Чилидің қаржы жүйесі

                                                    КІРІСПЕ

          Қаржы жүйесі – ақша қаражаттары  қорлары қалыптасатын және пайдаланғанда  қалыптасатын қатынастардың және  осы қатынастарды ұйымдастыратын органдардың жиынтығы.

          Қаржы жүйесі – белгілі бір қоғамдық-экономикалық формация шеңберінде өмір сүретін қаржы мекемелерінің жиынтығы; тар мағынада алғанда — мемлекеттің қаржы мекемелері жүйесі, яғни өзара байланысты салалар (кәсіпорын, сақтандыру қаржысы мен мемлекеттік қаржы) мен буындардың (қаржы мекемелерінің, салық жүйесінің құрылымдык бөлімшелері, т.б.) жиынтығы. Әр елдің қаржы жүйесі әр түрлі болады. Олардың арасында өзіндік ерешеліктер мен өзгешеліктерді анықтауға болады. Мен Оңтүстік Америкада орналасқан Чили елінің қаржы жүйесін таңдадым.

        Чили елінің қаржы жүйесіне тоқталайық.

        Чили – салыстырмалы экономикалық дамыған Латын Америкасындағы елдердің бірі. Экономикадағы басты орынды алатын шетелдік капитал, әсіресе АҚШ капиталы. Шаруашылық өндірістік бағытта жүргізіледі. Тау-кен өндірісі мен экспорттық бағытқа негізделген түсті металлургия салалары жақсы дамыған. Чили дүние жүзінде селитр өндіру мен оны экспортқа шығарудан бірінші орында, мыс өндіруден АҚШ-тан кейінгі екінші орында, ал молибден өндіруден АҚШ және Канададан кейінгі үшінші орынды алады.

        Чилидің ЖІӨ-ң 7%-ын ауыл шаруашылығы мен балық аулау, орман шаруашылығы құрайды. Чилидің халық саны 17 миллионнан астам. 2011 жылғы статистика бойынша елдің ЖІӨ-і 281,4 млрд $ -ды және жан басына шаққанда 16310 $ құрады. Бұл көрсеткіш бойынша Чили дүние жүзінде 43-ші орында.

         Чили экономикасының артықшылығы: дүние жүзі бойынша ең ірі мыс ұсынушы. Жемістерді экспортерші. Ірі шетелдік инвестициялардың тартылуы. Чилилік песо мен қаржы нарығының тұрақтылығы арқасында несие төлемділігі жоғары және сенімді елдердің бірі. Мемлекеттік қарыз жылдық ЖІӨ-ң 5,2%-ын құрап отыр. Бұл көрсеткіш бойынша Чили 121-ші орында.

          Кемшіліктері: мыс бағасының төмендеуі  ел экспортына 40%-ға дейін зиян  әкеледі. Мұнайдың сырттан әкелінуі (90%). Салыстырмалы түрде ел валютасының  төмендігі (1$=509 песо). Инфляция деңгейінің  жоғарлығы.

                                                 НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Чилидің қаржы жүйесі

      Чилидің қаржы жүйесі 25 банктен, мемлекеттік бюджеттен, салық жүйесінен, бюджеттен тыс қорлардан құралады. 25 банктің 19 Чилиде құрылған банктер, яғни коммерциялық банктер, 1-і мемлекеттік банк және  5 шетелдік банктер филиалдары жұмыс істейді. 1 мемлекеттік банк Орталық Банк болып табылады.

        Чилидің Орталық Банкінің мақсаттары валютаның тұрақтылығы мен ішкі жəне сыртқы төлемдердің қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ету болып табылады. Банк Чилидің ақша-кредит жəне валюта саясатының жүргізілуі, сондай-ақ елдің қаржы нарығы мен капитал нарығының кейбір реттеуші аспектілері үшін жауапкершілік атқарады. Орталық банктің дербестігі орталық банктің мемлекеттік секторды кредиттеуіне конституциялық тыйым салумен күшейтілген.

         Чилидің Орталық Банкі ақша-кредит саясатын инфляциялық таргеттеу негізінде жүргізеді. Чилиде инфляциялық таргеттеу 1990 жылғы қыркүйектен басталды, орталық банк сол уақытта 1991 жылға арналған инфляциялық мақсатын жариялады. 1991 – 1999 жылдар аралығында инфляциялық таргеттеу айырбастау бағамынан басым бола отырып жүзеге асырылды. Айырбастау бағамын қолдау жөніндегі міндеттеме 1999 жылы жойылды. Жылдық есептелген, тұтынушылық бағалар индексінде көрсетілген инфляция қарқынының мақсаты плюс/минус бір пайыздық тармақ аралығымен 3% құрады. Орталық банк сондай-ақ инфляцияның IPCX жəне IPCX1 деп аталатын индекстер кіретін балама индекстерді де қадағалайды. IPCX көрсеткішіне энергияның, жемістің жəне көкөністің бағалары кірмейді. Бұл – Чилидегі базалық инфляцияның ресми индексі. IPCX1 көрсеткіші қаржылық қызмет көрсету бағалары, кейбір индекстелген бағалар жəне үкімет реттейтін кейбір бағалар есептелмеген базалық көрсеткішті көрсетеді. Чилидің Орталық Банкі өзінің ақша-кредит саясатын банкаралық овернайт ставкасына əсер ету арқылы жүргізеді. Бұл құрылым 1995 жылғы мамырдан бастап енгізілді. 2001 жылғы тамыздан бастап ақша-кредит саясатының пайыздық ставкасы номиналдық көрсетумен белгіленді.

         Айырбастау бағамының саясатын жүзеге асыру шеңберінде Чилидің Орталық Банкі тек ерекше, экономикаға теріс əсер ететін, песоны асыра қайта бағалау не құнсыздануы болған жағдайда ғана тікелей немесе хеджирлеу (айырбастау бағамын сақтандыру) құралдарын беру арқылы валюта нарығында басымдық жүргізуге құқылы. 1999 жылғы желтоқсанда еркін өзгермелі айырбастау бағамы режиміне көшкеннен кейін, орталық банк

валюта нарығындағы басымдық туралы тек екі рет хабарлады: 2001 жылғы тамызда жəне 2002 жылғы қазанда. Сондай-ақ, орталық банктің басқаруында төлем балансының капиталы қозғалысының шоты бар. Қазіргі кезде капиталды басқару бойынша, ең төменгі немесе резервтік талаптар нысанындағы қандай да болмасын шектеулер жоқ. Соңғы үш он жыл ішінде Чилиде капиталдың алып-сатарлық қысқа мерзімді ағындарын шектеу мақса тында капиталды басқару жөніндегі тəжірибе жүргізілді. 1978 жəне 1982 жж арасында капиталды басқару құралдары аса қатаң, акционерлік капиталға инвестицияларды қоса алғанда өтеу мерзімі 5,5 жылдан аз болатын капитал ағынының алдын алатындай болды.

       1991 – 1998 жылдар аралығында Чилидің Орталық Банкі капиталды басқарудың аса қатаң емес əдістерін пайдаланды, олар іріктелген капитал ағыны бойынша резервтік талаптарды белгілеуге қатысты. 1991 жылғы маусымнан бастап портфельдік инвестициялардың барлық ағынына 20% мөлшердегі резервтік талаптар нормасы белгіленді. Осындай резервтерді орталық банк ең кемі 90 күн жəне ең көбі бір жыл сақтады. 1992 жылғы мамырда шетелден қарыз алу бойынша резервтік талаптар 30% дейін көтерілді. 1995 жылы 30%-дық резервтік талаптар шетелде шығарылған борыштық міндеттемелерді, сауда қызметін қаржыландыратын сыртқы кредит желілерін, шетел валютасындағы депозиттерді жəне портфельдік инвестицияларды қоса алғанда капитал ағындарының ауқымды диапазонын жабу үшін ұзартылды. Азиядағы қаржы дағдарысы кезеңінде капитал ағындарының күтпеген бəсеңдеуіне жауап ретінде, орталық банк 1998 жылғы маусымда резервтік талапты 30%-дан 10%-ға дейін төмендетті. Үш ай өткеннен кейін орталық банк резервтік талапты 0%-ға дейін төмендетті, бірақ бір жылдық ең төменгі талапты сақтады. 2000 жылдан бастап капиталды басқару шараларының көпшілігі біртіндеп жойылды. 2000 жылы шетелден капитал ағынына арналған бір жылдық ең төменгі талап жойылды жəне пайызсыз резервтік талап белгіленді.

          Чилидің белгіленген кірісі бар қаржы құралдары нарығына Орталық Банктің қазынашылық борыштық міндеттемелері, борыштық бағалы қағаздары, спот-операциялар, форвардтық келісім-шарттар жəне своп операциялары кіреді. Чили Үкіметі эмиссиялайтын қазынашылық борыштық міндеттемелер песоға деноминирленген 20 жылдық инфляциялық-тəуелді қазынашылық борыштық міндеттемелер (BTUs) жəне 10 жылдық қазынашылық борыштық міндеттемелер (BTPs) болып бөлінеді. Шетелдік инвесторлардың осы құралдарға қатысуы біршама шектелген, бұл осы орналастырулардың шамалы мөлшеріне жəне осы құралдардың салыстырмалы түрде төмен кірістілігіне əкеп соғады. Чилидің Орталық Банкі 1990 жылы кірісі белгіленген (PRСs) инфляциялық-тəуелді ұзақ мерзімді құралдарды шығарды. Кейінірек, банк доллардағы (PRDs) жəне песодағы (PDBCs) борыштық міндеттемелер шығара бастады. Орталық банк осы құралдарды шығара отырып, орталық банктің борыштық міндеттемелерін өтеу мерзімін ұлғайтуға; жергілікті компанияларға валюталық тəуекелді хеджирлеуге жəне борыштық міндеттемелердің құрылымын инфляцияның неғұрлым төмен деңгейі жəне ақша-кредит саясатын номиналдау негізінде өзгертуге көмектесетін құралдарды қамтамасыз етуге ұмтылды. 2002 жылдың екінші жартысында орталық банк орталық банктің песоға деноминирленген жаңа борыштық міндеттемелерін (BCPs) шығара бастады. Ол сондай-ақ 1990 жылы шығарылған тиісінше PRCs жəне PRDs борыштық міндеттемелерін ауыстырған инфляциялық-тəуелді өлшем бірлігімен (BCUs) жəне долларға деноминирленген (BCDs) борыштық міндеттемелерді шығара бастады.Орталық Банк айына 1 рет 2 жəне 5 жылдық BCPs жəне 5 жəне 10 жылдық BCUs шығарады, сондай-ақ аптасына 2 рет 1 айлық жəне 3 айлық PDBCs аукциондарын жүргізеді. Келесі жаңа эмиссияның графигі əдетте əрбір айдың екінші аптасында жасалады. Чилиде шетел валютасы нарығы жақсы дамыған. Спот-операциялар жəне қысқа мерзімді (360 күнге дейін) форвардтық номиналды келісім-шарттар нарықта қаражатты жеткізу жəне жеткізбей айналыста болады. Чили песосындағы неғұрлым белсенді эксаумақтық (оффшорлық) қаржы нарығы қаражат жеткізілмейтін индексті форвардтардың нарығы болып табылады. Сондай-ақ жеткізілім жасалмай аумақтық форвард нарығында айналыста болатын, 1 айдан 1 жылға дейінгі төлем мерзімі бар UF-пен25 көрсетілген, жеткізілім жасалмайтын 25 Unidad de Fomento немесе UF – песоға деноминирленген шоттың инфляциялық-индекстелген бірлігі. Өтпелі экономикасы бар басқа елдер сияқты Чилидің де жоғары инфляция кезеңдерінің салдары болып табылатын осы инфляциялық-индекстелген бірлігі бар. Осы бірлік ипотекалық облигациялар,корпоративтік облигациялар, инфляциялық-тəуелді форвардтар – қаражат жеткізілмейтін индекстік форвардтарды бөлуге болады. UF-ғы форвардтық келісім-шарттар инвесторларға 1 жылға дейінгі ай сайынғы инфляцияны қадағалауға мүмкіндік жасайды. Қазіргі уақытта UF-ғы, жеткізілім жасалмайтын эксаумақтық форвард нарығы жоқ.

          Пайыздық ставкалардың свопына туынды қаржы құралдары болып табылатын, олармен сауда аумақтық жəне эксаумақтық қаржы нарықтарында биржадан тыс нарықтың неғұрлым өтімді жəне белсенді пайыздық ставкалары бойынша жүзеге асырылатын CLP/Camara своптары жəне UF/Camara своптары кіреді. Көрсетілген нарықтар инвесторларды номиналдық жəне нақты жергілікті пайыздық ставкаға қосарланған əсер

етуге тікелей кіру мүмкіндігімен  қамтамасыз етеді. CLP/Camara своптары (Чили песосымен белгіленген номиналды жəне өзгермелі пайыздық ставкамен алмасу) – бұл бір тарап Чили песосымен белгіленген шартты сома бойынша белгіленген номиналдық пайыздық ставканы төлейтін биржадан тыс туынды қаржы құралдары. Басқа тарап оның орнына Чили песосындағы сол шартты сома бойынша ақы төлеу кезеңінің аяғындағы ICP индексінің ақы төлеу кезеңінің басындағы ICP  индексіне арақатысымен ұсынылған Camara овернайт ставкасын төлейді. Шартты сома төлемнің мерзімдеріне қатысты болмайды. UF/Camara своптары (UF-пен белгіленген нақты жəне өзгермелі пайыздық ставкамен алмасу) – бұл бір тарап UF инфляциялық-индекстелген бірлікпен көрсетілген шартты сома бойынша белгіленген нақты пайыздық ставканы төлейтін биржадан тыс туынды қаржы құралдары. UF/Camara своптары пайыздық ставкалардың инфляциялық-тəуелді своптары болып табылады. UF-ғы шартты сома есеп айырысу күні UF индексі арқылы шартты соманы Чили песосымен қайта есептеу арқылы алынады. Басқа тарап оның орнына Чили песосындағы балама шартты сома бойынша ақы төлеу кезеңінің аяғындағы ICP индексінің ақы төлеу кезеңінің басындағы ICP индексіне арақатысымен ұсынылған Camara овернайт ставкасын төлейді.Чилидің биржадан тыс нарығында сондай-ақ CLP/Camara жəне UF/Camara своптарымен салыстырғанда белсенділігі төмен болып табылатын CLP/USD Libor жəне UF/USD Libor əр түрлі валюталар бойынша пайыздық своптар айналыста болады. Өзгермелі ставканың тарабы доллармен алты айлық Libor ставкасымен ауыстырылған кезде, белгіленген своп ставкасының тарабы Camara пайыздық ставкалар своптарымен өте ұқсас болады.

          Indice Camara Promedio (ICP) 2002 жылы енгізілген жəне қазіргі уақытта нарықта номиналдық Чили песосымен белгіленген жəне сол сияқты UF-пен белгіленген көптеген пайыздық ставкалар своптары үшін негізгі болып табылады. Осы индекс күн сайын, сол күні жабылған барлық банкаралық овернайт операцияларының орташа алынған санымен реттеледі. Бұл шын мəнінде Camara овернайттың орташа банкаралық ставкасы бойынша күн сайын қайта инвестицияланатын овернайттың депозиттік шотқа толық қайтарылуын қадағалайтын индекс.

        Қайта қаржыландыру заемдарын ұсыну мерзімін, қамтамасыз ету тізбесін, қамтамасыз етуді дисконттау құнын жəне пайызын Ұлттық Банктің Ақша-кредит саясаты жөніндегі техникалық комитеті белгілейді жəне Ұлттық Банктің сайтында жарияланады. Чили инвесторларының ішкі нарықтағы құрамы институционалдық, жеке жəне шетелдік инвесторлардан тұрады. Институционалдық инвесторларға, бағалы қағаздар

нарығы туралы заңнамада  айқындалғандай, бұлар, қаржы корпорациялары, сақтандыру компаниялары, жергілікті қайта сақтандыру ұйымдары жəне қорлардың басқарушылары

жатады. Ішкі нарықтың негізгі  қатысушылары қаржы ұйымдары жəне инвесторлардың екі ірі санаты – зейнетақы қорлары жəне сақтандыру компаниялары болып табылады.

2. Зейнетақы қорлары

        Зейнетақы жүйесі AFPs – Administradoras de Fondos de Pensiones деп аталатын зейнетақы қорларын басқару жөніндегі 6 жеке компаниядан тұрады. Чилидегі зейнетақы жүйесі жеке шоттары бар салымдардың ескі ортақ жүйесінен жеке жүйесіне көше отырып, 1980 жылы реформаланды. Жеке шоттарды зейнетақы қорларын басқарушылар деп аталатын зейнетақы қорларын басқару жөніндегі жеке компаниялар басқарады. Чилидегі зейнетақы жүйесін зейнетақы қорларын реттеу жөніндегі қадағалау органы реттейді. Қызметкерлер екі шешім қабылдауы тиіс: олардың жеке шоттарын зейнетақы қорларын басқару жөніндегі қандай компания басқаратынын таңдау жəне өзінің инвестицияларын зейнетақы қорларын басқару жөніндегі əрбір компания ұсынатын портфельдердің əр түрлі бес түрі арасында бөлу. Портфельдердің бес түрі (A,B,C,D ж/е Е) қызметкерлерге тəуекелдердің əр түрлі дəрежесін ұсынады. Қызметкерлер өздерінің шоттарын зейнетақы қорларын басқару жөніндегі компаниялар арасында жылына 2 рет тегін аудара алады. Егер олар өз активтерін жылына 2 реттен жиі аударса, зейнетақы қорларын басқару жөніндегі компаниялар комиссия алуы мүмкін. «А» қорлары – бұл неғұрлым тəуекелді активтер, ал «Е» қорларының тəуекелі төмен. Дегенмен, зейнетақы жүйесі активтерінің жартысына жуығы «С» түріндегі портфельге орналастырылған. Зейнетақы қорларын басқару жөніндегі компаниялардың қатаң бақыланатынына қарамастан, олар Латын Америкасындағы ең икемді инвестициялық режимдердің біріне ие.

       Чилиде жинақтаушы зейнетақы қорлары кеңінен қолданылады. Міндетті зейнетақы жарналарын салуға және салымшылардың шоттарындағы жинақтарының жеке-жеке есепке алынуына, сондай-ақ активтерді инвестициялық басқаруға негізделген Чилидегі жинақтаушы зейнетақылық қоры қолданысқа 1981 жылы енгізілген. Қазіргі уақытта осы елдің қандай да бір деңгейде жинаған тәжірибесін пайдаланып отырған 27 мемлекет өз зейнетақы жүйелерін реформалауда, олардың ішінде европалық және бұрынғы социалисттік елдер де бар.

       Чили салымшыларының зейнетақылық жарналарын олардың жұмыс берушілері жинап отырады және оларды таңдалып алынған зейнетақылық қорларына аударады, ол жерлерде қаражаттар салымшының жеке зейнетақылық шотына аударылады. Зейнетақылық қорын таңдауды салымшының шығындарынсыз жылына екі рет іске асыруға болады, үшінші рет қордың аудару қызметі үшін ақы төлеуіне тура келеді. Міндетті жарналарды төлеумен қатар, әрбір салымшы ерікті тәртіпте қосымша өз еңбекақысының 10%-ын салу мүмкіндігіне ие. Міндетті түрде болса да, ерікті түрде болса да төленген жарналарға салық салынбайды.