Литосфера

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ  ГУМАНИТАРЛЫҚ  ЗАҢ  УНИВЕРСИТЕТІ

 

«Экономимка, бизнес және әлеуметтік ғылымдар» жоғарғы мектебі

«Экономика   және  менеджмент»   кафедрасы

 

 

 

РЕФЕРАТ

 

 

ЛИТОСФЕРА

 

 

                                                                Орындаған: КЭ-101 тобының

                                                   студенті Құрамыс Д. Ә.

                                                           

                                     

 

 

 

 

Астана, 2012ж.

 

 

 

 

 

                                                МАЗМҰНЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

         Литосфера – жердің қатты бөлігінің сыртқы қабығы, ол біртіндеп заттектердің беріктілігі азаятын сфераларға өтеді және оның құрамына жер қыртысы мен жердің беткі мантиясы кіреді. Литосфераның қалыңдығы 5-200 км., оның ішінде жер қыртысы – құрлықта 50-70 км.-ге дейін (жазықтықтарда – 35-45 км-ге дейін, тау сілемдері астында 70 км.-ге дейін), мұхиттың астында төменгі шегі 5-10 км шамасында. Литосфера - қоршаған ортаның ең маңызды бөлігі, ол көлеммен, бетінің пішінімен, топырақ жамылғысымен, өсімдіктермен, кен қазбаларымен, сонымен қатар халық шаруашылығы әр түрлі салаларының кеңістікте орналасуымен сипатталады. Табиғи күштер мен адамның іс-әрекетінің нәтижесінде уақытқа байланысты литосыфераның жағдайы өзгеріп отырады. Табиғи күштер (жылу, ылғалдылық, жел, радиация және т.б.) және олардың салдарынан орын алатын геологиялық құбылыстар (жанар таудың атқылауы, жердің сілкінуі, судың тасуы және т.б.) жеке аймақтарда литосфераның сипаттамасын едәуір өзгертеді.

 

дамдар және олардың  шаруашылығы жер бетіне тікелей  және жанама зор ықпалын, әсерін тигізіп келеді. Егерде жылына ауаға дүниежүзі бойынша 1 млрд тоннна деңгейінде антропогендік заттектер, гидросфераға шамамен 15 млрд тонна ластанғыштар енгізіліп отырса, жерге түсетін техногенді қалдықтардың мөлшері 90 млрд тонна. Кейбір ғылыми мәліметтерге сүйенетін болсақ, ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының аяғында жерде жинақталған қалдықтар көлемі 4000 млрд тоннаға дейін көтерілген.

Топырақтың ластануына байланысты қазіргі уақытта құрлықтың  жартысына жуығын антропогендік  ландшафт алып жатыр. Ғалымдардың арасында тараған пікір бойынша дүниежүзіндегі шөлдердің барлығының шығу тегі де анторпогендік. Анторпогендік шөлдің аумағы жылдан-жылға үнемі ұлғаюда, оның көлемі қазіргі шақта 10 млн км2 – ден асып отыр. Бұл бүкіл құрлықтың 7%-ын құрайды.

Топырақты ластайтын  компоненттерге қарай топырақтың ластануының  түрлері: физикалық, химиялық және биологиялық.

Физикалық ластану –  радиактивті заттармен байланысты. Мысалы, уран рудаларын ашық әдіспен  алғанда, жер қыртысында активтілігі  жоғары сәуленетін сұйық және қатты қалдықтар алады.

Биологиялық ластану  – ауру тудыратын және де басқа  жағымсыз жағдайға итеретінмикроорганизмдердің  қоршаған ортада болуы. Мысалы, ластанбаған  топырақта дизентерия, сүзек және тағы басқа да ауру қоздырғыштары 2-3 тәулік бойы сақталса, ластанғыштармен әлсіреген қоздырғыштар бірнеше ай мен жылдарға дейін сақталып, едәуір аймаққа таралады.

Топырақты ластайтын  көздерге өнеркәсіпті кәсіпорындардың  шығарымдары, көлік, ауылшаруашылығында қолданылатын шапжойғыштар мен минералды тыңйтқыштар, қалдықтар, жылу энергетика кешендері, атмосфералық жауын-шашын апатты жағдайда тасталатын шығарындылар әскери өндірістік кешендері жатады.

Түсті металл кендерін алу, байыту және таза металдар алу процестерінен  шыққан өнімдерден және қалдықтармен топырақ көп ластанады. Ауыр металдардан топырақтың ластануының зардабы тұрақты болып келеді. Түсті металлургия кәсіпорындарының маңындағы топырақта қорғасын мен ауыр металдардың мөлшері нормадан 10-20 есе алып отырған жерлері белгілі.

Ауыл шаруашылығында улы химикаттар көп қолданылатын және өндірісі дамыған аймақтарда улы заттектер ана сүтінде қанның құрамында болатыны байқалған. Топырақ көптеген аурулардың (ботулизм, күйдіргі, дизентерия, аскоридоз және т.б. ) қоздырғыштарын сатайтын ортаға жатады.

 Соңғы он жылдың  ішінде өте қауіпті ластағыштар  қатарына мұнай және газ скважиналарын  бұрғылағанда, флотация кезінде,  жуғыш заттектердің, лактар мен  бояулардың, пестицидтердің, тамақ  өнімдерінің т.б. құрамына кіреті, өндірістерде кеңінен қолданылып  келе жатқан беттік активті заттар құйылып келеді. Олар суқоймаларға түскенде көбіктенеді, орта қасиетін күшті өзгертіп, тіршілік процестеріне теріс әсерін тигізеді. Кейбір беттік активті заттардың судағы мөлшері 1мг/лден жоғары болса, балықтардың жансыздануы байқалады. Пестицидтер сияқты бұларды химиялық және биологиялық тазалау әдістерімен ыдырату өте қиынға түседі.

Суда ерімейтін кейбір пестицидтер мұнай өңдейтін өндіріс  қалдықтарында ерігіш келеді, еру  нәтижесінде бір түрден екінші түрге  айналады. Осының нәтижесінде олар бірте-бірте су түбіне шөгудің орнына тұщы су көздерінің не теңіздердің бетіне жиналады. Сонан соң оларды балықтар, ал балықтарды құстар жем етеді. Сөйтіп біртіндеп көптеген жануарлар әлемінің өкілдері уланады. Егерде су қоймалары қазіргі қарқынмен пестицидтермен және т.б. ластағыштармен ластана берсе, басқа да суда сүзгіш құстар жойылады, ең бастысы адамдар үшін өте қауіпті жағдайлар туады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ЛИТОСФЕРА

           1.1 Литосфераның құрамы

           Литосфераның үстінгі қабатын топырақ деп атайды. Топырақ – ол аналық жыныстардың, ауа райының, өсімдіктер мен жануарлардың, жергілікті жер бедерінің күрделі өзара әрекеттестігі нәтижесінде қалыптасқан жаратылыстық – тарихи дене.

         Топырақтың  ең маңызды қасиеттерінің бірі оның құнмрлығы, ягни өсімдіктерді органикалық және минералды қоректі заттар мен қамтамасыз ету қабілеті. Топырақ құнарлығы оның физикалық және химиялық қасиеттеріне байланысты келеді.

         Топырақ  үш фазадан: қатты, сұйық және  газ тәрізді заттектерден тұратын орта. Ол ауа райының, өсімдіктердің, жануарлардың, микроорганизмдердің, бастапқы жыныстардың күрделі өзара әрекеті нәтижесінде түзіледі, дамиды және дербес табиғи түзілу болып табылады.

          Топырақтану  ғылымының негізін көрнекті орыс  ғалымы В.В.Докучаев (1846-1903ж.ж.) қалады. Ол бірінші рет «топырақ» және «топырақ құрылымы» ұғымдарының анықтамасын берді, топырақ түзілу процессінің мәнін ашты және басты ерекше қасиеттерін тапты.

          В.В.Докучаев топырақ түзілу процессінің  бес факторға байланысты екенін анықтады. Оларға бастапқы жыныстар, ауа райы, жер бедері және уақыт, өсімдіктер мен жануарлар жатады. Кейін ғылыми зерттеулердің нәтижесіне байланысты бұларға су (топырақ суы, жерасты суы) және адамның шаруашылық әрекеті қосылады.

          Топырақтағы заттектердің миграциясы  мен трасформациясына байланысты  топырақ құрылымы бірнеше қабаттарға, немесе горизонттарға дараланады. Қабаттардың арақатысы мен байлығы  топырақ түріне байланысты. Ең  жоғарғы органикалық заттектердің  шіруінен пайда болған өнімінен тұратын қабат ең негізгі құнарлығы жоғары горизонт болып саналады. Оны гумусты немесе қарашірінді деп атайды, құрылымын қиыршықты - түйірлі болады. Гумус немесе қарашірік жиынтығы деп крахмал, целлюлоза, белок қосылыстарын ыдырататын микроорганизмдер әсерінен пайда болған өсімдіктекті мен жануартекті қалдықтарды айтады.

          Топырақтың минералды бөлігі  негізінде 50 ℅ кремнеземнан ( SiO₂), 25 %-ке дейін глиноземнен (Al₂O₃), 10 %- ке дейін темір оксидінен (Fe₂O₃) және 0,1 %-тен 5 %-ке дейін (MgO), калий (K₂O), фосфор (Р₂О₅), кальций (СаО) оксидтерінен тұрады. Органикалық қалдықтар жай (су, көміртек диоксиді, аммиак және т. б.) немесе күрделілеу (мысалы, гумусты) қосылыстарды түзіп минералданады.

  

          1.2  Литосфераның қасиеті

          Топырақтың маңызды қасиеттеріне  топырақ ерітінділеріндегі тұздар  мөлшерінің, қышқылдықтың өзгеруі  жатады, себебі оларға микроорганизмдердің  белсенділігі мен өсімдіктердің  азотты сіңіруі, топырақтың коллоидтердің  алмасу негіздерінің жалпы жиынтығы, олармен байланысты топырақтың алмасу мен сіңіру қабілеттілігі тәуелді.

           Топырақтағы судың мөлшері бір  қатар факторларға байланысты, әсіресе  температура мен жауын-шашынның  көлеміне. Топырақ ерітінделері  неғұрлым тұзды болған сайын  олардың өсімдікке өтуі төмендейді. Қоректік заттектер топырақтан өсімдіктерге иондық түрде тамыр арқылы өтеді, мысалы, металл катиондары органикалық қышқылдардың сутек катионымен алмасады. Топырақ түзупроцессінде топырақты мекендеген тірі организмдердің атқаратын ролі зор. Топырақ неғұрлым құнарлы болса соғұрлым олардың саны жоғары болады. Қара топырақтың қалыңдығы 15 см беткі қабатының 1 га ауданында 10 т бактериялар, сонша саңырауқұлақтар, 4 т шылаушындар,. 140 кг балдырлар, 17 кг жәндіктер және 6 кг аяққұйрықтылар болатыны есептелді.

          Топырақтың физикалық-химиялық қасиеттерінің  қалыптасуына ерекше маңызды  роль атқаратын жәндіктерге жауын  құрты жатады. Олардың көмегімен  күрделі экологиялық мәселені  шешуге болады, мысалы, органикалық  қалдықтарды өңдеуді және топырақтың құнарлығын жоғарылатуды. Көрнекті биолог ғалым Ч. Дарвин айтқандай топырақ «... өткен ғасырлар бойы жауын құрттары арқылы жыртылып келген». 

          Бір жауын құртының массасы  шамамен 0,5 г-дай, бір шаршы  метрде олардың саны 50-ге жуық  болады. Бір жылдың 200 күнінде олар өз денелері арқылы 50 т-дай топырақты, құрғақ шөптерді, жапырақтарды, көңді және т.б. да органикалық заттектерді өткізіп, құнарландыра алады. Жаңбыр құрттарының өнімділігі және өсімі жоғары қызыл түрлері кейбір елдерде жасанды жолдармен өсіріліп құстарға, балықтарға, терісі қымбат аңдарға жем ретінде беруге және өте сапалы биогумус деген тыңайтқыш алуға қолданылып жүр.Жауын құртының ішегінен өткен органикалық қалдықтар биохимиялық өзгерістерге ұшырап, жай қосылыстарға айнаады және микроэлементтер мен пайдалы микрофлорамен байытылады, капролитті құрылым түзеді. Капролиттер суда біртіндеп еріп топырақтың құрылысын жақсартып отырады.

          Жерді жыртуды, тырмалауды, дара  дақыл егуді және т.б. қамтитын  топырақты ауылшаруашылығы тұрғысында пайдалану заттектердің айналымының тепе-теңдігін бұзады, топырақтың құнарсыздануына себебін тигізеді.

Грануметриялық құрамы жеңіл топырақтар жақсы су сіңімділігімен, оңтайлы ауа жүргісімен тез қызу қабілеттілігімен сипатталады. Сонымен  бірге олардың теріс қасиеттері бар, мысалы ылғал сыйымдылығының төмендігі, қарашіріндісінің, қоректік элементтердің аз болуы, сіңіргіштік қабілетінің шамалылығы, жел эрозиясына бейімділігі.

 Топырақтағы физикалық  құммен саз бөлшектердің салыстырмалы  мөлшеріне сәйкес ол құмды, құмайт(құмдауыт), саздауыт ( жеңіл, орта, ауыр ), сазды (олда 3-ке бөлінеді: жеңіл, орта, ауыр ), ал топырақты өңдегенде тарту кедергісіне байланысты шартты түрде жеңіл, орташа, ауыр топырақтар деп үш топқа бөлінеді.

 Ауыр саздауытты  және сазды топырақтар жоғары байланыстылығы және су сыйымдылығымен, қарашірінді, қоректік заттармен қамтамасыз етілу деңгейі жоғарлылығымен ерекшеленеді. Мұндай топырақтардың оң қасиеттері олардың құрылымы жоғары болғанда айқын көрінеді де, керісінше, шаңдақ болғанда теріс көріністері ұлғаяды.

 Құрылымы нашар  топырақтардың арасында өздерінің  қасиеттерімен жеңіл және орта  саздақты топырақтар ерекшеленіп  тұрады.

 Топырақтың физикалық  пісіп-жетілуі оның грануметриялық  құрамына тығыз байланысты болып  келеді. Сонымен қатар топырақтың технологиялық қасиеттері (байланыстылығы, иілімділігі, жабысқақтығы ), қаттылығы, ісіну қабілеттілігі де оның грануметриялық құрамына байланысты.

 Топырақтың грануметриялық  құрамын еске ала отырып ауыл  шаруашылық дақылдарын аумаққа  орналастыру әбден мүмкін. Мысалы, картоп, көптеген көкөніс дақылдарын құмдауыт, жеңіл саздауытты жерлерге орналастырған тиімді болып келеді.

 Гранулометриялық құрам топырақ  тузуші жыныстан қалған оның  өте тұрақты белгілерінің бірі, ол топырақты шаруашылықта пайдаланғанда өзгерістерге ұшырайды деуге болмайды. Тек жылыжай жағдайларында немесе аз көлемді жерлерді органикалық тыңайтқыштарды көп мөлшерде берумен қатар сазды немесе құмды топырақпен араластыру арқылы оның грануметриялық құрамын өзгертуге болады.

 

 

 

 

 

 

 

2 ТОПЫРАҚТЫҢ СИПАТТАМАСЫ

2.1 Топырақтардың ластануы

         Адамдар және олардың шаруашылығы  жер бетінде тікелей және жанама  зор ықпал-әсерін тигізіп келеді. Егер де жылына ауаға дүниежүзі  бойынша 1 млрд. т. деңгейінде антропогендік  заттектер, гидросфераға шамамен 15 млрд. т ластағыштар енгізіліп отырылса, жерге түсетін техногенді қалдықтардың мөлшері 90 млрд. т. Кейбір ғылыми мәліметтерге сүйенетін болсақ, ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының аяғында жерде жинақталған қалдықтардың көлемі 4 000 млрд. тоннаға дейін көтерілген.