимараттары, көлік және байланыс коммуникациялары. т.б. Олардың техникалық күйі үздіксіз жақсартылып отырады және олар өндіріс процесіне, оның тиімділігіне шешуші әсер етеді.

       Еңбек — игіліктер дайындауға және қызметтер  көрсетуге бағытталған интеллектуалдық  немесе физикалық әрекеттер болып табылады. Жеке адамның біліміне, кәсіби дайындығына, төжірибесіне, денсаулығына сәйкестенген қабілеттерінің жиынтығы адам капиталын құрайды. Адамның еңбегінің шеберлігі, өнегелілігі жоғары болған сайын, оның капиталы өсе түседі, ал осыған сай табысы (еңбек ақысы) көбейеді. Осы күнгі адам капиталына жұмсалған инвестициялар қоғам үшін ең тиімді болып және тез арада өзін-өзі ақтап отыр.

       Кәсіпкерлік іс-әрекет - бұл өндірістің ерекше факторы. Осы фактор өндірісті ұйымдастырып жүргізуде белсенділікті, іскерлікті, саналылықты, жауапкершілікті, тәуекелдікті кең пайдалануды талап етеді.

       Кәсіпкерлік қабілет — адам капиталының ерекше түрі. Бұл игіліктер мен қызметтерді  жасауға қолданылатын, өндірістің барлық факторларының бір бірімен келісімді, сәйкес түрде қызмет етуін көздейтін іс-әрекет. Адам ресурстарының осы түрінің ерекшелігі мынада: олар қауіп-қатерлікке, шығынға ұшырау мүмкіндіктерінің болуына тәуекелдік етіп, өндіріс процесіне, коммерциялық негізге сүйене отырып, өндірілетін өнімнің жаңа түрін, алдыңғы қатарлы технологияларды, бизнесті ұйымдастырудың тиімді формаларын кіргізу болып табылады. Кәсіпкерлік қызмет шама жағынан және нәтижелілік жағынан квалификациясы өте жоғары еңбек жұмсаумен парапар келеді.

       Өндіріс факторларын топтастырудың айырмашылықтары неде?

       Біріншіден, марксистік теория бойынша, өндіріс  факторлары экономикалық категория  ретінде өндірістің әлеуметтік бағытын анықтайды. Осылай өндіріс процесінің алғашқы негізінен бастап, қоғамның таптық құрамы қалыптасады және таптардың «әділеттік» үшін күресінің болу мүмкіндігі дәлелденеді. Ал маржиналистер факторларды өндірістің жүруіне қажет тек жалпы техникалық-экономикалық элементтер деп қарайды.

       Екіншіден, маржиналистер капитал деп енбек  құралдары мен заттарын түсінеді, ал табиғат шартын жеке фактор деп бөледі. Марксистер табиғат шартын, еңбек құралдарын және еңбек заттарын біртұтас заттық фактор деп біріктіреді. Егер әңгіме өндірістегі өзгеше табиғат жағдайлары туралы болса, олардың ерекшелігі рента арқылы есепке алынуы керек. Олардың тұжырымдауы бойынша, бұл жағдаймен ғылымның басқа саласы айналысуы керек.

       Үшіншіден, маржиналистер кәсіпкерлік іс-әрекетті өндіріс факторы деп таныса, марксистер оны жоққа шығарады. Жалпы айтқанда, факторларды топтастыру айырмашылығының  себебі — қоғамдық өндірісті талдауға таптық көзкарастың қолданылуы. Өндіріс факторлары қоғамның даму процесінде өзгеріп тұрады, сондықтан оларға тұрақты құбылыс деп қарауға болмайды. Постиндустриалық қоғамда өндіріс факторы деп информациялық және экологиялық факторлар аталады. Осы екі фактордың пайда болуы, осы замандағы ғылымның жетістіктерімен тығыз байланысты. Ал ғылымның өзі жеке дара фактор болып отыр, өйткені өндірістің тиімділігіне, жоғарғы квалификациялы жұмысшы күшін дайындауға, адам капиталының потенциалдық мүмкіндігін жоғарылатуға, оның әсері шешуші болып отыр. Бүгінгі өндірісте өндірістің экологиялық факторының маңызы өсіп келеді. Бұл фактор кейбір технологияның қоршаған ортаға зиянды болғандығынан, соның қызметіне кедергі туғызады, басқаша жағдайда ол экономикалық өсудің дем берушісі рөлін атқарады. Факторларды талдауға қорытынды жасай келе мына жағдайды тағы айта кетейік: өндіріс процесіне барлық факторларды жұмылдырғанда ғана өндіріс болуы мүмкін. Белгілі бір затты, қызметті өндіру үшін факторлардың белгілі тобы қажет. Ал өндіріс факторларының бастылары жер, және капитал және кәсіпкерлік. Олар әрекеттерін бір-бірімен байланысып және бірін-бірі толықтыра отырып атқарады. Есте болатын жәй: факторлардың бірінің орнын бірі басып кызмет ете алатын қасиеті болады. Бұл қасиеттің негізінде, бір жақтан, қажеттіліктердің ерекшелігі мен мүліктің конструктивтік өзгешелігі, бірақ, басым түрде, ресурстардың шектелуі жатса, екінші жақтан, оларды пайдаланудын тиімділігі жатады. Кәсіпкер тапшы және қымбат өндіріс факторын неғұрлым аз пайдаланатын технологияны тандайды. Демек, бос жердің тапшылығы үйлерді көп қабатты, биік қылып салуға әкеліп соқты. Кәсіпкер өндіріс шығындарын төмендету қажет екенін мойындай отырып, өндіріс факторларының әрқилы комбинациясын пайдалануға мәжбүр болады. Топтастыру қандай болса да, түбінде өндіріс факторлары өнім шығаруға пайдаланылады. Айтайық, өте жабайы өндірісте бір фактор бір өнім жасауға қолданылсын.

       Q - өнім, A — өндіріс факторы. F - функция

         Бұл жағдайда өнім бір фактордың  функциясы болып табыла ды. Шындығында өндіріс процесі күрделі болады, оның қорытындысы (өнім) көп факторларды қолданудың нәтижесі болып табылады. Бұнда әрқилы ситуациялар кездесуі мүмкін, оларды төртке бөлейік:

1. фактор қолданылмайды;
2. оның мүмкіндігінің бір бөлігі қолданылады;
3. өнімнің үйлесімді оптималды санын өндіруге қолданылады;
4. өнімнің тым көп санын өндіруге қолданылады.

       Факторларды өнім өндіруге қолданудың шексіз көп  вариантын график арқылы керсетуге  бодады. 
 
 
 
 
 
 
 
 

     ІІ  бөлім. Қазақстан Республикасындағы қоғамдық өндірістің қазіргі жағдайы 

     2.1 Қазақстан Республикасы қоғамдық өнеркәсіп саласын талдау 

       Өнеркәсіп – ұлттық экономиканың шикізат, отын, энергия өндірумен, ағаш өнімдерін  дайындаумен, өнеркәсіп және ауыл шаруашылық шикізатын өндіріс құрал-жабдығы  мен тұтыну заттарына өңдеумен (қайта өңдеумен) айналысатын кәсіпорындарды (зауыттарды, фабрикаларды, кеніштерді, шахталарды, электр стансаларын, т.б.) біріктіретін аса маңызды саласы.

       2010 жылы өнеркәсiп өнiмiнiң көлемi қолданыстағы бағада 12 105 млрд. теңгені құрады, бұл 2009 жылғы деңгейден 9,6%-ға жоғары. Өндірістің өсуі республиканың 15 өңірінде байқалды. Төмендеуі Батыс Қазақстан облысында тіркелді.

       Ақмола  облысында өнеркәсіп өнімінің нақты  көлем индексі 130,1% құрады. Уран, торий, құрамында алтыны бар кендерін  өндіру,  мойынтіректер және өңделмеген алтын шығару өсті.

       Астана  қаласында локомотивтер,  пластмасса құбырлар, түтіктер, есіктер мен  терезелер, преформалар, жылу энергиясы  және ауыз су шығару өсті (124,7%).

       Алматы  қаласында өңделмеген тазартылған  мыс, сыра, шырындар, телевизиялық қабылдағыштар және бетоннан жасалған құрама құрылыс конструкциялар шығарылымы өсуі есебінен өндіріс көлемі 22,5%-ға артты.

       Павлодар  облысында мұнай өңдеу өнімдері өндіру, феррохром, ферросиликохром, өңделмеген алюминий, электр энергиясының шығарылымы өсуі есебінен өндіріс көлемі 15,2%-ға артты.