Казақстанның салық саясаты: мақсаттық бағыттары және қызмет атқару механизімі

4) Диаграмма –  диаграммасы бар пішінді жасайды.

5) Қорытынды кестесі  (сводная таблица) – Excel-дің  қорытынды кестесі бар форманы  жасайды.

Сұраныс. Сұраныс  бұл деректерді талдау, таңдау, іріктеу және өзгерту құралы. Сұраныс көмегімен бірнеше кестелердегі деректерді көруге, талдауға және өзгертуге болады. Сонымен қатар сұраныстарды пішіндер мен есеп берулерге (отчеты) арналған деректер көзі ретінде қолданылады. 

Сұраныстарды жасатудың  бірнеше тәсілі бар:

- Конструктор сұратудың кез келген типін өз қалауыңыз бойынша жасауға мүмкіндік береді

- Қарапайым сұрату.  Сұраныс шебері (Мастер запросов)  белгілі бір кестелердің өрістерінен немесе басқа сұраныстардан таңдама (выборка) жасауға мүмкіндік береді.

- Айқастырылған сұраныс (Перекрестные запросы) құрылымдағы деректерді есептеу және талдауды жеңілдететін түрде беру үшін қолданылады. Айқастырылған сұраныс статистикалық есептеулер жасап, оның нәтижелерін деректердің екі жинағы (бірі бағандардың, екіншісі жолдардың тақырыптарын анықтайды) бойынша құрылған кесте түрінде анықтайды.

- Қайталанатын жазбалар қарапайым кестедегі немесе сұранысдағы қайталанатын жазбаларды іздетуге сұраныс жасайды. Ал Записи без  подчиненных пунктін таңдағанда бағыныңқы кестеде ешқандай жазба сәйкес келмейтін жазбаларды іздеуге сұраныс жасалынады. Мұндай сұраныс көп кестелік деректер базасында қолданылады. 
 

Сұраныс   типтері

Таңдама

(выборка) Бір немесе бірнеше кестедегі әртүрлі деректерді біріктіру қажет болған жағдайда әртүрлі кестелерден деректерге таңдама жасау үшін қолданылады

Жаңарту

(Обновление) Бір сұраныстың көмегімен бірден көп жазбаларға өзгерістер енгізу үшін қолданылады.

Қосу

(Добавление) Бұрыннан бар кестеге басқа кестеден белгілі бір өлшемдіктер (критерий) бойынша жазбаларды қосу (қосып жазу) үшін қолданылады

Жою

(Удаление) Қажетті жазбаларды бір мезетте іріктеп алып, жоюға мүмкіндік береді. Мұндай сұранысты жасаудың қағидасы жаңарту сұранысына ұқсас, алайда байланыстырылған кестелерден жазбаларды жойғанда деректердің тұтастығына нұқсан келмеуі керек.

Айқастырылған

(Перекрестный) Айқастырылған сұраныстар – бұл деректерге статистикалық өңдеулер орындайтын, оның нәтижесі Excel-дің қорытынды (сводная) кестесіне ұқсас кесте түрінде болатын сұраныстар.

Кесте жасау

(Создание таблицы) Сұраныстың бұл типі арқылы бұрыннан бар кестеден керекті деректерді таңдамаға қарапайым сұраныс жасап, іріктеуге мүмкіндік береді. Таңдама нәтижесі жаңа кестеге орналасады. Жаңа кестенің құрылымы сұраныс нәтижесінде алынған жазбалардың құрылымымен анықталады.  
 

Сұранысдағы есептер

Мәндері басқа өрістердің мәндерін есептеудің нәтижесі болатын өрісті есептелетін өріс деп атайды. Есептелетін өріс тек нәтижелік кестеде ғана болады. Бастапқы кестелерде мұндай өріс жасалынбайды және кестенің қарапайым сұранысында өзгертілмейді. Сұраныс арқылы  деректер базасына қатынаушы кез келген адам деректерге қалауынша манипуляция жасап, нәтижелер ала алады, бірақ та бастапқы кестелер барлық қатынаушылар үшін бірдей өзгеріссіз түрде қалады.

Негізгі ұғымдар:

Есеп беру – бұл  деректерді   баспаға шығаруды ұйымдастырудың, тиімді әрі икемді құралы. Сонымен қатар бұл деректер базасынан деректерді қолданушыға қажет түрінде баспаға жіберудің тәсілі. Мысалы, оқитыны жайлы анықтама, емтихан ведомосі, қандай да бір шартпен біріктірілген кестелер және т.с.с.

Есеп беруді өз қалауымыз  бойынша Конструктор  көмегімен  жасауға, көркемдеудің дайын нұсқауларын  қолдануға  (автоотчеты)  немесе Шебер  көмегімен жасауға болады.

Есеп беруді жасаудың алты тәсілі бар:

1) Конструктор өз  қалауың бойынша есеп беруді  жасауға мүмкіндік береді,

    алайда  бұл тәжірибелі қолданушыға да оңай емес.

2) Есеп беру шебері (Мастер отчетов) кестеден немесе  сұратудан өзіңіз таңдаған өрістер негізінде есеп беруді және есеп берудің макетін жасауға мүмкіндік береді. Есеп беруді жасаудың  бұл тәсілі ең ыңғайлысы.

3) Баған түріндегі  және лента  түріндегі Автоматты есеп берулер  (Автоотчет в столбец, Автоочет ленточный) – есеп берулерді жасаудың ең қарапайым оңай  тәсілі, мұнда есеп беру  негізге алатын кестенің немесе сұратудың  атын көрсетсеңіз болғаны. Қалғанын есеп беру шебері өзі атқарады.

4) Диаграмма шебері. (Мастер диаграммы) есеп беруді  диаграмма түрінде  жасауға көмектеседі.

5) Пошталық жапсырмалар. (Почтовые наклейки) пошталық жапсырмаларды  баспаға шығаруға пішімделген есеп  беруді жасайды

Turbo Pascal-ды шақыру жолдары әртүрлі:

Мысалы:   С:/ТР/ TURBO  немесе   С:/ТР7/ TURBO.ЕХЕ (экзейт) 

      Шығу: Alt+X (латынша) 

Turbo Pascal экраны төрт  бөліктен тұрады: басты меню, редакциялау терезесі, шығару терезесі, анықтама жолағы.

Экранды бірнеше  бөлікке бөліп қарауға болады.

  1. Меню – (главное  меню) – бас меню.

File,  Edit,  Search,  RUN,  Compile Девид Fools,  Options

4. Редактор терезесі – ортаңғы бөлік.

Ол қос қабат сызықтармен қоршалған және программа тексін енгізіп, оны түзетулерге арналған. Жоғарғы жолда программа, тексті оқылған файл атауы келтіріледі. Жаңа файлға NONAMEX.PAS – атауы меншіктеледі. Тышқан сілтегішпен жұмыс жасағанда пайдаланылатын екі алаңқайлар квадрат жақшаларымен ерекшелінген.   

                          [■]и [    ]     1- терезенің нөмірі 
 

Turbo Pascal – да бір уақытта бірнеше  терезелермен жұмыс жасауға болады. Біруақытта тоғыз терезеге дейін қатар пайдаланылады.

Редактор терезесінен басқа Turbo Pascal-да:

 1.Ақпарат терезесі (информационные окна)

2.Сұхбат орнату  терезесі (Окна диалога)

3.Менюлер терезесі (Окна меню) жұмыс жасайды. 

Қажет жағдайларда, оларды бірінен соң бірін шақыруға болады, немесе бір уақытта да экранға шығарыла алады. 

Функциональдық батырмалардың  атқаратын қызметтері

Функционалдық батырмалар Turbo Pascal – ортасында басқару жұмыстары  үшін пайдаланылады.

      Alt  (от Alt Ternative – дополнительный) - қосымша

      Ctrl (Control - управление) - басқару

      Shift  (SHIFT - сдвиг) – ығысу пернелері  қоса пайдаланылады.

F1- анықтама алу

F2 – редакцияланған  текстіні дискілік файлға жазу үшін

F3 – дискілік файлдан  редактор терезесіне тексті шақырып,  оқу үшін

Ғ4 – түзету режимінде  пайдаланылады: программаны орындауды  бастау немесе жалғастыру немесе курсор тұрған жолды орындау алдында тоқтату

Ғ5 – белсенді (активное окно) терезені толық экранға айналдыруға

Ғ6 – келесі терезені белсенді терезеге айналдырады

Ғ7 – түзету режимінде  пайдаланылады:

- программаның келесі жолын орындауға;

Ғ8 – түзету режимінде  пайдаланылады:

- программаны келесі жолын орында (егер процедура немесе  функцияға сілтеме болса);оны орындап, оның жұмыс режиміне көңіл аудармау

Ғ9 – программаны  компиляция жасау 

Ғ10 – бас менюге шығу арқылы таңдаудың сұхбат режиміне көшу;

      Ctrl + Ғ9 – программаны толық орындап  өту үшін (прогон): редактордегі программаны  компиляциялау, оны жедел жадыға (ОП) жүктеу, орындау және Turbo Pascal –  ортасына қайта оралу қажет

 Alt+X - Turbo Pascal – дан шығу

Alt+F5 – арқылы кезкелген уақытта нәтижені қарап, тексеріп отыруларыңа болады

 Exit – вернуться – қайта оралу

Курсорды ығыстыру (смещение) командылары:

Pg Up – бір бетке жоғары  Pg Dn – бір бетке төмен

      Home – жол басына   End – жол соңына

      Ctrl+PgUp – текстінің басына Ctrl+PgDn – текстінің соңына 

Стандартты функциялардың  берілу түрлері

Математикалық Паскал тілінде

 

Sqrt(x)

 

Abs(x)

 

Sqr(x)

Sinx Sin(x)

Cosx Cos(x)

Exp(x)

 

Exp(x+ln(a))

Tgx Tan(x)

Lnx Ln(x)

X –тақ болса Odd(x)

А-ны В-ға бөлгендегі  қалдық A mod B

Егер шарт онда 1-серия  әйтпесе 2-серия 

Мұндағы 1,2-ші операторлардың өзі қарапайым немесе құрама оператор болуы мүмкін.

      Егер IF сөзінен кейінгі жазылған шарт сақталса (ақиқат болса), онда THEN (онда) сөзінен кейін жазылған операторлар  сериясы орындалады, онда 2-серия  операторлары орындалмайды.

      IF сөзінен соң жазылатын шартты  жазу үшін Паскаль тіліндегі  өрнектерді салыстыру:=, >,>=, <, <=,<> белгілерін пайдаланады.

Негізгі ұғымдар:

Көп жағдайларда аргументтердің әртүрлі мәндері бойынша (алгоритмнің белгілі бөліктерін немесе) программаның бірнеше операторлар тобын бірнеше рет қайталауға тура келеді. Осындай процесстерді ұйымдастыру үшін цикл операторлары пайдаланылады.  Қайталанушы бөліктер әртүрлі заңдылықтар ережелер бойынша құрастырылады.

      Паскаль  тілінде  қайталау  процесін  3 түрлі жолмен  ұйымдастыруға  болады:

1. Жалғасу  шартымен  берілген  циклдер

2. Аяқталу  шартымен  берілген  циклдер

3. Параметрлі  цикл  мәні бойынша қайталауды  ұйымдастыру

Бұл қайталаудың  қай-қайсысын алсақ та, олар  қайталау операторларының көмегімен жүзеге асырылады.

 Жалғасу шартымен  берілген  шарт  бойынша қайталау.

Бұл қайталау  көп жағдайда қайталаудың саны  белгісіз болған жағдайда пайдаланылады. Құрылымы:

WHILE  шарт  DО

BEGIN  cерия

END;

Аталған  операторды  жалпы  түрде  былай да  жазуға  болады:

WHILE  В   DО   Р;

Мұндағы В- шарт  (логикалық өрнек), Р-операторлар.

      Келтірілген  оператор  былай  орындалады.  Алдымен,  шарт  тексеріледі.   Егер шарт  орындалса,  онда  циклдың  денесі  орындалады.  Содан  соң  қайтадан  шарт  тексеріледі  және  тағы сол сияқты, бұл  процесс қашан шарт  сақталудан қалғанша қайталанады. Егер шарт сақталмаса, басқару операторлық жақшаның  соңында тұрған  операторға  көшіріледі.  Басқаша айтқанда, логикалық өрнектің мәні  қашан жалған болғанша циклдің денесі қайталанып орындала береді. Егер қайталаудың денесі бірнеше  оператордан құралса,  онда олар BEGIN-END қызметші сөздерінің арасына алынып жазылады. Ал, егер  циклдің  денесі бір ғана оператордан тұратын болса, онда оны операторлық жақшасыз да жазуға болады.

Егер шарт жалған болса, онда цикл денесі бірде-бір рет орындалмайды

Аяқталу шарты бойынша  қайталау операторы.

Бұл  оператор да  көптеген  жағдайларда қайталаудың саны  белгісіз  болған  кезде пайдаланылады. Құрылымы: 

REPEAT  Цикл денесі UNTIL шарт;

Бұл  оператор да  көптеген  жағдайларда қайталаудың саны  белгісіз  болған  кезде пайдаланылады.

      Мұндағы REPEAT –қайтала, UNTIL – соған дейін  қызметші сөздері.

Оператордың орындалуы: қашан логикалық  өрнектің мәні ақиқат болғанша циклдің денесі  қайталана  береді. Бұл оператордың  WHILE …DO  циклынан айырмашылығы циклдың денесі кемінде бір рет орындалады. Демек,  операторда алдымен циклдың денесі орындалады да, одан соң шарт тексеріледі. Оператордың соңы UNTIL қызметші сөзімен аяқталатын болғандықтан, мұнда BEGIN және END  қызметші сөздері жазылмайды. Егер циклдың денесінде шартсыз көшіру операторы болып, ол циклдың  сыртындағы  оператордың белгісіне басқаруды берсе, онда циклдың орындалуы ары қарай жалғаспайды.

            Массив дегеніміз –  бір типті берілгендер жиыны. Басқаша айтқанда, массив – бір атауға біріктірілген айнымалылардың реттелген тізбегі. Массив бір ғана атпен белгіленеді. Мысалы: 2,4, 8,5,6-ны  бір өлшемді массив деп, оған А деп атау беруге болады. Масивтің әр элементі массивтің атымен белгіленеді де, оның индексі қойылады, яғни массив элементтері индекстері бойынша реттеліп жазылады. A(N)-N A[1]=2, A[2]=4, …, A[5] =6