Елiмiздiң экологиялық проблемалары

орта мен  халықтың тағдырына немқұрайлы көзқарас тек əскери өнеркəсіпте

ғана емес,  экономика саласында да орын алды.  Кеңестік дəуірдегі

ирригациялық  жүйе мен жерді ешбір агротехникалық шараларды сақтамай,

есепсіз игеру  тəсілдері Арал теңізін жоюға  жеткізді.

   Бүгінгі  таңда Арал теңізі əкелген  трагедия жиырмасыншы ғасырдың  ең ірі

апатты жағдайларының  бірі болып отыр.  Қолдан жасалған жұмыстардың

салдарынан 1976  жылдан бастап Арал теңізіне құятын Сырдария өзені

тартылып  қалуға дейін барды.  Осыдан теңіздің тереңдігі 17  метрге дейін

тайыздап,  оның жағалауы 70-150  шақырымға дейін  кейін шегініп кетті,

суының тұздылығы 4-5  есеге дейін көбейіп, 1  литр судың құрамы 20-30

граммға дейін  тұз құрайтын халге жетті.

   Суы  тартылып,  кеуіп қалуға айналған  аймақтан ұшқан тұз аспанға

көтеріліп,  оның зардабы тек жергілікті Арал өңірінде тұрған үш жарым

миллиондай  ғана халыққа емес,  дүниенің түкпір-түкпіріне  кеткенін

ғалымдардың зерттеуі ашық көрсетуде.  Жыл сайын  осы 100  млн тоннаға

дейін атмосфераға  көтеріліп жатқан тұзда инженерлік жүйеге келтірілген

егістік жерлерді айналымнан шығарып,  табиғи шабындықтар  мен

жайылымдарды  аздырып, бұл аймақтың негізгі күнкөрісі - ауылшаруашылық

өнімдерін өндіруге кері əсерін тигізуде. Ауа райының  түбегейлі өзгеріп кету

қаупі төнуде,  бұл өсімдіктер мен жан-жануарлар  əлеміне де кері əсер етіп,

құрып кетуіне  бет алдыруда.  Бұл экологиялық  апат Арал өңірі халқын

босқынға  ұшыратып,  соңғы жиырма жылда  мындаған адамның туып-өскен

жерін тастап, көшіп кетуіне мəжбүр етті /5/.

   Қоршаған  ортаны қорғауға қажетті дəрежеде  назар аударылмайды,  ал

экологиялық зардаптарды жою оның алдын алудан əлдеқайда қымбатқа

түседі.

   Мысалға  Каспий шельфіндегі мұнай шығаруды  алайық. "Табиғат" 

экологиялық одағының қорытындысы бойынша,  Каспийден  мұнай шығару

бұл теңіздің жойылуына апаруы мүмкін. 4,5  шақырым  тереңдікті

скважинамен бұрғылаудың өзі теңізге жəне теңіз аймағында өмір сүріп

жатқан 308 түрлі  құс, 239 түрлі аңдар мен балықтарға үлкен қауіп төндіреді.

Оның үстіне егер мұнай шығару мен өндіруге байланысты əрдайымғы апатты

жағдайды  еске алсақ, шындығында да Каспий өзенінде тірі жəндік тіршілігі

тоқтап, құрып  кетуі мүмкін.

   Каспийдегі  қоршаған ортаны қорғау Бағдарламасы  негізінде Алматы

қаласында 1998 жылдың желтоқсан айында төгілетін  мұнайдан сақтандыру

профилактикалық проблемалары,  туындайтын төтенше  жағдайларды алдын

ала ескерту, оған дайындық жəне Каспий жағалауындағы  елдердің керісінше

жауап қайтару  тəсілдеріне арналған халықаралық  семинар өтті.  Семинарға

Каспий жағалауындағы  бес мемлекет -  Əзербайжан,  Иран,  Түркменстан, Ресей жəне Қазақстан  делегациялары қатысты.

   Талқылау  мен пікір алысу кезінде аса  маңызды мəселенің бүгінгі таңда

туындатып отырған  қиыншылықтары мен оның зардаптары кеңінен,  жан-

жақты əңгіме болды,  ортақ шешімге негізделген  аса құнды құжаттар

қабылданды.

   Байқоңыр  ғарыш айлағынан ұшқан "Протон" ракетасының апатқа ұшырауы

экологиялық жəне экономикалық проблемаларға əсерін тигізіп отыр.

Қарағанды облысының  жеріне 1999 жылғы июльде құлаған ракетаның 59 ірі

жəне 70  майда  сынықтары табылған.  Аса қауіпті  гептилдің ұшып,

атмосфералық  ауаны улауынан босқа өсімдік  əлемі құрып кетті,  жер

ауылшаруашылығына пайдаланылмайтын жағдайға келді. Ал, 1999 жылдың

ноябрінде Ақ-Тойғал селосына жақын мың жарым адам өмір сүріп жатқан

жерге тағы да ракета құлады.  Ракета сынықтарының ені 5,7  шақырымға,

ұзындығы 25  шақырымға дейін шашылды.  Зымыран  əр ұшырылған сайын

қоршаған  орта жəне атмосфера ластанады.  Арал,  Қазалы,  Қармақшы

аудандарында  ауа райы тəулікке жетпей күрт өзгеріп,  алай-дүлей дауылды

боран соғады. Ракета құлаған сайын радиациялық  фон күшейе түседі.

   Торғай  өңіріндегі Есенгір қыстағы аумағында  1996  жылғы 14  майда

двигательдің  істен шығуынан қорабындағы 250  литр гептил, 400  литр азот

тетраоксид  жəне 10  тонна керосині бар  "Союз"  зымыран-тасымалдағыш

спутнигімен құлады. Нəтижесінде өрттің, мұнай  өнімдерінің жəне гептилмен

ластану салдарынан 810  гектардың өсімдігі құрып кетті,  ал жер алдағы

уақытта ауылшаруашылығына  пайдаланылмайтын дəрежеге жетті.

Есептегенде экономикалық орасан зор шығын болды /6/.

   Егер  келтірілген экономикалық шығынды  өтеуге болатын болса,  ал

экологиялық зиянның орнын толтыру мүмкін емес жəне оны ақшамен

бағалауға болмайды. Ол өте ұзаққа созылатындықтан, оны  бұрынғы қалпына

келтіру өте  қиын.  Ал,  табиғаттың кейбір ресурстары орнына келмейді.

Қорытындысында  экологиялық зиян адамның денсаулығына қатты əсер

етеді.

   Жасыратыны  жоқ,  экологиялық зардап шеккендерді  əлеуметтік қорғауға

қоршаған  ортаны қорғаудан ондаған есе  көп қаржы жұмсалады. Мемлекетке

экологиялық зиянның алдын алу жəне ескерту  тиімді де арзанға түседі.

   Сонымен  қатар, Қазақстанда экологиялық  проблемалар өте көп. Таза судың

қоры таусылып барады,  басқадан гөрі Қызылорда,  Торғай,  Көкшетау,

Қарағанды жəне Шығыс Қазақстан облыстарында су құбырының сапасы

қанағаттанғысыз. Бұл су құбырлары құрылысының  техникалық жағдайының

күрт төмендеуінен,  хлорланбағандықтан,  желілердің жиі  істен шығуынан,

ауылдық жерлерде су құбырларының иесіздікке ұшырауынан болып отыр.

Табиғи су объектілерінің өнеркəсіптік жəне шаруашылық-тұрмыстық

қалдықтарымен ластануы өте жоғары күйінде.  Ертіс  өзені бассейні

экологиялық тұрғыдан алғанда өте қолайсыз жағдайда қалып отыр. Негізінен

ластағыш  заттар  (мыс,  цинк,  фенолдар,  нитратты азот)  өзенге

металлургиялық  кəсіпорыңдардың қалдық суларымен  келуде.

   Табиғи  ресурстар -  жер,  жер астындағы  байлықтар,  орман жəне су жасҚазақстан  мемлекетінің егемендігінің материалдық  негізі.  Көптеген

экономикалық  проблемалар,  оның ішінде халықтың əл-ауқатын көтеру,

көбінесе  осыларды қалай пайдалануға байланысты.

   Соңғы  жылдары елімізде табиғат қорғау  қатынастарын үйлестіруде негізге

алатын нормативтік  актілер жасалып,  қабылданды.  Сөз жоқ,  олар табиғи

ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз етуде  маңызды роль атқарды.

Шетел инвесторлары мен Қазақстан арасындағы жағдай нақтылана бастады.

Мұнай мен  газ,  аса бағалы жəне басқа түсті  металдардың,  тағы басқа кен

орындарын пайдалануға  айқындық енгізуге талаптар жасалуда.  Соған

қарамастан,  Қазақстан кезінде тоталитарлық үкімет жүйесі қалдырған

экологиялық дағдарыстан толық шыға алмай  отыр.  Семей,  Каспий маңы,

Арал региондарындағы  экологиялық зардаптар соның  куəсі.

   Сондықтан  бұл өзекті мəселс -  экологиялық  проблемаларға жаңаша

көзқарас, бұрынғылардан  түбегейлі басқа табиғат пайдалануда  жаңа идеоло-

гия қажет:

-  экологиялық  проблемаларды шешудің альтернативті  варианттары

(құрылымдық  қайта құру, экспорттық саясатты  өзгерту, конверсия);

- аз қалдықты  жəне ресурс сақтау технологиясын  дамыту, технология-

лық өзгерістер;

-  тікелей  табиғат қорғау шаралары  (əр  түрлі тазалағыштар,  сүзгіштер

құрылысын салу,  қорғауда болатын территорияларды  белгілеу,  рекультива-

ция, тағы басқалар).

Аталған бағыттар экономикалық дамуды экологизациялау  проблема-

ларын шешу, экономикалық өсудің тұрақты түрін  қалыптастыру болып табы-

лады

Экологиялық дағдарыс – қоғам мен табиғат  арасындағы қатынастарда қарама-қайшылықтың  күрт шиеленісуі. Қоршаған ортаны қорғау және дамыту жөніндегі халықаралық  конференциялар (Стокгольм, 1972, Рио-де-Женайро, 1992) Экологиялық дағдарысты қазіргі  заманның ғалами мәселелерінің бірі деп ресми түрде таныған. Экологиялық  дағдарыс 20 ғасырдың 2-жартысынан бастап күшейе түскен шектен тыс антропогендік  ықпалдың салдарынан жаратылыста табиғи үдерістердің бұзылуынан (ғылыми-технология революцияның болжап білуге болмайтын  зардаптары, энергияны тұтынудың  көбейе түсуі, қазба отынды жағу, демографиялық  дүмпу, қарулы қақтығыстар) пайда болды.

Экологиялық дағдарыстан экология апатты ажырата  білу керек: дағдарыс адамның белсенді әрекетінен болатын қайтымды күй, апат – қайтымсыз құбылыс, адам мәжбүрлі түрде енжар, зардап шегуші тарап (мысалы, ұзаққа созылған қуаңшылық, малдың жаппай қырылуы). Қоршаған ортаның ластануы адамның, әсіресе өндірістің әсері  нәтижесінде түрлі нысандарда көрініс  табады. Олар: контоматация (ортаның  инертті материалдарға қанығуы), уыттану (хим. активті субстанциялармен қанығу, радиациямен ластану, ұзақ жасайтын радионуклидтермен ластану), электро-магниттік  детериорация, деструкция (табиғи құрылымдардың  бұзылуы), пейоризация (ландшафт әсемдігінің  бұзылуы), т.б. Бұл нысандар көбінесе кешенді түрде әрекет етіп, табиғи үдерістерді қатерлі түрде бұзады, сөйтіп, сайып келгенде, биосфераның  түгел азып, өркениеттің опат болуына  апарып соқтырады. Қазіргі жағдайда ғалами қауіпті үш үрдіс байқалып отыр. Олар: атмосфера құрамының  өзгеруі; осының салдарынан “парникті  әсердің” күшеюі және климаттың жыли бастауы, мұның өзі мұздың еріп, мұхит деңгейінің апатты түрде көтерілуіне апарып соқтыруы мүмкін; жер төңірегінің ғарыштық аппараттардың қалдықтарымен ластануы. Бұдан басқа қосалқы ғалами ауқымдағы төрт үрдіс те қатерлі. Олар: әлемдік мұхиттың мұнай қабыршағымен ластануы, мұның өзі гидросфера мен атмосфера арасындағы энергия алмасу мен масса алмасуды бұзады; жануарлар дүниесі мен өсімдіктер дүниесінің түрлік құрамының және олардың зәузаттық қорының қысқаруы; Жер бетіндегі тіршілікті Күннің қатал ультракүлгін сәулесінен қорғайтын озон қабаттың қысқаруы; оттектің басты “фабрикасы” орманды шабу, кесу (дамушы трофикалық елдерде) салдарынан да, қышқыл қалдықтарынан зақымдануы салдарынан да оның азып-тозуы. Кейбір аймақтарда Экологиялық дағдарыс экология қасірет деңгейіне жетті (Арал өңірі, Семей полигоны аймағы, Чернобыль, Гималай аймағы, Амазония, көптеген индустриялық агломерациялар). Қазіргі кезде Экологиялық дағдарыстың жай-күйі ұғынылды, тиісті ғылыми орталықтар, әлемдік ауқымдағы институттық, ұлттық деңгейдегі органдар – министрліктер дәрежесіндегі органдар құрылды. Тиімді экология саясаттың ғылыми негіздері тұжырымдалды, Экологиялық дағдарысты шиеленістіретін бірқатар әрекеттерге жол бермеу (қазба отынды тұтыну көлемін қысқарту, энергияның экология қауіпсіз көздерін пайдалануға көшу, озон қабатын бұзатын заттардың шығарылуын қысқарту, кит тәрізді жануарлар мен басқа да жануарлардың түрлерін аулау кәсіпшілігіне тыйым салу, т.б.) жөніндегі халықаралық уағдаластыққа қол жеткізілді. Табиғатты қорғау жолындағы, қауіпті технологияларға қарсы халықаралық қоғамдық қозғалыстар кең ауқымды сипат алды. Экологиялық дағдарысты еңсеру шараларының жүйесіне елеулі нышан ретінде халыққа экология тәрбие беру енгізілді. [1]