Нарықтық тепе теңдік

       Нарықтық тепе-теңдіктің бірлігі нарықтың әрбір уақыт айналымындағы «баға – көлем» тұрғысында  бір рет орнауын қамтамасыз етеді. Нарықтың мұндай жағдайы тек нарықтық сұраныс пен ұсыныстың қисықтарының стандартты қиылысу нәтижесінде ғана байқалады. Бірақ бұл іс жүзінде көріне бермейді, сондықтан кейбір жағдайларда нарықтық тепе-теңдік мүлдем мүмкін болмайды.

       Біріншіден, сұраныс пен ұсыныс қисықтары бірдей оң иілуге(2.3.а және б) немесе теріс иілуге ие болуы мүмкін.(2.3.в)  Егер 2.3.а суретте көрсетілген нарық аяқ астынан келісімшарттар орнығып қойса, 2.3.б және 2.3.в ол мүлдем орнамайды, себебі нарық қатысушыларның мақсаты қарама-қайшы бағытталған.

      Р                 а                        Р                     б                    Р                      в

                                D                                       S                                        S

                                   S                                          D                                 

                                                                                                                            D

                                   Q                                           Q                                            Q 
 
 

     2.3-сурет. Сұраныс пен ұсыныстың бірдей иілуі кезінде нарықтың тепе-теңдікке жетпеуі

     Екіншіден, сұраныс пен ұсыныс қисықтары  стандартты иілуге ие болып, 2.4. а және б-суреттегідей қиылыспауы мүмкін. 2.4.а суретінде игілікке ие болуы мүмкіндігі жоғары болады, яғни ол тек таратылатын игілік те болуы мүмкін. Ал екінші суретте көрсетілген жағдай, керісінше игілікті өндіру соншалықты қымбат және мақсатқа сай емес болғандықтан қандайма жағдай болмасын, оған деген сұраныс ұсыныс бағасынан да кем болады да, тепе-теңдік көлем Q*=QD=QS=0.  

      Р                 а                                      Р             б             S

           D                    S    

                                                                                          D

                                        Q                                                         Q

     2.4-сурет. Сұраныс пен ұсыныс қисықтарының ортақ нүктелері болмаған кездегі нарықтық тепе-теңдік.

     Кей жағдайда сұраныс немесе ұсыныс бір  жерде иілуін өзгертетін болса тепе-теңдіктің  бірнеше немесе көп қиылысу нүктелері  болуы мүмкін.(2.5 а және б). Бірінші жағдайда тепе-теңдіктің бірлікте болмауы нарықтық ұсыныстың оң иілуі теріс иілуге ауысуы нәтижесінде болып отыр. Мұндай жағдай еңбек нарығында болуы мүмкін, еңбектің белгілі бір анықталған бағасы еңбек ету мүмкіншілігінің төмендеуіне себеп болады, яғни, еңбек ұсыныс қысқара бастайды. Нәтижесінде екі теңдік аламыз: P₁; Q₁ және P₂;Q₂ . 

                             а                                       б                                            в 

     P                                          P     D                     S       P        D                           S

     P2                                        P2                                    P*                                    

     P1                                        P1                                       

                   S                    D               S                  D                   S                       D

                Q2             Q1       Q                   Q*                   Q              Q1     Q2          Q 

     5.-сурет - Нарықтық тепе-теңдікңтің бірліксіздік (а) және көп (б және в) нүктелері.

     Суреттен  көріп отырғанымыздай кей жағдайда сұраныс пен ұсыныс қисықтары бір-бірімен баға немесе көлем жағдайында беттесуі мүмкін. Бұл жағдайда нарықтық тепе-теңдіктің көп нүктелері пайда болады. Бұл тепе-теңдік көлем бағаның өзгерісі кезінде өзгеріссіз қалатынын немесе бағаның көлем өзгерісі кезінде тұрақты болуын түсіндіреді.

       Нарықтық тепе-теңдіктің тұрақтылығы  тепе-теңдік күйін өзінің ішкі күші арқылы  бір деңгейде сақтау яғни нарықтық механизм әсерінен тұрақтылықты қамтамасыз етуі. Егер нарық осыны орындай алатын болса, оны тұрақты деп атайды.   Нарықтың ішкі күші арқылы тепе-теңдікті сақтай алмауын тұрақсыздық деп атайды. Тұрақтылық мәселесінің қозғалуы нарықтың сыртқы әсерсіз теңдікті сақтай алу немесе сақтай алмау қажеттілігін анықтайды. Нарық тепе-теңдік жағдайында 2.5 б суретте көрсетілгендей тұрақты болатын болса, онда оның сыртқы әсерді қажет етпеуі. Ал егер нарықтық тепе-теңдік тұрақсыз болатын болса, онда сыртқы әсерді қажет етеді. Мұндайда экономикалық саясат реттеуші құрал ретінде пайдаланылады. Жоғарыда көрсетілген «өрмекші тәрізді» модель нарық тепе-теңдігінің тұрақсыздығының көптен бірі болып табылады. Біз сұраныс пен ұсыныстың стандартты емес қисықтарымен кездескен жағдайда көбінесе тұрақсыздықпен кездесеміз.[7,64-73б]  
 
 
 
 

     Қорытынды 

           Сонымен қорыта келгенде, еліміздегі нарықтық қатынасты дамытуда алға қойған мақсат-мүдделеріміз бар. Олар:

           Бірінші мақсат – тауарлар  мен қызмет көрсету нарығын  дамыту. Мұнда өндірістік тауарлар, қызмет көрсету мен қатар, өндірістік  емес мәні бар тауарлар және қызмет көрсету туралы да әңгіме болады. бір жағынан қарағанда, мұндай нарық жаңалық емес. Бірақ нағыз нарық – жай сатып алу мен сату ғана емес, ол – тауар өндіру мен қызмет көрсетуде – таңдау мүмкіндігінде. Соңғысы тек қана өндірістік күштердің жоғары даму деңгейінде ғана орын алады, әрі адамның табиғатына сәйкес, оның кең ауқымды қажеттіліктерін есепке алғанда ғана нәтижелі болады. Таңдау мәселесін шешу – тауарлар мен қызмет көрсету нарығын қалыптастыруға қажетті жағдайларды жасау қажет. Бұл шарттар қажет, бірақ жеткілікті емес. Тауарлар мен қызмет көрсету түрі арасынан адам өзіне керекті тауарды таңдау үшін білімі мен мәдениет деңгейі болуы керек, әр түрлі ақпараттарға, жарнамаларға зер салып отыруы тиіс, ал бұл адамның маңызды қасиеттерінің бірі – таңдай білу талғамын қалыптастырады. Басқаша айтқанда, нарықтық қатынастардың дамуы қоғамның әлеуметтік инфрақұрылымы деңгейіне де тікелей байланысты.

           Екінші мақсат – финанс-қаржы  нарығын қалыптастыру. Әңгіме, бұрын  болмысымызға таныс емес, ерекше  бағалы қағаздар нарығы(акция, облигация т.б.) туралы болып отыр. Батыс елдеріндегі маңызды орын алып отырған осындай бағалы қағаз нарығының мәніне, сол елдердің тәжірибесіне сүйенбей баға беру қиын. Негізінде финанс нарығы – бұл нарық құрылымының биік деңгейі, оны реттеп қалыпқа келтірудің күрделі де нәзік механизмі. Өтпелі кезең осындай нарықты қалыптастыру және сынақтан өткізу үшін керек, өйткені акция, облигация мен басқадай бағалы қағаздарсыз нарықтық экономиканың болуы мүмкін емес. Бағалы қағаздардың шығарылуы мен еркін айналысқа жіберілуі, оның иелерінің капитал иесі екенін куәландырып, олардың табысқа құқығын көрсету – зауыт, фабрикаларға, материалдық иеліктерге мемлекеттік меншік монополиясын жоюдың қажетті шарттары. Басқаша айтқанда, бағалы қағаз иесі қосымша табыс көздеріне ие болып қана қоймай, меншік иесі де болып табылады. Бұл әлеуметтік шиеленісті күрт төмендетіп қана қоймай, қоғамдағы әр түрлі топтарының жақындастырылуына себеп болады. сондай-ақ бағалы қағаздар тауар эквиваленті ретінде ақшаны қамтамасыз етуде қосымша қызмет атқарады.

           Үшінші мақсат – жұмыс күші  еңбек нарығын қалыптастыру мен  оны ретту. Біздің жағдайымызда, бұл ең қиын және нәзік мәселе. Шынында, оңдаған жылдар бойы  бұрынғы КСРО-дағы еңбек нарығы  жоқ және болуы мүмкін емес  деп уағыздалып келген еді, өйткені жұмыс күші өндіріс құралдарынан бөліп қаралмады, енді еңбек нарығын құру сөзсіз қажет болады. Бұл мәселе жақын болашақта өте актуальды болмақ. Еңбекпен қамтамасыз ету саласы мен жалпы нарық қатынастарын жете бағаламау, жұмыссыздықтың әлеуметтік құрылымы негіздерін жан-жақты зерттемеу, нарық жағдайында еңбекпен қамтамасыз етудің мемлекеттік саясаты өлшемдерінің болмауы елді қиын жағдайға әкеп тіреді. 
 

      Қолданылған  әдебиеттер 

1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты.//Дала мен Қала. – 8.02.2008.
2. Н.Қ.Мамыров, Қ.С. Есенғалиева, М.Ә.Тілеужанова  Микроэкономика             

     //Алматы, «Экономика», 2000

3. К.С.Құдайбергенова.Микр2оэкономика//Көкшетау, 2005
4. Я.Әубәкіров, К.Нәрібаев, М.Есқалиев, Е.Жатқанбаев, Е.Байжұмаев, С.Досқалиев, Ж.Жәйшібеков.Экономикалық теория негіздері// Алматы, «Санат», 1998
5. Ө.Қ. Шеденов,  Е.Н. Сағындықов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. //Жалпы редакциясын басқарған Ө.Қ. Шеденов . Жалпы экономикалық теория // Ақтөбе, «А – Полиграфия», 2004
6. Ж.Х.Ғабит. Экономикалық теория//Астана, 2006
7. Ю.В.Тарануха. Микроэкономика// Москва, «Дело и сервис», 2006