Литосфера

          Топырақты  ластайтын компоненттерге қарай  топырақтың ластануының түрлері:  физикалық, химиялық және биологиялық  болады.

          Физикалық  ластану – радиоактивті заттектермен  байланысты. Мысалы, уран рудаларын  ашық әдіспен алғанда жер қыртысында активтілігі жоғары сәулеленетін сұйық және қатты қалдықтар қалады.

          Биологиялық  ластану – ауру тудыратын және  де басқа жағымсыз жағдайға  итеретін микроорганизмдердің қоршаған  ортада болуы. Мысалы, ластанбаған  топырақта дизентерия, сүзек және тағы басқа ауру қоздырғыштары 2-3 тәулік бойында сақталса, ластағыштар мен әлсіреген қоздырғыштар бірнеше ай мен жылдарға  дейін сақталып, едәуір аумаққа таралады.

          Химиялық ластану – топырақта  тірі организмдерге қауіп туғызатын  химиялық заттектердің жиналуы.

         Топырақты ластайтын көздерге  өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындылары,  көлік, ауылшаруашылығында қолданылатын  шөпжойғыштар мен минералды тыңайтқыштар, қалдықтар, жылу энергетика кешені, атмосфералық жауын-шашын, апатты жағдайда тасталатын шығарындылар, әскери-өндірістік кешендері жатады.

          Ауылшаруашылығында улы химикаттар  көп қолданылатын және өндірісі  дамыған аймақтарда улы заттектер ана сүтінде, қанның құрамында болатыны байқалған. Топырақ көптеген аурулардың (ботулизм, күйдіргі, дизентерия, аскаридоз және т.б.) қоздырғыштарын сақтайтын ортаға жатады.

          Топырақтың ластану дәрежесінің  көрсеткіші ретінде мына формула  арқылы есептеп анықталатын топырақтағы заттектің ластану концентрациясының коэффициенті (Л_іКК) қолданылады:

                                               

                                        Л_іКК = Х_і / ШРК_і  немесе   Л_іКК =  Х_і / Х_ф

 

Бұл жерде Л_іКК – і- заттегіне тән ластану концентрациясының коэффициенті

                   Х_і – і- заттегінің мөлшері

                   Х_ф – осы заттектің фондық мөлшері.

Литосфера жер қыртысының беткі қатты қабаты жер бетін  дұрыс пайдаланбау, топырақ эрозиясына, оның бетін әр түрлі тау-кен өндірісінің қалдықтары мен шахта үйінділеріәмен лстануына әкеп соқтырады.Литосфраның жоғарғы беткі қабатын топырақ құрайды. Топырақ деп жердің құнарлы қабаты ж/е жануарлар дүниесінің қатысуы мен климаттық әсерінен 1000-ған , млн-ған жылдар бойы қалыптасқан күрдаелі зат. Топырақтың ерекшк қасиеті оның құнарлығы. Топырақтың ластануы – топырақта оған тән емес физ., хим., биологиялық агенттердің пайда болуы ж/е енуі немесе ол агенттердің конц. Қаралған мезгілде табиғи орташа жылдық асып түсуі. Топырақтың биологиялық ластануы – ауру тудыратын ж/е де басқа жағымсыз жағдайға итеретін микроорганизмдердің топырақта болуы. Физ. ластануы – радиоактивті заттектермен ж/е басқа физ. факторлардың әсерінен ластануы. Мыс: Уран кендерін ашық әдістермен алғанда, жер қыртысында активтілігі жоғары сәулеленетін сұйық ж/е қатты қалдықтар қалады.Хим. ластану – топырақта тірі организмдерге қауіп туғызатын хим. заттектердің жиналуы. Топырақты ластайтын көздерге өнеркәсіптік кәсіп орындардың шығарындылары, көлік, А.ш. қолданылатын шөп жойғыштармен минералды тыңайтқыштар қалдықтар, жылу энергетика кешені атм. Жауын шашын апатты жағдайда тасталатын шығарындылар, әскери өндірістік кешендер жатады. Түсті металл кендерін алу, байыту ж/е таза металдар алу процестерінен шыққан өнімдермен ж/е қалдықтармен топырақ ластанады. Топырақ қабаты зиянды қалдық үйінді қоқыстармен көбірек ластанады. Топырақты ластаушы обьектілер: тұрғын үйлер ж/е тұрмыс қажетін өтуге арналған мекемелер(ластаушы заттар азық түлік қалдықтары, құрылыс ж/е жылу жүйелер қалдықтары т.б.) өнгдіріс кәсіп орындары өнеркәсіп орындарының қатты ж/е сұйық күйіндегі қалдықтарында әрдайым тіршілікке зиянды заттар ұшырасады. Жылу энегетика жүйесі – отын жандыру нәтижесінде: күл, шлактар, атм күйе, күкірт тотықтары ж/е жанбай қалған отын тозаңдары. А.Ш. – минералдық тыңайтқыштар, улы химикаттар пайдалану барысында сумен шайылып не буланып топыраққа зияны тиеді. Транспорт – іштен жану двигательдерінің жұмыс істеу барысында бөлінетін азот оксидтері, қорғасын,көмір окситтері ,көмір сутектері,топырақ бетіне қонып,өсімдіктер бойына тамырлары арқылы таралады да,жалпы айн. түсіп азық-түлікке қатысты дүниеліктерде зиянды болып табылады.

2.2 Топырақтың бүлінуі (деградациялануы)

           Жер ресурстарын ең негізгі  тұтынатын саланың бірі ауыл шаруашылығы. Ауыл шаруашылығында құрлықтың 30 %- нен астамы игерілген, осыған осы салада пайдаланылатын ормандарды қосатын болсақ, бұл көрсеткіш 60-65% жетеді. Ауыл шаруашылығының қарамағындағы жер ресурстарының жарамсыз түрге айналуына себеп болатын жағдайлар:

         •   топырақ эрозиясы немесе  дефляциясы – су мен желдің (дефляция) және т.б. табиғи құбылыстардың  әсерінен жер қыртысының түгелдей  не жарым-жартылай бүлінуі, топырақтың  құнарлығының төмендеуі;

         • агротехниканы дұрыс қолданбағандықтан, негізінде ауыспалы егіс болмауынан және қоекті заттектердің топыраққа жеткілікті түрде қайта айналып келмеуіне байланысты гумус мөлшері төмендеп, топырақ құнарлығының біртіндеп азаюы;

         • құрғатымсыз (дренажсыз) жерді  суландыру және бақылаусыз суды қолдану, топырақтың су астында қалуы мен екінші реттік тұздануы (сортандануы)

          • топырақтың техникада қолдануда  бүлінуі  (тығыздануы, егістік жер  қабаты құрамының бұзылуы, оның  төсеніш қабатындағы жыныстармен  араласуы);

          • топырақтың химиялық және радиациялық ластануы.

          Жердің құнарсыздануы негізінен  адамның шаруашылық әрекеті әсерінен  топырақтың түзілу жағдайының  өзгеріп, оның негізгі қасикттерінің:  қарашірінді құрамындағы гумус  мөлшерінің азаюына, құрылымының  бұзылуына, улы заттектермен ластануына, екінші реттік сортаңдануына, қышқылды жаңбырдың жаууына, малдың жайылымға шамадан тыс жайылуына, пайдалы қазбалардың ашық әдіспен өндірілуіне, өндіріс қалдықтарының сақталуының реттелмеуі мен бақылаусыз жатуларына т.б. өзгерістерге байланысты. Осы қарастырылған процесстерге аймақтардың ерекшелігіне қарай өздеріне тән өзгешелігі бар.

          Топырақ түзілу процессі аймақтық  геологиялық жасына да көп  байланысты. Геологиялық жас жағынан  ескі аймақтарда бұрыннан қалыптасқан  топырақ болады да, ал жаңадан пайда болып жатқан құрғақ жерлерде топырақ түзілу процесстерінің бастапқы сатылары жүріп жатады. Топырақ түзілу процессіне әсер ететін факторлардың көбісі: ауа райы, жоғары және төменгі сатыдағы өсімдік пен жәндіктер, жер бедері, адам қоғамының әрекеттері күрт өзгерді.

          Бұзылған жерлердің аумағы табиғи (климаттық, гидрологиялық, морфодинамикалық, фитогенді және зоогенді) және  антропогенді факторлар әсерінің  үдемелі қарқындылығына байланысты  келеді.

          Америка экологы Л.Браун (1992) ауылшаруашылығы жерлерін құнарсыздандыру дәрежәсі бойынша үш санатқа бөлді:

          • құнарсызданудың бәсең - әлеуетті өнімділігі 10 % аз төмендеген жерлер;

          • құнарсыздануы орташа - әлеуетті  өнімділігі 10-50 % төмендеген жерлер;

          • әбден құнарсызданған - әлеуетті  өнімділігі 50 % артық төмендеген  жер.

 

Топырақты негізгі ластаушыларға  пестицидтер (улы химикаттар), минералды  тыңайтқыштар, өндіріс қалдықтары, ластанған заттардың ауадағы  газды-түтінді ұшқындары, мұнай және мұнай өнімдері және т.б. жатады.

 

Топырақтың ластануы дегеніміз химиялық заттар, биологиялық  организмдер (бактерия, вирус, қарапайымдар, гельминттер) мен олардың тіршілік өнімдерінің шамадан тыс мөлшерде болуы.

 

Химиялық ластаушылар (неорганикалықжәне органикалық заттар) үлкен екі топқа бөлінеді. Бірінші топқа топыраққа жоспарлы түрде, белгілі бір мақсатқа бағытгап, қолданылған химиялық заттар жатады. Олар пестицидтер, минералды тыңайтқыштар, өсімдіктің өсуін реттегіштер және т.б. Бұл препараттар шамадан артық мөлшерде болса топырақты ластаушылар болып шыға келеді. Екінші топқа  топыраққа сұйық, қатты, газ тәрізді қалдықтармен бірге кездейсоқ түскен химиялық заттар жатады. Бұған топыраққа мал шаруашылығы мен өнеркәсіптен, монша, емдеу-санитариялық және малдәрігерлік мекемелерден ағып шыққан сулар мен нәжіс және зәр араласқан қалдық суларды жатқызуға болады.

 

ТМД елдерінде (пестицидтердің көптеген түрін қолдануға рұқсат етілген. Пестицидтер ауылшаруашылығы  дақылдарының өнімділігін көтеру үшін өсімдік мақсатындағы химиялық дәрі-дәрмек ретінде қолданылады.Алайда, пестицидтердің топырақтағы нақты құрамы қалыпты (есептік) мөлшерден едәуір асып түседі және кейбір елдерде аса қауіпті мөлшерге дейін жетеді. Ондай мөлшер адамға да, малға да зиян. Топырақ пестицидтермен ластанса ол жердің шөбі мен суын малға беруге болмайды. Оның ауасын жұтудың өзі де қауіпті. Өйткені, олар жіті және созылмалы улануға әкеліп соқтырады[2].

 

Қазіргі кезде пестицидтер  қолданудың қауіпсіздігін көтеруге зор көңіл бөлінеді. Осы мақсатпен  ондай препараттар улылығы аз препаратпен ауыстырылуда. Олардың формалары кейінгі кезде жетілдірілуде. Сондай-ақ, оларды ауыл шаруашылығында пайдаланудың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін гигиеналық нормалары да негізделуде.Минералды тыңайтқыштар ауылшаруашылығында топырақ құнарлылығын арттыру үшін қолданылатын химиялық қосылыстар. Оларға макрожәне микротыңайтқыштар жатады. Минералды макротыңайтқыштар дегеніміз құрамына топырақ құнарлылығын арттыратын негізгі элементгер (азот, фосфор, калий) енетін затгар. Макротыңайтқыштар азотты, фосфорлы, калийлі және аралас деп бөлінеді.

2.3 Жерді қайта құнарландыру

           Жерді қайта құнарландыру (рекультивация)  деп бүлінген жерлердің өнімділігін  және қоршаған ортаның жағдайын  қалпына келтіруге бағытталған  жұмыстардың жиынтығын айтады. Жерді қайта құнарландырудың мақсаты: жер мен оның қойнауын ұтымды пайдалану, табиғат ресурстарын сақтау, өндіріс дамыған аудандарда қалыпты санитарлық-гигиеналық жағдайларды қамтамасыз ету. Рекультивация объектілеріне мыналар жатады: жер асты мен жер үсті  тау-кен жұмыстарын жүргізгенде пайда болған ойпаңдар, қазба жыныстары мен өндіріс қалдықтарының үйінділері, өнім қоймалары, қазандықтар мен жылу –электр орталықтарынан шыққан шлак пен күл үйінділері, уақытша өндірістік және тұрғын үй құрылыстары алып жатқан аудандар, жол, құбырлар, электр желілерін және т.б. жұмыстарды жүргізгенде бұзылған жер беті жатады.

1-ші және 2-ші кестеде  Қазақстан жері туралы қысқаша  мәліметтер келтірілген.

 

1-ші кесте. Қазақстан  топырақтары туралы мәліметтер

 

Т о п ы р а қ		Жер көлемі, млн.га	Жалпы жер көлемінен % мөлшері
Орналасқан аймағы	Түрі
Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодароблыстарының терістік жағы, Ақмола, Қарағанды, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының солтүстік шеттері	Қара топырақты дала және орманды дала	25,4	9,8
Шығыс Қазақстан, Солтүстік  Қазақстанның батыс жағы, Қостанай, Ақтөбе, Орал, Қарағанды облыстарының көптеген жерлері	Қара қоңыр то-пырақты  құрғақ дала және шөл дала	90,4	33,3
Батыс Қазақстан обласының  біраз жері,	Құба және	119,2	44,0

1-ші кестенің жалғасы

Атарау, Қызылорда түгелімен, Ақтөбе, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан	сұрқұба топы-рақты шөл Тау аймағы	31,0	12,5
Шығыс Қазақстандағы  Алтай таулары, Алматы облысы- Жоңғар,Іле  Алатауы, Жамбыл облысы- Қырғыз Алатауы, Оңтүстік Қазақстан- Өгем, Қазығұрт, Қаратау	Ірі су қойма-лары, мұздар мен шыңдар	31,4	10,2
Барлығы		272	100

 

2-ші кесте. Ресей  мен Қазақстандағы ауыл шаруашылығына  пайдаланылатын жерлердің құрыламы

 

Көрсеткіш	Ресей		Қазақстан
	млн.га	%	млн.га	%
Жалпы пайдаланылатын жерлер, оның ішінде      жыртылған  жер      пішен шабатын      жайылым      кенді      көпжылдық  көшет      егістер	222,1        132,3        23,5        64,5          0,3            1,5	100        59,6      10,6      29,0        0,1          0,7	221,3          33,3          8,2      178,0          0,7            1,1	100        15,0        3,7      80,0        0,8          0,5

 

 

 

1- сурет – созылу  диаграммасы

 

 

 

 

 

 

                                                              

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта айтқанда, біздің еліміздің ең басты байлығы жер. Өйткені жер адамзатты асырап сақтайтын ең негізгі табиғи ресурстың бірі. Осыған орай әр өндіріс салалары табиғат байлығының сақталуына, табиғатты қорғау мен жақсартуға тұрақты түрде көңіл бөліп, оларға қатысты нақтылы ережелерді білулері және міндетті түрде орындаулары қажет.

          Жер – адамзатты асырап сақтайтын  ең негізгі табиғи ресурстардың  бірі. Осыған орай әр өндіріс  салалары табиғат байлығының  сақталуына, табиғатты қорғау мен  жақсартуға тұрақты түрде көңіл бөліп, оларға қатысты нақтылы ережелерді білулері және міндетті түрде орындаулары қажет.

           Болашақ мамандардың табиғи ортаға  антропогендік әсер етудің барлық  түрінің (физикалық, химиялық, биологиялық)  сипаты мен көлемі және осы  әсерлердің тигізер зардаптары туралы, атмосфера, су және жер ресурстарының ластану жағдайларын бағалаудың әдістері туралы, қоршаған ортаны ластаудың әртүрлі қоспаларын анықтайтын тәсілдері мен математикалық моделдендірілуі туралы, сондай-ақ қоршаған ортаны ластаудан және сарқылудан қорғау саласындағы ұлттық және халықаралық заңдарының құқықтық нормалары туралы айқын түсініктері болуы қажет.