Лекции по "Экологии"

Эрозиямен күресу жолдары:

1. Айтарлықтай үлкен террриторияда өсімдіктер жабынын  жоюға әкелетін табиғи экожүйелерге тигізетін әсерді шектеу. Бұл әсіресе орманды пайдалануға қатысты.
2. Жайылымдық эрозиялық процестер көбінесе шектен тыс мал жаюмен байланысты.  Үлкен территорияда шөптесін өсімдіктер жабынының зақымдануы кезінде, әсіресе топырағы жеңіл жерлерде  су эрозиясы  және жел эрозиясының  да болуы мүмкін.     Мұндай қолайсыз құбылыстарды болдырмаудың  негзгі жолы  мал жаю ережелерін  сақтау және рекреациялық қысымды (туризм, адамдардың табиғаттағы демалысы) төмендету  болып табылады. 

Аридизация дегеніміз климат ылғалының  төмендеуі.   Егер климат ылғалдылығы  төмендесе,  топырақтың құнарлылығын ұстап тұру мен арттыру оларғы көп энергия жұмсауды  қажет  етеді.  Бірақ  табиғи  жүйе ретінде  топырақта  болатын энергиядан айырмашылығы жұмсалатын энергия топыраққа да, қоршаған ортаға да теріс әсерін тигізеді.  Жерлердің  бұзылуының  деградациясының (латын тілінен аударғанда төмендеу, артқа кету) негізгі факторларына мыналар жатады: эрозия, суарудың теріс салдары, жердің азуы және пайдалануға жарамсыздығы, пестицидтердің қоллданылуы және т.б.

 Адамзат қоғамының  дамуының  экологиялық  дағдарыстарының   бірі дамыған өркениеттің өзінің  мүмкіндіктерін топырақтың сортаңдануы  нәтижесінде жоғалтқаны белгілі.  Суарудың жетілдірілген технологияларын қоданумен қатар, жер асты суларының деңгейін көтерілуіне байланысты грунт суларын сорып алу арқылы сортаңданумен күресуге болады.  Топырақты шаю арқылы да сортаңданумен күресуге болады. Кейбір жағдайда химиялық әдістер де жақсы нәтиже береді.  Мысалы, топырақ бетінде жиналған зиянды тұздарды нейтралдау үшін гипстеу жүргізіледі. Бірақ бұл әдістер қымбат және антиэкологиялық.  Жер ресурстарына зиян келтіретін (эрозия мен суарудан соң) үшінші  үлкен фактор – бұл жердің азуы. Оның орын алу себептері - өніммен бірге қоректік заттардың әкетілуі.  Топыраққа өніммен бірге әкетілетін қоректік заттарды қайтарудың анағұрлым экологиялық әдістеріне   органикалық тыңайытқыштарды (көң, копост және т.б.) енгізу, шөп себу, пар жүйесі арқылы топырақты тынықтыру жатады. Топырақтың азуы  ең алдымен органикалық затттың кемуімен байланысты. 

Минералды тыңайытқыштарды пайдалану  интенсивті егіншіліктің бөлінбес құрамды  бөлігі.  Ғалымдардың есептеулері  бойынша  минералдық тыңайытьқыштардың пайдалану мөлшері шамамен  бір адамға шаққанда жылына 90 кг. болуы керек. 

Топырақты ластаушы факторлар:

• топырақтың азуы немесе эрозиясы (лат. erasio – төзу, шіру) топырақтың үстіңгі нағыз құнарлы қабатының желдің күшімен ұшып, қар мен жаңбыр суларымен ағып кетіп, өсімдіктерге қажетті құнарлы заттар (гумус - қаршіріктер) азайғаннан кейін өнім бермейтін халге ұшырауы;
• топырақтың тұздануы шөл және шөлейт өлкелерде, құрғақ далаларда жиі кездеседі. Топырақтың тұздануы үшін жауын-шашын мөлшері жер бетінен буланатын ылғалдан аз болғанның өзі жеткілікті;
• топырақтың құмға айналуы нәтижесінде дүние жүзінде жыл сайын 50-60 мың км² жер шөлге айналып, құм астында қалып жатады. Қазір құмдардың жалпы көлемі 20 млн км² жетті;
• топырақтың батпақтануы жауын шашын мөлшері жер бетінен буланатын ылғалдан көп болғанда байқалады;
• топырақтағы қоректік заттардың азаюы егістік жерлерді дұрыс пайдаланбау кесірінен топырақ құрамының өзгеруі, ауа және су жүйелерінің бұзылуы, топырақтың тығыз, ірі бөлшектерге айналуы нәтижесінде байқалады.

Дәріс № 13.  Ерекше қорғауға алынған аймақтар.

 Техносфераның биосфераға  жасайтын  қысымының маңызды көрінісі –  табиғи экожүйелердің кедейленуі, яғни, биоалуантүрлілігінің кемуі  болып табылады.

Биоалуантүрлілік тек маңызды  шаруашылық ресурсы ғана емес, ол биосфераның тіршілік етуінің шарты болып табылады.

1992 ж.  Рио де Жанейрода өткен  БҰҰ конференциясында қабылданған  үш арнайы  Мәлімдемелер мен   Конвенциялардың екеуі биологиялық  ресурстар мен биологиялық алуантүрлілікті  сақтаусыз тұрақты даму мүмкін емес екенін көрсетті.   Қазір адамның азық-түлігі ретінде қолдануға бірнеше мың түрлер белгңлң. Бірақ іс жүзінде өсімдіктер мен жануарлардың  200-250-ден аспайтын түрлері  пайдаланады.  Ауылшаруашылық өнімдерінің  басым көпшілігі 12-15 өсімдік береді.  Биоалуантүрлілілік – адамзатты шексіз ұзақ уақыт бойы  энергетикалық, техникалық және басқа ресурстармен қамтамассыз етудің жалғыз көзі.  Қарапайым жүйелердің тіршілігін сақтау үшін  көп энергия жұмсау қажет. Мысалы, қышқылдық жаңбырлардың әсерінен  тіршілігі жойылған су қоймасы сырттан табиғи күйге  келтіретін энергия жұмсалмаса қалдықтардың қоймасына айналады. Жердің геологиялық тарихында  бір түрлер  жойылып, басқалар олардың орнын  басып отырған. Биосфераның жасы ұлғайған сайын түрлердің саны да артып отырады.  Адамның геологиялық күшке айналуынан бастап жеке түрлердің жойылу жылдамдығы эволюциялық табиғи құбылыспен салыстыруға келмейтін жылдамдықпен жүре бастады.

Халық  санының өсуіне байланысты барлық  негізгі табиғи бірлестіктердің  бөліктерін бастапқы  түрінде  сақтап қалудың маңызы  артып отыр.  Табиғатты қорғаудың  маңызды  формаларының  бірі – ерекше қорғауға алынған территориялар.  Осындай территориялардың  түрлері  көп: қорықтар, қорғалымдар,  табиғат ескерткіштері,  ұлттық және табиғат саябақтары, ботаникалық бақтар, биосфералық резерваттар. Қорықтар – табиғатты қорғаудың бір түрі.  Қазіргі кезде  қорықтық  территориялар Жер шарының шамамен 1,6-2,0% -ын құрайды. Дүние жүзіндегі ең ірі ұлттық  саябақ Гренландияда. Оның ауданы 7 млн. га.

 Қорықтар – толық қорғаудың  жетілдірілген түрі, себебі,  оған табиғи комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын пайдалануға  рұқсат берілмейді.  Қазіргі заманда «қорық - өзгермеген табиғаттың эталоны» деген принцип бұзылып отыр.  Атмосфераның өндірістік улы  қосылыстармен, радиациялық ластану, олардың тасымалдануы – біздің планетамыздың кез келген бөлігіне  міндетті түрде  әсер етеді.

Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын  жүргізе отырып,  табиғаттың ерекше обьектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі – қорғалымдар болып табылады.  

Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын  категориялардың біріне  табиғи (ұлттық)  саябақтар  жатады.  Олардың  негізгі міндеті  - халықты рекреациялық қамтамассыз ету.

Қазақстандағы қорықтар мен ұлттық табиғат саябақтарының  тізімі

 Мемлекеттік табиғат ескеркіштеріне  айрақша немесе белгілі бір  жерге тән, ғылыми, мәдени-танымдық  және денсаулық сақтау  тұрғысынан  бағалы табиғат обьектілері  кіреді.  Оларға: ормандар, көлдер, жазықтар мен  жағалаулардың бөліктері, тау, сарқырамалар, сирек геологиялық жыныстар, үңгірлер, әсем жартастар және т.б. жатады.  Табиғат ескеркіштеріне, сонымен қатар жасанды шығу тегі  бар табиғат  обьектілері – ертеден келе жатқан аллеялар мен саябақтарды және т.б. жатқызуға болады.

Тірі табиғат ескерткіштеріне  жекеленген ұзақ өмір сүріп келе жатқан  ағаштар да жатады.  Бұл ағаштардың жылдық сақиналарын зерттей отырып, климатологтар бірнеше ғасырлар  барысындағы ауа райының өзгерулерін, астрофизиктер – жаңа жұлдыздардың пайда болу  уақытын, физиктер – жердің магнит өрісінің өзгерістерін анықтайды.   Алып ағаштар да табиғат ескерткіштеріне  жатады.  Африкада биіктігі 189 м, диаметрі 44 м болатын баобаб табылған.  Оңтүстік Қазақстан  облысының территориясында 39  табиғат ескерткіштері орналасқан. Палеолит пен неолиттің материалдық және рухани мәдениетінің ескерткіштері – үңгірлер.  Оларда адамдар орта ғасырларға дейін тұрып келген.  Дәубаба шатқалындағы үңгірлердің біріне Қазақстандағы ең бірінші жер асты мешіті орналасқан.  Соынмен, қатар «Қараүңгір», «Көкбұлақ», «Жылауықата» және т.б. үңгірлерді атауға болады.

Мемлекеттік қорғалымдар. Мемлекеттік  қорғалымдар табиғаттың жекеленген немесе бірнеше компоненттерін сақтау, қалпына келтіру, көбейту және жалпы  экологиялық балансты ұстап тұру мақстаныдағы құрылады. Қорғалымдар ландшафттық, биолгиялық, гидрологиялық, геологиялық, палеонтологиялық болуы мүмкін.

Дәріс № 14.   Қызыл Кітап.

Адам баласы жануарлар мен өсімдіктер туралы  мәліметтерді, ғылыми-фактілерді саралап келіп, ендігі жерде оларды қорғау қажеттігі туралы тоқтамға келді. Кейбір өркениетті  елдерде жануарларды, өсімдіктерді, ормандарды, өзен-көлдерді қорғау туралы мемлекет  деңгейінде құжаттар қабылдана бастады.  Осындай шаралардың бірі Халықаралық табиғат қорғау ұйымы (ХТҚҰ)  еді. Ол 1948 жылы құрылды. Ұйымның мақсаты – дүние жүзіндегі сиреп немесе құрып бара жатқан аң мен құстарды және  өсімдіктердің «Қызыл кітабын» ұйымдастыру болатын.  Оған дейін халықаралық «Қара кітаптың» тізімі жасалды. Оған жер бетінен біржола құрып кеткен аңдар мен құстар енгізілді. 

«Қызыл кітап» туралы пікірді ағылшын  табиғат зерттеушісі Питер Скотт  айтқан болатын.  1963 жылы  халықаралық  «Қызыл кітаптың» алғашқы басылымы, одан  соң 1966-1975 жылдар аралығында 5 томы жарық көрді.  Қызыл кітапқа  сүтқоректілердің 236 түрі, құстардың 287 түрі, қосмекенділердің 36 және бауырымен жорғалашылардың 119 түрі, балықтар мен жоғары сатыдағы өсмідіктердің тізімдері кірді.

1978 жылы КСРО-ның «Қызыл кітабы» шықты. Қазақ КСР-ның алғашқы «Қызыл кітабының» жануарларға арналған бөлігі 1978 жылы, ал 1981 жылы өсімдіктерге арналған бөлігі жарық көрді. Қазақстанның «Қызыл кітабы» содан бері 1991 және 1996 жылдары өңделіп, қайта басылып, көпшілікке ұсынылды.

«Қызыл кітапты»  ұйымдастыру  үшін Қазақстан Республикасының  Ұлттық Ғылым академиясының бірнеше  ғылыми-зерттеу институттарының  ғалымдары ұзақ жылдар  бойы еңбек  етіп, ғылыми-практикалық конференциялар ұйымдастырды.  «Қызыл кітапқа» енетін әрбір түрге ғылыми түрде сипаттама беріліп, талқыға салынды.

«Қызыл кітапқа» белгілі бір  түрді енгізу үшін ғалымдар әр жануарлардың не өсімдіктің 5 санатын (категориясын) анықтаған. Осы санатқа сәйкес  келген  жағдайда ғана ол түр «Қызыл кітапқа» енгізілген. Ол санаттар төмендегідей:

І санат – жойылып бара жатқандар. Бұлар туралы соңғы 50 жылда ешқандай деректер жоқ. Мысалы, қызыл қасқыр, қара күзен, қабылан, қызылқұм арқары, құдыр т.б.

ІІ санат – саны азайып бара жатқандар, жақын арада жойылып  кетуі мүмкін.  Мысалы, балқаш алабұғасы, сары құтан, жұпар, құлан, т.б.

ІІІ санат – сирек түрлер, қазір  жойылып кету қаупі жоқ, бірақ  өте сирек кездесетіндер. Мысалы, қар барысы, сілеусін, жарқанат, бұлдырық, қара тұрпан, қара ләйлек, т.б.