Экономиканы реттеудің қаржылық механизімі

Егер Ұлттық қордан кепілдік берілген трансферттің түсімдерінсіз  республикалық бюджеттің кірістері  туралы айтатын болсақ, 2010 жылда  жоспардың 106,5%-ға орындалуы күтіледі, артығымен орындау 143 млрд. теңге  сомасында, оның ішінде салықтық түсімдер бойынша 133,4 млрд. теңгеге немесе 7,1%-ға ұйғарылады.

11 айда мемлекеттік бюджеттің  шығыстары (қарыздарды өтеусіз) 4 318,3 млрд. теңгені құрады, оның ішінде республикалық бюджет бойынша 95,1%-ға атқарылды. Бұл ретте әкімшілермен бірлесіп жүргізілген шығыстардың атқарылуын талдауға сәйкес республикалық бюджет қаражатын 4 303,2 млрд.теңгеге немесе 99,6%-ға игеру күтіледі.

Төлемдер бойынша жоспардың  орындалмауы 2009  жылмен салыстырғанда 70%-ға қысқартылады және шамамен 20 млрд. теңгені құрайды. Бұл ретте игерілмеу  маңызды мемлекеттік міндеттердің орындалмауымен байланысты емес және  олар мемлекеттік сатып алу бойынша  үнемдеу, бағамдық айырма есебінен және резерв қаражатын толық бөлмеуге байланысты қалыптасты. 

Бұл ретте атқарылмаудың  күтілетін сомасынан 5,5 млрд. теңге  сомаға 2010 жылғы тіркелген міндеттемелердің төленбеген бөлігінде 2011 жылы шарттарды  тіркеу талап етіледі, ол ағымдағы жылдың аяғына дейін нақтыланатын болады. 

Ағымдағы жылғы 1 желтоқсанға  мемлекеттік бюджеттің тапшылығы  - 491,4 млрд. теңгені, республикалық бюджет бойынша - 591,4 млрд.теңгені немесе болжамдалатын  ЖІӨ-нің 3,1%-ын құрады, жылдың аяғына ол Заңмен бекітілген 4,2%-да 3,5%-дан аспайды  деп күтіледі және алдағы 3 жылда  осы көрсеткіштің жоспарлы түрде  азаюы көзделіп отыр. 

Сондай-ақ, Қаржы министрлігі  тұтас алғанда мемлекеттік сатып  алу жүйесіне ақпараттық технологияларды  енгізу процесін белсенді жалғастырып  жатқанын атап айтқым келеді. 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап баға ұсынысын сұрату тәсілімен жүзеге асырылатын мемлекеттік  сатып алу тек қана электрондық  мемлекеттік сатып алу арқылы жүргізілуде, бұл сауданың транспаренттілігін, айқындығын, бәсекеге қабілеттілікті кеңейтуді қамтамасыз етуге мүмкіндік  берді. Бұдан басқа жеткілікті деңгейде ауқымды әсер алынды – шартты үнем 23,4 млрд.теңгені құрады.

2010 жылғы 28 сәуірден  бастап Қаржы министрлігі және  оның ведомстволық бағынысты  ұйымдары «пилоттық» режимде   мемлекеттік сатып алуды электрондық   конкурс тәсілімен жүзеге асыруды  бастады. 

2012 жылғы 1 шілдеден бастап  келісімді жоспарлы орындауға  шығуға мүмкіндік болу үшін  келесі жылы барлық қатысушылар  электрондық конкурстар ғана  өткізулері қажет. Сонымен қатар,  электрондық сатып алуға көшуді  іске асыру үшін Ақпарат және  байланыс министрлігі электрондық  цифрлық қолтаңбаны (кілттерді) үзіліссіз  беруді қамтамасыз етуі және барлық мемлекеттік сатып алуға қатысушыларды осындай кілттерді пайдалануды үйрету бойынша жұмыс жүргізуі қажет деп есептеймін, өйткені электрондық мемлекеттік сатып алу жүйесі сатып алуды қауіпсіз өткізуді қамтамасыз ету және электрондық сатып алуды өткізу рәсімінде қолданылатын электрондық құжаттың шынайылығына кепілдік беру мақсатында электрондық цифрлық қолтаңбаның барлық рәсімдеріне көз жеткізумен ұйымдастырылған.

Дүниежүзілік Банктің  «Бизнесті жүргізу» рейтингінде  «Кәсіпорындарды тарату» индикаторы бойынша көрсеткіш 6-тармаққа жақсартылды (Қазақстан 48 позицияға орын тепті). Қаржы министрлігінің Веб-сайтында халық және бизнес үшін қажетті ақпаратты  орналастыру, сондай-ақ жергілікті жерлерде жауапты байланыс үшін банкроттық мәселелері жөніндегі қоғамдық кеңестер құру жолымен  кәсіпкерлік субъектілерінің, қоғамның банкроттық мәселелері жөнінде хабардар болу деңгейін арттыру бойынша жұмыстарды жандандыру есебінен қол жеткізілген  нәтиже алынды.

Бұдан басқа өзінің төлем  қабілеттілігін қалпына келтіру  үшін оңалту рәсімін пайдаланған  ұйымдар саны 2 есеге артты, бұл 65 ұйымда 7 964 жұмыс орнын сақтап қалуға мүмкіндік берді.

Қаржы министрлігі бюджет қаражатының жұмсалуына бақылауды  күшейту бойынша үлкен жұмыс  жүргізді.

Осылай шарттарды тіркеу және төлемдерді жүргізу кезінде  қазынашылық органдары тарапынан  ағымдағы бақылау күшейтілді, ол бюджетік бағдарламалар әкімшілерінің тәртібін жақсартуға әсер етті. Осы норманы  енгізген сәттен бастап мемлекеттік  бюджеттің дебиторлық берешегі 2010 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша  
43,1 млрд. теңгеге төмендеді.

2010 жылдың ішінде Министрлік  жұмысы мемлекеттік қаржы жүйесінің  тиімділігін, сенімділігі мен  тұрақтылығын қамтамасыз ету  үшін оның ФАТФ стандарттарына  сәйкестендіру бөлігінде Қазақстанның  қаржы мониторингі жүйесін жетілдіру  бойынша жүйе іске енгізілді.

Қорытындылай келе, бюджет қаражатын тиімді пайдалануға жүргізілген  бақылаудың нәтижелерін атап өтемін.

Бақылау объектілерінің 6 мыңнан астамы тексерілді, мұнда шамамен 3,8 триллион бюджет қаражаты қамтылған.

Қабылданған шаралармен 28 млрд. теңгеден астамы қалпына келтірілді және бюджетке өтелді. Құқық қорғау органдарына іс жүргізу шешімін қабылдау үшін бақылау материалдарының (1 300) астамы жіберілді.

 

2011 жылдың 10 айы бойында  мемлекеттік бюджет отандық экономиканы  дамытудың оң үрдісінде атқарылып  келді, ол туралы қол жеткізілген  экономикалық қорытындылар куәландырады. 2011 жылдың 9 айында ЖІӨ (Жалпы ішкі өнімнің) өсуі 7,0%-ды құрады, өнеркәсіп өндірісі 4,3%-ға, сыртқы сауда айналымы – 20,3%-ға өсті.

Осының барлығы, салықтық және кедендік әкімшілендірумен бірге  салықтың барлық негізгі түрлері  бойынша жоспарды артық орындауды  қамтамасыз етті.   Мәселен, мемлекеттік бюджетке барлығы болып                           4 327,0 млрд. теңге немесе есепті кезеңге арналған     жоспардың 98,1%-ы , республикалық бюджетке – 3 623,6 млрд.теңге немесе жоспардың 97,9%-ы түсті. Түсімдер жоспарының 100%-ға орындалуына қол жеткізе алмауымыз Ұлттық қордан кепілдендірілген трансферттердің 1 010 млрд.теңге сомаға толық тартылмауының әсерінен немесе бюджеттік бағдарламаларды орындауға бюджетте қаражат жеткілікті болуына байланысты жоспардағыдан бар-жоғы 84,2%-ы ғана тартылуынан болды.

Республикалық бюджеттің  салықтық түсімдері 2 390,5 млрд.теңгені немесе есепті кезеңге арналған жоспардың 102,9%-ын құрады.

Өткен жылдың осындай кезеңімен  салыстырғанда салықтық түсімдер ағымдағы жылдың 10 айында 863,1 млрд. теңгеге ұлғайды. Өткен жылдың салыстырмалы жағдайында салықтық түсімдер 483,1 млрд. теңгеге ұлғайды (2010 жылғы 1 шілдеден бастап «Жеке тұлғалардың жеке пайдалануға арналған жеңіл автомобильдерді өткізу мәселелері туралы» Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысы, 2010 жылғы 15 тамыздан бастап – мұнайға салынатын экспорттық кедендік баж қолданысқа енгізілді және 2010 жылғы 1 қыркүйектен бастап кедендік әкелу бажын бөлу тетігі қолданылуда).

Салықтық емес түсімдер бойынша жоспардың                 19,8 млрд.теңгеге және негізгі капиталды  сатудан түсетін түсімдер бойынша 7,3 млрд.теңгеге асыра орындалуы  жоспарланбайтын - бір жолғы түсімдердің  түсуі мен  әкімшілік айыппұлдар түсімі есебінен болды.

2011 жылдың 10 айында Қазақстан  Республикасы Ұлттық қорына 2 800,2 млрд. теңге түсті. Тұтас алғанда 2011 жылғы      1 қарашадағы жағдай бойынша Ұлттық қордың қаражаты 7 491,3 млрд. теңгені құрады. Салық түрлері бойынша Ұлттық қорға түскен түсімдер келтірілген.

Мемлекеттік бюджеттің шығыстары 4 535,8 млрд. теңгені немесе жоспардың 93,8 %-ын құрады. Республикалық бюджет 3 934,8 млрд.теңгеге атқарылды немесе жоспардың 96,1 %-ын құрады

Республикалық бюджетті атқарудың  артта қалуы 161,2 млрд. теңгені немесе есепті кезеңге жоспарланған шығыстардың жалпы сомасының 3,9 %-ын құрады.

Толық игермеу  себептері: 1,4 млрд. теңге – мемлекеттік сатып алу бойынша үнемдеу; 8,7 млрд. теңге – еңбекақы төлеу қоры бойынша,  демалыс кестелерінің өзгеруі, салықтар бойынша аударымдар, сапарлар мен іссапарлар бойынша үнемдеу; 2,2 млрд. теңге - мемлекеттік сатып алу бойынша өтпей қалған  конкурстарға  байланысты; 115,7 млрд. теңге - конкурстық рәсімдердің уақтылы өткізілмеуі, оларды өткізу мерзімінің көшірілуі, өнім берушілердің шарт талаптарын бұзуы, орындалған жұмыстардың актілерінің, шот-фактураларының уақтылы ұсынылмауы, сондай-ақ 2011 жылға арналған республикалық бюджетті нақтылау кезінде жоспарлы мақсаттардың қайта бөлінуі; 3,7 млрд. теңге – ҚР мемлекеттік органдарының іс-шаралары неғұрлым кештеу мерзімге ауыстырылуынан; 29,6 млрд. теңге – бюджеттік бағдарламаларды іске асыру бойынша нормативтік құқықтық актілердің уақтылы қабылданбауы себебінен болды.

Қазан айында бюджетті нақтылау кезінде шығыс бөлігі 217,8 млрд. теңгеге  ұлғайтылғанын атап өтемін, осыған байланысты, бұл бюджеттік бағдарламалардың атқарылуының артта қалуына негізгі  себептердің бірі болып табылады деп санаймын, өйткені әкімшілер  бюджетті нақтылауға байланысты қажетті  бюджеттік рәсімдерді (қаржыландыру жоспарларына, мемлекеттік сатып  алу жоспарларына өзгерістер енгізу, шарттар жасасу) уақтылы жүргізбеген.

Есепті кезеңде республикалық  бюджеттен өңірлерге     561,1 млрд. теңге сомаға нысаналы трансферттер бөлінген болатын, ол жергілікті атқарушы органдардың шұғыл деректері  бойынша 485,0 млрд.теңгеге немесе 86,4 %-ы игерілген.               

Есепті кезең қорытындылары  бойынша нысаналы трансферт қаражаттарын игеру бойынша артта қалу жергілікті деңгейде 76,1 млрд.теңгені құрады.

АНЫҚТАМА РЕТІНДЕ: толық игермеудің ең көп көлемі мына бюджеттер бойынша: Астана қаласы – 18,0 млрд. теңге, Алматы қаласы – 10,6 млрд. теңге, Маңғыстау облысы – 6,5 млрд. теңге, Ақмола облысы – 6,4 млрд. теңге, Павлодар облысы – 5,0 млрд. теңге,  Шығыс Қазақстан облысы – 4,0 млрд. теңге.

Дебиторлық берешек 2011 жылғы 9 айдың қорытындылары бойынша республикалық бюджет бойынша 153,3 млрд. теңгені құрайды, одан  111,4 млрд. теңгесі немесе 72,7%-ы шарт талаптарына сәйкес аванстық төлемдер сомасы болып табылады. Жыл басындағымен салыстырғанда берешек 35,6 млрд. теңгеге ұлғайды.

 АНЫҚТАМА  ретінде: ең үлкен дебиторлық берешек өсіміне мынадай республикалық бюджеттік бағдарламалардың  әкімшілері жол берген:

Көлік және коммуникация министрлігі  – 39,4 млрд. теңге (одан 30,8 млрд. теңгесі – өткен жылдардың берешегі), 002 «Республикалық деңгейдегі  автомобиль жолдарын дамыту» бағдарламасы бойынша «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» жобасы (көшпелі келісімшарт) бойынша халықаралық шарттардың талаптарына сәйкес алдын ала төлеу себебінен – 34,2 млрд. теңге; 003 «Республикалық маңызы бар автожолдарды күрделi, орташа және ағымдағы жөндеу, ұстау, көгалдандыру, диагностикалау және аспаптық құралдармен тексеру» бағдарламасы бойынша республикалық маңызы бар автожолдарды күтіп-ұстауға жасалған шарттарға сәйкес аванстық төлемдер себебінен – 1,2 млрд.теңге;

Қорғаныс министрлігі  - 32,2 млрд. теңге (одан 13,3 млрд. теңгесі – өткен жылдардың берешегі), 006 «Салааралық мемлекеттiк бағдарлама шеңберiнде қару-жарақ, әскери және өзге де техниканы, байланыс жүйелерiн жаңғырту, қалпына келтiру және сатып алу» бюджеттік бағдарламасы бойынша ерекше жабдықтар мен материалдар сатып алу үшін алдын ала төлеуге байланысты – 28,2 млрд.теңге;

Ауыл шаруашылығы  министрлігі – 14,9 млрд. теңге, 061 «Мемлекеттiк ресурстарға астықты сатып алу» бюджеттік бағдарламасы бойынша – мемлекеттік ресурстарға 2011 жылғы жиналған астық сатып алуға алдын ала төлемге байланысты – 12,8  млрд.теңге.

  Кредиторлық берешек жылдың басымен салыстырғанда 1,9 млрд. теңгеге азайды және 5,8 млрд.теңгені құрады.

АНЫҚТАМА ретінде: Кредиторлық берешектің ең үлкен сомасы мынадай бюджеттік бағдарламалардың  әкімшілерінде қалыптасты:

Ұлттық қауіпсіздік  комитеті – 2,8 млрд. теңге (001 «Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету» бюджеттік бағдарламасы мен 002 «Ұлттық қауiпсiздiк жүйесiн дамыту бағдарламасы» бойынша ерекше шығындарға  байланысты);

Денсаулық сақтау министрлігі – 1 млрд.теңге (016 «Денсаулық сақтау объектiлерiн салу және реконструкциялау» бюджеттік бағдарламасы бойынша - 0,7 млрд.теңге, Педиатрия және балалар хирургиясы ұлттық орталығы мен Республикалық кардиохирургия орталығы емдеу корпустарының салынуы бойынша шарт талаптарына сәйкес 5%-дық төлемнің түгел қаржыландырылмауына байланысты құралды).

Байланыс және ақпарат министрлігі – 0,6 млрд.теңге (001 «Байланыс және ақпарат саласындағы инфрақұрылымды және бәсекелiк нарықты дамыту жөнiндегi қызметтер» бюджеттік бағдарлама бойынша – шот-фактуралардың есепті кезеңнің соңғы күндерінде тапсырылуына байланысты - 0,5 млрд.теңге).

 

Мемлекеттік бюджеттің  тапшылығы он айдың қорытындылары бойынша 208,7 млрд. теңге сомада қалыптасты). Республикалық бюджет бойынша тапшылық – 311,2  млрд.теңгені құрады. Оны қаржыландыру 330,6 млрд.теңге, оның ішінде ішкі қаржыландыру есебінен – 290,6 млрд.теңге және сыртқы қаржыландыру есебінен – 40,0 млрд.теңге қарыз алу есебінен жүзеге асырылды.

2011 жылдың 10 айында Қазақстан  Республикасы Қаржы министрлігі республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін 527,1 млрд.теңге сомаға  мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар орналастырды. Бұл ретте ішкі өтеу 236,5 млрд.теңгені құрады.

Сыртқы қарыздар 49,7 млрд.теңгеге  тартылды. Сыртқы қарыздарды өтеу 9,7 млрд.теңгені  құрады.

Қорытындылай келе 10 айдағы жүргізілген бақылау-тексеру жұмыстары  туралы баяндап өтуге рұқсат етіңіздер.

   Есепті кезеңде  6 517 бақылау іс-шаралары жүргізілді, олардың барысында бақылаумен 5 080 объект қамтылды. Мәлім болған бұзушылық сомалары келтірілген. Есепті кезеңде жүргізілген бақылау іс-шаралары қорытындылары бойынша бюджетке қалпына келтіруге және орнын толтыруға жататын 49,3 млрд.теңгеден 43,8 млрд.теңгесі немесе 88,7%-ы бюджетке қалпына келтірілді және орны толтырылды, бұл өткен жылдың осындай кезеңіне қарағанда 1,7 есеге артық (2010 жылдың 10 айында – 25,9 млрд.теңге).

2011 жылдың 10 айында бақылау нәтижелері бойынша сотқа талап қою бойынша жұмыстар жандандырылды, оның нәтижесінде 343 талап арызы жіберілді, бұл  өткен жылдың талаптары санынан 165 талап-арызға артық. (2010 жылдың       10 айында – 178). Сондай-ақ жылдың ұқсас кезеңіне қарағанда сот талаптарын қанағаттандырған арыздар санының өсіміне қол жеткізіліп,  өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда сотта қанағаттандырылған талап-арыздар саны 214-ті құрап, дерлік 3 есеге өсуіне қол жеткізілді (2010 жылдың 10 айында – 78 болған).