Экологиялық мониторинг

Жоспар:

 

 

Кіріспе  
 
1.Экологиялық мониторинг

2. Биосфералық мониторинг

3. Жергілікті мониторинг

4. Аймақтық мониторинг

5. Табиғи ортаның ластануы  мен классиффикациясы.

 
Экологиялық мониторинг (экология және мониторинг) – қоршаған ортаның жағдайын бақылау және тексеру жүйелері.

Экологиялық мониторинг нысандарына табиғи, антропогендік немесе табиғи-антропогендік экожүйелер жатады. Экологиялық мониторингтің мақсаты тек қана деректер жинау емес, сондай-ақ, жүргізілетін тәжірибелер, болжамға негіз ретінде алынатын процестердің үлгілері кіреді. Ға-ламдық көлемде мониторинг жүргізуге авиациялық, ғарыштық және есептеу техникалары пайдаланылады. Қазіргі уақытта экожүйені зерттеуге аэроғарыштық әдістер кеңінен қолданылады. Осы әдіс арқылы табиғатта болып жатқан құбылыстарды, табиғи қорлар жиынтығын, мөлшерін, т.б. экожүйелерді сипаттайтын мәліметтерді білуге болады. Экологиялық мониторинг әр түрлі деңгейдегі буындардан тұратын иерархиялық ұйымдасқан бақылау жүйесі болып табылады. Ондай буындарға ғаламдық (биосфералық), ұлттық, аймақтық, жергілікті Экологиялық мониторингтер жатады. Мысалы, ғаламдық Экологиялық мониторинг халықаралық ынтымақтастық негізінде, ұлттық Экологиялық мониторинг бір мемлекеттің шегінде арнайы құрылған ұйымдар арқылы, аймақтық Экологиялық мониторинг ірі-ірі аудандардың көлемінде, ал жергілікті Экологиялық мониторинг елді мекендерде, өнеркәсіп орт-тарында, кәсіпорындарда қоршаған ортаның сапалық өзгеруіне бақылау ретінде жүргізіледі

Экологиялық мониторинг-табиғи құбылыстардың және антропогендік  іс-әрекеттердің әсерінен қоршаған орта жағдайының өзгеруін, бақылау, бағалау, тексеру және болжау жүйелері. “Мониторинг” деген термин “монитор”-сақтандырушы, қадағалаушы деген латын сөзінен алынған. Бұл термин БҰҰ-ның қоршаған орта жөніндегі Стокгольм конференциясының алдында (1972 жылы маусымда) “бақылау” ұғымын толықтыру ретінде пайда болды. Табиғи және антропогендік әсерлердің ерекшеліктері жеткілікті. Антропогендік әсердің деңгейін шектеуші көрсеткіш болып экологиялық шектеулі рауалы жүктеме саналады (ЭШРЖ) былайша айтқанда, бұл экожүйенің тұрақтылығы шегінен аспайтын адамның шаруашылық қарекеті. Бұл шектен асушылық экожүйенің тұрақтылығының бұзылуына және ыдырауына апарып соғады. Барлық экологиялық жүктемелердің жердегі бүкіл жиынтығы биосфераның шаруашылық сиымдылығы шегінен асып кеткенде ғана қауіпті ахуал, экологиялық дағдарыс басталып, ол бүкіл биосфераның азуына, қоршаған ортаның адамның денсаулығы мен оның шаруашылығының тұрақтылығы үшін ауыр зардаптары болатындай болып өзгеруіне апарып соғады. Қазіргі уақытта бұл шектен асушылық орын алып отыр деп пайымдауға барлық негіз бар, яғни жергілікті экологиялық шектеулі жүктемелердің жиынтығы ғаламдық экологиялық шектеулі жүктеме шамасынан асып кетті. Табиғи факторлардың әсерінен биосфера жағдайының үздіксіз өзгеруі қайтадан әдетте бастапқы жағдайға оралып отырады. Мысалы ауа мен топырақтың температурасының, қысымының, ылғалдылығының өзгеруі кейбір тұрақты орташа шамалар шегінде өтеді. Не болса да дағдыдағыдай, табиғи процестердің әсерінен аумақты экожүйелер өте баяу түрде өзгереді. Себебі қоршаған ортаны өзгертетін сыртқы әсерді жоюға бағытталған экожүйенің өзіне тән тұрақтылық қабілеті бар. Ғаламдық экожүйе қоршаған ортаның тұрақтылығын антропогендік әсерлерге төтеп бере алатын жағдайға дейін, яғни тұрақтылық шегінен шықпағанға дейін сақтай алады. Биота мен қоршаған орта өздерінің тұрақтылығын кез-келген геологиялық кезеңдерде мыңдаған жылдар бойы өзгеріссіз сақтап отырды. 
Табиғи факторлармен салыстырғанда антропогендік факторлар биосфераның жағдайын аз уақыттың ішінде өзгерте алады Осы процестердің өзгеруін бақылауды дүниежүзіндегі барлық экологиялық тұрғыдан қызмет

Экологиялық мониторинг-табиғи құбылыстардың және антропогендік  іс- 
әрекеттердің әсерінен қоршаған орта жағдайының өзгеруін, бақылау, 
бағалау, және “монитор”- 
сақтандырушы, қадағалаушы деген латын сөзінен алынған. Бұл термин БҰҰ-ның 
қоршаған орта жөніндегі Стокгольм конференциясының алдында (1972 жылы 
маусымда) “бақылау” ұғымын   ерекшеліктері жеткілікті. Антропогендік әсердің 
деңгейін шектеуші көрсеткіш болып экологиялық шектеулі рауалы жүктеме 
саналады (ЭШРЖ) былайша айтқанда, бұл экожүйенің шаруашылық қарекеті. Бұл шектен асушылық экожүйенің 
тұрақтылығының бұзылуына және ыдырауына апарып соғады. Барлық ... биосфераның шаруашылық сиымдылығы 
шегінен асып кеткенде ғана қауіпті ахуал, экологиялық дағдарыс басталып, ол 
бүкіл биосфераның азуына, қоршаған ортаның адамның денсаулығы мен оның 
шаруашылығының ... үшін ауыр өзгеруіне 
апарып соғады. Қазіргі уақытта бұл шектен асушылық орын алып отыр деп 
пайымдауға барлық негіз бар, яғни жергілікті экологиялық шектеулі 
жүктемелердің асып 
кетті. Табиғи факторлардың әсерінен биосфера жағдайының үздіксіз өзгеруі 
қайтадан әдетте бастапқы жағдайға оралып отырады ауа кейбір 
тұрақты орташа шамалар шегінде өтеді. Не болса да өте баяу өзгереді. Себебі 
қоршаған ортаны өзгертетін сыртқы әсерді жоюға бағытталған экожүйенің өзіне 
тән бар қоршаған ортаның тұрақтылығын 
антропогендік әсерлерге төтеп бере алатын жағдайға дейін, яғни мен қоршаған орта өздерінің 
тұрақтылығын кез-келген геологиялық кезеңдерде мыңдаған жылдар бойы 
өзгеріссіз сақтап отырды. 
Табиғи факторлармен салыстырғанда аз уақыттың ішінде өзгерте алады Осы процестердің 
өзгеруін экологиялық тұрғыдан қызмет 
ақаратын (гидрометеорологиялық,сейсмикалық және және осы 
өзгерістерге биоталардың жауабын, сонымен қатар, антропогендік әсердің 
арқасында кезектегі экожүйелерде экологиялық мониторингтің информациялық әсер ... көздерді бақылау 
2. антропогендік әсер факторларын бақылау 
3. антропогендік факторлардың жүретін 
процестерді және оның жағдайының өзгеруін бақылау 
4. табиғи ортаның физикалық жағдайын бағалау 
5. антропогендік болжау және болжамдалған табиғи ортаның жағдайын бағалау. 
Ғаламдық көлемде мониторинг Қазақстанда бірнеше ведомствалық 
мониторинг жүйелері қызмет атқарады, мысалы, қоршаған ортаның ластануын 
анықтайтын гидрометеорологиялық жүйесіне енетін барлық обсерваториялар, бекеттер, 
құрылыстағы, көліктегі бақылау пунктері мен қызмет орындары және басқалар. 
Экологиялық мониторинг үш сатыдан тұрады:жағдайды бақылау, атмосфера, 
атмосфералық жауын-шашын, құрғақ жердің беткі   пен асты,. (климаттық жүйені құрушылар) жатады. Бақылау 
обьектілері келесі түрлерге бөлінеді: атмосфералық,ауалық, гидросфералық 
(жиынтықты түрде Күн, ... өсімдіктер, жануарлар тұрғындар денсаулығының мониторингі 
және т.с. әсер ... да топтастырылады. 
Әсер факторларының мониторингі-әр түрлі табиғи және физикалық факторлар 
әсерлерінің (электр магнитті сәулелену, күн радиациясы, шу, (көлік), кеңістік (қалалар, химиялық 
заттектер ендірілетін егістік жерлер) көздер. 
Әсер аумағына және уақытша 
мониторингтерге бөлінеді. Мәліметтрді ортақтастыру сипаттамасына қарай 
мынадай мониторинг жүйелерін құрайды: 
1. ғаламдық (биосфералық)- халықаралық әлемдік құбылыстар мен процестерді зерттеу арқылы назарға 
ұстап, экстремальды отыру. 
2. базалық (фондық)– жалпыбиосфералық ,табиғи құбылыстарды бақылау 
3. ұлттық – бір мемлекеттің мониторинг 
4. аймақтық – халық шаруашылығын қарқынды игеру баоысында ірі-ірі 
аудандардың көлемінде құбылыстар мен процестерді зерттеу арқылы бақылау 
5 елді қоршаған ортаның сапалық өзгеруіне бақылау 
жүргізу 
6. импактылық – ерекше қауіпті зоналар мен жердегі аймақтық жүйесін қолданылатын тәсілдерге (физикалық-химиялық және 
биологиялық көрсеткіштердің мониторингі, аралықта жауын-шашынның, жер беті мен жер 
асты суларының, мұхит пен теңіз химиялық құрамдарын (табиғи және 
антропогендік жолмен пайда және Химиялық мониторингтің негізгі ең 
басты міндеті қоршаған ортаның өте улы заттектермен нақтылы  физикалық процестер мен 
құбылыстардың (су тасқыны, жаңартау  бақылау жүйесі. 
Биологиялық мониторинг-биоиндикаторлар көмегімен жүргізілетін 
мониторинг (яғни  күйі мен пішіп кеседі) 
Экобиохимиялық мониторинг-қоршаған ортаның екі құрам бөлігін 
(химиялық және барлауға 
және тәжірибелік мәліметтерді тіркеп жазып алуға арналған радиометриялық 
қондырғылармен қамтылған ұшқыш аппараттар қолданылған бұл орта обьектілерінің ластану деңгейіне баға беруге және адам мен 
басқа да тірі ағзалардың денсаулығына зиян өте қиын бақылау жүйесін ұйымдастыру. Қоршаған 
ортаның құрама экологиялық мониторингі мынадай   бақылауға белгіленген обьектіні тексеру 
3. бақылау обьектісіне информациялық модель құрастыру 
4. өлшеуді жоспарлау 
5. бақылау обьектісінің жағдайын бағалау және оның өзгеруіне болжам жасау 
7. мәліметтерді қолдануға ыңғайлы түрде дайындап жүйелері қызмет 
атқарады, мысалы, қоршаған яғни мемлекеттік 
комитет жүйесіне енетін барлық обсерваториялар, бекттер, құрылыстағы, 
көліктегі бақылау пунктері мен тұрақтар жиынтығы, жылжымалы және орындары және басқалар. Экологиялық 
мониторинг жүйесі арқылы алынған мәліметтер дұрыс қолданылса, табиғатты 
тиімді пайдаланатын жолдарды тауып іске жүйесінің жоқтығы экологиялық 
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жауапты әр Адам мен қоршаған ортаның экологиялық 
қауіпсіздік деңгейін су мен обьектілердің 
мониторинг жүйесін дамытуға және зор. 
Мониторинг зерттеулерінің негізгі бағытына қоршаған орта сапасына 
баға беру орта сәйкестілігі. Ол өмір сүру ұзақтығымен, 
денсаулық және тобы үшін сипатталатын адам өмірінің қажеттілігіне сәйкес 
орта дәрежесі. Көптеген ағзалардың таралу шектеледі. Адам кез-келген табиғи жағдайда өмір сүруге 
қабілетті. Ол табиғи жағдайларға тек қана ғана сол ыңғайлы тұрмыстық заттектер көмегімен 
де бейімделеді. Сонымен бірлестірілген экологиялық мониторингтің болуы 
экологиялық ережелер мен қатар , белгілі жүйелердің нақтылы қауіпсіздігіне аналитикалық 
болжам жасау арқылы қорғау шаралары жүйесін іске Табиғи 
құбылыстардың іс-әректтерінің әсерінен қоршаған орта жағдайының өзгеруін, 
бақылай қарап,сонымен қатар бағалау тексеру жүргізіп, сонымен қоса болжау 
тәжірибелерін жүргізеді

ӨСКЕМЕН. 30 тамыз. ҚазАқпарат /Людмила Малько/ - Өскеменде Қазақстандағы бірден-бір экологиялық мониторинг орталығы жұмыс жасай бастады, жабдықтарды орнату жұмыстары аяқталды.

Қондырғыны іске қоса отырып, жергілікті билік экологиялық  жағдайға жедел әсер етуге мүмкіндік  беретін қажетті  кеңейтілген және тереңдей түскен картинаны алуға есеп жасап отыр. Бұл жүйе Skylink базасында салынуда, бұл жасалым «СоюзАтомПрибор» ЖШС-ның инновациялық жобасы болып табылады, ол адамға тәуелсіз өз алдына жұмыс істейді. Жабдық ауа, радиация, су қорларындағы судың деңгейі, метиобекет сияқты төрт позиция бойынша бақылау параметрлерін қамтамасыз етеді. Бұл туралы Экологиялық мониторинг орталығының жұмысы басталуына арналған ресми салтанатты рәсімде әңгіме болды.

Экологиялық мониторинг орталығының жұмысын қала әкімі  Ислам Әбішев таныстырды. Қала әкімі орнатылған мониторинг жүйесі Қазақстанда алғашқы екенін атап көрсетті. «Біздің әріптестеріміз ресейліктер бірегей жабдық орнатып берді, оны жаңартуға болады. Маңыздысы -  орталыққа ақпарат жедел түрде түседі», - деді И.Әбішев. 

Облыс әкімі Бердібек Сапарбаев Өскемендегі Skylink жүйесі жұмысының нәтижесі бойынша оны аймақтың барлық аумағында енгізуге болатынын атап өтті. «Өскемендегі экологиялық жағдай күрделі, сондықтан да біз жергілікті билік ретінде тиісті шаралар алуға тиіспіз», - деді аймақ басшысы.

Бұл өнеркәсіптік Өскемендегі  елеулі оқиға болды. Әлеуетті қауіпті  нысандардың өндірістік-экологиялық  мониторингісін жүргізетін аймақтық жүйе қоршаған ортаның жағдайына автоматты  түрде бақылау жасаумен мен қатар  техногендік сипаттағы төтенше жағдайларға да дереу үн қатуға мүмкіндік береді.

Экологиялық мониторг орталығының  таныстырылымына «Синтетик» ЖШС  директоры Б.Шахмұхаметов пен ресейлік «СоюзАтомПром» компаниясының бас  директоры В.Назаров, қала жұртшылығы, экологтар қатысты.

 

Биосфералық мониторинг

Биосфералық мониторинг табиғаттағы жаһандық өзгерістерді (радиация дәрежесі, атмосферада көмірқышқыл газының, озонның,жылудың болуы және оны шаң басу дәрежесі, мұхит және Жер ауалы қабағы арасындағы газ айналымы, құстар, сүтқоректілер, балықтар және бунақденелілердің әлемдік жылыстауы, ғаламшардағы ауа райы - климаттық өзгерістері) анықтауға мүмкіндік берді. Биосфералық мониторингтің басты әдісі әр алуан жер серіктерінің жәрдемімен биосфера күйін бақылау болып табылады. Олар озои қабатының, радиациялық аясының, жер температурасы тәртібінің жағдайларын тұрақты бақылау жасауға мүмкіндік береді

Экологиялық құқық

Экологиялық құқық – қоршаған табиғи ортаның сапасын жақсарту, қорғау, сауықтыру, экологиялық зиянды салдардың алдын алу мақсатында қоғам мен табиғаттың өзара әсері жүйесіндегі қоғамдық (экологиялық) қатынастарды реттейтін экологиялық-құқықтық нормалар жиынтығы:

Өзге де елдер сияқты қазақстанда да қоршаған орта мен табиғи ресурстарды қорғау заңнамада негізделген.Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын құрайтын экологиялық құқықтық көздері төмендегідей құқықтық құжаттар болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциямы, заңдары мен кодекстері, жарлықтар, нормативтік актілері және т.б.

Қазақстан республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституциясы  қоршаған ортаны қорғаудың негіздері  бекітілген. Конституцияға сәйкес еліміздің  азаматтары табиғат қорғау заңнамасының талаптарын сақтауға, қоршаған ортаны қорғауға өатысуға міндетті. ҚР Конституциясы азаматтардың жерге және т.б. табиғи ресурстарға құқықтарын жариялайды, әрбір адамның қолайлы қоршаған ортата құықғын бекітеді. Азаматтардың табиғатқа, оның байлықтарын қорғауға қатысты міндеттерін белгілейді. Қоршаған табиғи ортаны қорғау саласындағы барлық заңдар табиғи ресурстың құқықтық негізі құрайды. Олардың құрамына «Атмосфералық ауаны қорғау туралы», «Тұрғындардың радиациялық қауіпсіздігі туралы», «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы», Жануарлар әлемін қорғау, өсіру және пайдалану туралы» және т.б. енеді.

1997 жылғы 15 шілдеде  қабылданған №160-1 «қоршаған ортаны  қорғау туралы» ҚР Заңы экологиялық  заңнама жүйесін басқарады. Табиғи  ортаны қорғаудың мәселелерінде  басқа заңдардың нормалары Қазақстанның Конституциясына және аталған заңға қайшы келмеуі тиіс.

Қоршаған орта мен  табиғи ресурстарды қорғаудың заңнамалық базасын қысқаша түсіндірген  оқытушы енді экологиялық мониторинг, оның түрлері мен функциялары  туралы сұрақтың мәнін ашуға кіріседі.

Экологиялық мониторинг (лат. монитор – еске салатын, қадағалайтын) – антропогендік және табиғи факторларжың әсерімен қоршаған ортаның жай-күйіне бақылау, бағалау және болжау жүйесі. Мониторингтің негізгі принципі – үздіксіз бақылап отыру. Экологиялық мониторинг экологиялық бақылаудың тек бөлігі ғана емес, ол сонымен бірге бағалауды және болжауды жүргізеді, сондай-ақ бір қызметті қоршаған табиғи ортаның жай-кұйі туралы қажетті ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Содан кейін мониторингтің  түрлері қарастырылады. Аумақтық шегіне байланысты экологиялық мониторингтің үш сатысы бар: жергілікті, аймақтық және жаһандық.

Жергілікті мониторинг деңгейінде төмендегідей көрсеткіштерді бақылау неғұрлым маңызды болып табылады:

1.                     Адам мен табиғи экожүйелерге қауіпті ластаушы заттардың концентрациясы:

а) атмосфералық ауада  көміртегінің, азот тотықтары, күкірт қос тотығы, озон, шаң, радионуклидтер, пестицидтер, ауыр металдар және т.б.

б) судың бет жағындағылар: пестицидтер, ауыр металдар, радионуклидтер, РН, минералдану, фенолдар, мұнай өнімдері, фосфор, азот, бенз(а)пирен;

в) топырақта: ауыр металдар, пестицидтер, радионуклидтер, азот, фосфор, мұнай өнімдері және т.б.

г) биотада: ауыр металдар, пестицидтер, радионуклидтер және т.б.

2. Зиянды физикалық әсер етудің деңгейлері: радиация, шу, діріл, электромагниттік өріс және т.б.

3. Биосфераның ластануы, әсіресе тумысынан кемістіктер  салдарынан болатын аурудың динамикасы.  

 

Аймақтық  мониторинг деңгейіне ірі табиғи-аумақтық кешендер экожүйелерінің (орман экожүйелерінің, өзен бассейндерінің, агроэкожүйелердің және т.б.) жай-кұйіне бақылау жасау жатады, сондай-ақ биологиялық айналымлар, олардың бұзушылықтары зерттеледі, бір аймақтардағы қоршағаан ортаға антропогенді әсер етудің сипаты мен сандық көрсткіштеріне талдау жүргізіледі. Мысалы, аймақ шегінде жануарлыардың жойылып бара жатқан түрлерінің популяциялық жай-күйіне бақылау жасалады.

Тұтастай алғанда биосфередағы мүмкін болатын өзгерістерді байқау, бақылау және болжауды қамтамасыз ету  – жаһандық мониторингтің міндеті. Оны фондық немесе биосфералық деп те атайды.

Жаһандық мониторингтің  негізгі мақсаттары болып табылатдар:

–                 адам денсаулығына төнетін қауіптің алдын алудың кеңейтілген жүйесінұйысдастыру.

–                 климатқа атмосфераның жаһандық ластануының әсерін бағалау;

–                 биологиялық жүйелерде, әсіресе қоректік тізбектерде ластанудың мөлшері мен бөлінуін бағалау.

–                 қоршаған ортаға әсер ететін жерүсті экожүйелерінің реакциясы;

–                 ауыл шаруашылығы қызметі мен жерді пайдаланудың нәтижесінде пайда болатын күрделі проблемалары;   

–                 Әлемдік мұхитты ластауға және теңіз экожүйесін ластанудың әсері;

–                 халықаралық ауқымдағы стихиялық апаттар туралы алдын ала ескерту жүйесін құру.

 

 

Табиғи  ортаның ластануының  мен классиффикациясы

Ластану деп қандай да бір ортаға жаңа, оған тән емес физикалық, химиялық және биологиялық агенттерді әкелу немесе осы агенттердің табиғи ортадағы орташа көп жылдық деңгейін көтеруді айтады. Экологиялық көзқарас бойынша бұл түсінікті екі тұрғыдан қарастыруға болады:

1) қоршаған ортаға түсіп жатқан немесе адам мен табиғатқа зиянды әсерлердің нәтижесінд пайда болып жатқан заттар;

2) қоршаған ортаны  ластайтын затар (мысалы, химиялық  заттар).