Ауыл шаруашылық өндірісі

Дәріс№ 

Тақырыбы:                            Ауыл шаруашылық өндірісі

10.3.1 Ауыл шаруашылығы өндірісінің  қалыптасуы, оның табиғатпен байланысы

Адам айтарлыңтай мөлшерде қосымша  қуат жүм-сау арңылы (тоиырақты өқдеу, суару, тыңайтыштар, аес-тицидтер және т.б.) агроэкожүйелерді басқарьш отырады.

Агроэкожүйе дегеніміз — адамның  сааалы қыз-метімен жосаарлааыа, жасалгаа территориялар. Бү-ларда ауыл аіаруашылық  өашін алу мен оаың қүрам бөліктеріа танаақа қайтару үйлесімді түрде  жүргізіледі.

Дүрыс жосаарлангаа экожүйелерге егістік таааа-тары, жайылым аемесе шалгыадық жәае мал ша-руашылық кешеадері жатады. Өсімдіктердің тоаырақ-тан өаіммеа бірге алыа кететін ңоректік элемеаттері биологиялық зат алмасу жүйесіае органикалық және минералдық тыңайтқыштар түрінде қайтарылады. Жоғары биологиялың алуантүрлілік ландшафтты иар жүйесі арылы ұстаіі тұрады (танаіітарды, шалгын-дық, ормандарды, ауысхырып тұру, орман белдеуін, су қоймасын жасау және т.б.). Танаптардагы түр-лердің алуантүрлілігін үстан түруда ауышалы егістерді дүрыс үйымдастыру, дақылдарды тек уақыт бойынша гана емес, кеңістікте орналасуы бойынша да дүрыс кезектестірудің маңызы зор.

Агроценоздар — ауыл ша-руашылығында қолданылатын жерлерде иайда бола-тын  биоценоздар. Олар табиги бірлестіктерден  бірін-шіден, ңүрамына кіретін түрлердің санының аз бо-луымен, екіншіден, осы бірлестіктің негізгі мүшесі — мәдени дақылдардың зиянкестер мен бәсекелестікке қарсы түру қабілетінің төмен болуымен сииатталады. Мәдени дақылдар адамға аайдалы жаіъша қарай сү-рьштау арқылы күшті өзгеріске ұшыраган, сондық-тан олардың адамның көмегінсіз тіршілік үшін кү-реске қабілеті нашар.

Агроценоздарды адам көи қуат жүмсау арңылы (адамдар мен жасушалардың бүлшық ет энергиясы, ауыл шаруашылық машиналарының жүмысы, тыңайт-қыштардың  байланысқан қуаты, қолдан суару және т.б.) үстаа түрады. Ал табиш биоценоздар мүндай қосьшша энергия көзін қажет етііейді.

Ауыл шаруашылығының негізі неолит дәуірінде пайда болды. Осы кезден бастап адамның табиғатқа әсері  айқын сезіле бастады. Үй жануарларын  өсіру үшін адам жайылымдық жерлерді игеріп, бүл жерлерде бұрын тіршілік еткен жабайы жануарларды қуып, аулап, олардың санының азаюына себеп болды.

Табиғатқа тигізетін зиянды әсерлердің негізгі себебі, табиғи экожүйелер мен биоценоздардың мәдени ауыл шаруашы-лықжүйелеріне айналуы болып табылады.

Ауыл шаруашылығы өндірісінің  дамуы табиғи эко-жүйелердің өте  үлкен масштабта жойылуына экелді. Мұндай деградацияға ең алдымен тропиктік  экожүйелер үлшырады. Ормандарды кең  масштабтарда кесу, жерді тиімсіз, жүйесіз  пайдалану бүкіл эволюция нәтижесінде қалыптасқан экожүйе-лердің қалпына келмейтіндей болып бұзылуына экеліп соқты.

Бір кездердегі құнарлы топырақтар мен ландшафттар азғантай уақыт  ішінде шөлдалаларға айналады. Ауыл шаруа-шылығы бұдан он мыңдаған жылдар бұрын Палестина  мен Сирияның солтүстік аудандарында пайда болды. Қазір бұл үлкен, бір кездегі гүлденген территория құммды далаға айналған. Құнарлы топырақтарды жүйесіз, қалай болса солай пайдалану, алдымен біртіндеп ормандарды азайтты, одан кейін топырақтардың екінші қабатын, ең соңында бүкіл топырақты жойды деуге болады.

Қазіргі заманғы қоғамдық өндірістің дамуы ғалымдардың пікірінше, XVIII ғасырдан басталды. Осы кезден бастап негізгі Европалық мемлекеттердің экономикалық структурасы ғылым мен техниканың жетістіктеріне байланысты күрт өзгере бастады. Осы кезде ауыл шаруашылығы өндірісі де техникамен жақсы жабдықтала бастады, өсімдіктердің жаңа дақылдары пайда болып, егін және мал шаруашылықтарының тиімділігі артты.

Ауыл шаруашылығының техникамен жабдықталуы, адамның табиғатпен қарым қатынастарында түбегейлі өзгерістердің пайда болуына себеп болды.

Адам ісәрекеті арқылы пайдаланылатын биоценоздардың түрі азая түсті. Табиғи биоценоздардан ауыл шаруашылық биоценоздарының  айырмашылығы олардың біркелкілігінде.

Бір ғана дақыл түрін үлкен масштабта өсіру нәтижесінде топырақ құнарлылығы кеміп, оның структурасы бұзылады, не тұзданады.

Қазіргі заманғы ауыл шаруашылық техникасы  көмегімен егіс алқаптарын көбейту  нэтижесінде табиғи ландшафттардың дала, орман, батпақ т.б. жойылуына себеп  болады. Табиғи жайылымдар ауданының кемуі жабайы жануарлардың азаюы-на, тіпті қырылып кетуіне экеп соғады.

Әр түрлі биотоптарда өндіріс  қалдықтарының жинақталуы заттар айналымын  бұзады. Ғылыми - техникалық прогресс ғасырында  адам іс-эрекеті әсерінен биосфераның түрлі орталары айналымындағы табиғи элементтерге енді біраз мөлшерде түрлі жасанды элементтер қосылды. Бұлардың ішіндегі ең негізгілерінің бірі ауыл шаруашылығында минералды ты-ңайтқыштар мен пестицидтер пайдалану, қазіргі заманғы егін шаруашылығын химияландыру болып табылады.

Минералдық тыңайтқыштар мен пестицидтер, оларды тиімсіз пайдаланудың  экологиялық  зардаптары

Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы  кажеттілігі үшін әлемдік өндіріс жылына 125 млн. тонна минералдық тыңайтқыш түрлерін өндіреді. Минералдық тыңайтқыштардағы негізгі қоректік элементгер - азот, фосфор, калий элементтері.

Минералдық тыңайтқыштардың  сіңірілу тиімділігі қоректік элементтердің  арақатынасымен және өсімдіктер сортының биологиялық ерекшеліктерімен анықталады. Азот тыңайтқыш-тарының нитраттары өсімдіктерге тез әсер ететін азот көзі болып табылады. Осыған байланысты нитраттар түріндегі азот тыңайтқыштарын біркелкі пайдаланбаған жағдайда азық түлік құрамына нитраттардың артық мөлшері жинақталып, оның сапасын нашарлатады. Азот тыңайтқыштарының суда ерігіштігіне жауын-шашын мөлшері және суару нормасы біршама эсер етеді. Ылғалдылық жоғары болған жағдайда нитраттар тамырдан тыс аймақтарғатаратылып, өсімдіктегі мөлшері азаяды. Кұрғақ климат жағдайларында ылғалдылық аз болуынан топырақтың беткі қабаты кеуіп, нитраттардың жоғарғы қабатына көтерілуіне жэне өсімдіктерде оның концентрациясының көбеюіне мүмкіндік туады.

Азот тыңайтқыштарының жоғарғы нормаларын пайдаланған  жагдайда көкөністерде нитраттардың жинақталуын  қатаң бақылап, олардың мөлшерін төмендету жолдарын іздестіру қажет. Нитраттардың өнім қүрамында артық мөлшері жинақ-талмайтындай жағдайда пайдалану бүл процеске эсер ететін экологиялық факторларды есепке ала отырып жүргізілуі қажет. Өсімдіктер мен ауыл шаруашылық дақылдарында нитраттардың жинақталуына эсер ететін негізгі факторлар -азот тыңайтқыштарын шамадан тыс пайдалану, жарық пен ылғалдылық. Жарык көп болғанда нитраттар амин қышқылда-рына айналады. Сондықтан, қысты күні жылыжайларда өсірілген көкөністерде ашық топырақта өскен өсімдіктерге қарағанда нитраттар көп жинақталады. Сол сияқты топыракта ылғал жетіспеген жағдайда да өсімдіктердегі нитрат мөлшері көбейеді. Сондықтан қазіргі кезде көкөніс өнімдеріндегі нитраттар мөлшерін төмендету жолдары қарастырылуда.

Азот тыңайтқыштары  табиғи суларды ластайды, эсіресе адам мен жануарлар үшін ең зиянды - нитрат иондары. Бүкіл элемдік денсаулық сақтау үйымының үсынуы бойынша ауыз судағы нитрат иондарының шектеулі концентрациясы - 11,3 мг/л.

Азот табиги суларға  негізінен, ауыл шаруашылық егістікте-рінің ағызынды суларымен бірге келіп түседі. Жауын-шашын мол болған жылдары азот тыңайтқыштарын көп пайдаланған жағдайларда азот топырақтың 10 м-ге дейінгі тереңдігіне өтіп, грунт суларына жетеді. Ал қү_рғақшьшық болған жылдары нитраттар грунт суларына жетпейді.

Су объектілерін нитраттармен ластанудан қорғаудың негізгі эдістері - тыңайтқышты қолайлы кезеңдерде бірнеше рет жэне дақылдың қоректік элементтерді сіңіру динамикасын ескере отырып беру. Егіске минералды тыңайтқыштар беру кезінде жергілікті жердің климаттык жагдайлары, агротехника түрлері, топырақтың қасиеті, суғару тэртібі, сорттар мен гибридтердің биологиялық ерекшеліктері, тыңайтқыш беру тэсілдері, т.б. факторлар ескерілуі кажет.

Өсімдіктерге фосфор тыңайткыштары да өте кажет. Фос-фордың азоттан айырмашылығы қозғалғыш емес, топырақта түгелдей сақталады. Фосфор тыңайткыштарын жүйелі түрде қолдану нэтижесінде топырақта тыңайтқыш қүрамындағы фосфордың 22,4% дейін мөлшері жиналады.

Су объектілеріндегі топырақтың миграциясы суармалы топырақтарда өсімдіқтердің вегетациялық кезеңінде күшейеді. Топырақ эрозиясы жэне оның нэтижесінде болатын шаңды дауылдардан соң топырақ фосфордың 10% дейін жоғалтады. Ауыз суындағы фосфордың ең жоғарғы шектеуді нормасы -10 мг/л-ден аспауы керек.

Пестицидтер тек өсімдіктер, жануарлар мен адамға ғана емес, топырак, пен суға да зиянды эсерін тигізеді. Сол сияқты топырак қүнарлы-лығы мен гидрофауна тіршілігіне, су ресурстарының гигиена-лық жағдайына да үлкен эсерін тигізеді. Топырақтың микро-жэне макрофаунасы топырак түзілу процесіне белсенді қатысады. Топырақ түзілу процесінде топырақтағы жауын кұрттарының ролі ерекше. Олардың топырак биомассасындағы үлесі - 50-70%. Топырақтағы организмдердің қалдықтарын жауын құ-рттары қорытьш, қарашірікке айналдырады және топырақ қүрылымына эсер етеді. Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жердің эрбір гектарында 1-200 млн-ға дейін жауын құрттары болады, олар 1 жыл ішінде 1 га жердегі 400-600 тонна топырақты өңдейді. Осы кішкентай организм-дердің тіршілік эрекеттері нэтижесінде топырак ауа, су өткізгіш жэне гидрофильді қасиеттерге ие болады. Бірақ жауын құрттары түрлі антропогендік факторларға өте сезімтал келеді, олар пестицидтердің эсерінен қырылып калады.

Көптеген пестицидтер бұнымен  қатар есімдіктердің тірші-лігіне қажетті табиғи ферменттермен қарашірікті ыдыратып, топырақтың табиғи қүрамын бү_зып, оны стерильдейді. Топы-рақтың организмдерін кейбір химиялык, тыңайтқыштар да сте-рильдейді. Мысалы, топыраққа сусызданған аммиак берілгенде біршама педофауна қырылып қалады. Осындай пестицидтер,минералды тыңайтқыштар, т.б. факторлар эсерінен ауыл шаруашылығына келген зиянды мамандардың есептеулері нәтижесінде соңгы 20-25 жылда 200 млн-нан аса га жер қарашірігінің біршама азайғаны, жалпы егістік жерде оның мөлшерінің 15-40%ке дейіні жоғалғаны мэлім болды.

Пестицидтерді шамадан тыс артық  мөлшерде пайдалану, егістік жерлерді дұрыс өңдемеу нәтижесінде олар жер бетілік, не жер астылық суларға  түсіп ластайды. Пестицидтерді пайдаланудан туындайтын элеуметтік проблемаларды  шешудің жолы - олардың қоршаған ортадағы жэне азық-түлік өнім-деріндегі концентрациясын анықтап, бақылауға алу. Бірак қазіргі таңда қолданылып жүрген эдістемелер бойынша қоршаған орта мен азық-түлік өнімдеріндегі пестицидтер мөлшерінің олардың пайдаланылған жалпы мөлшерінен аз ғана бөлігін анықтауға мүмкіндік болып отыр. Бүддай бақы-лау системасының өзі де қазіргі кезде барлық аймактарда жолға қойылмағанболады.

Егіс   танабьшда   әдетте   қандай   да   бір   өсімдіктіңтүрі   өсіріледі.   Шаруашылық    көзңарасы    тұргысынанагроценоз   осы   бір  өсімдік   түрінен,  ал   қоректік   тізбектек   екі   звенодан   өсімдік   иен   үй   жануарлары   тұруыкерек.   Бірақ,   мундай   жүйе   табигатта   мүмкін    емес,Ол   тұраңсыз.   Егістікте   тың   жерді   жыртқаннан   соңтұрақты   антроіюгенді   әсер   жағдайында   тіршілік   ету-ге   бейімделген   түрлерден   түратын   алуан   түрлі   бір-лестіктер    қалыитасады.    Үш-төрт    звеаодан    түратьшңоректік  тізбектер,  бәсекелестік   әоерлер және  т.б.  түр-аралық  қарым-ңатынастар  Ііайда  болады.

Мысалы, егістікте бидайдаа шамамен, буьшаяқты-лардың өзінің 300-ге жуық түрлері табылгаа. Соны-мен  қатар мүнда кемірушілер, қүстар, топыраңтың омыртқасыз жануарлары, алуан  түрлі саңырауңұлақ-тар, бактериялар, арамшөитердің көитеген түрлері өседі. Агроценоздарда жуздеген, тіиті, мыңдагаа түр-лер өзара әсерлеседі, бірақ бүлардьщ көатүрлілігі та-бипі бірлестіктермен салыстырғанда кем.

Адамның арамшөатер мен  мәдени өсімдіктердің зиянкестерімен күресінде экологиялық «бумеранг эф-фектісі» байңалыи отырады. Қазір ауыл шаруашылы-гында әр түрлі өсімдіктерді химиялың қоргау қү-ралы — пестицидтер қолданылады.

Пестицидтердің көашілігі  тек зиянкес түрлерді гана емес, олардың ааразиттері мен жыртқыштарын да жояды, ягни агроценозда қалыитасқан реттеуиіі байланыстар бүзылады.

Ауыл шаруашылық практикасында жүргізіліа отырган қазіргі кездегі бағыттардың бірі — егіс та-аабы меа оның айааласында мүмкін болатын алуаа-түрлілікті сақтау болыа табылады, Агроцеаоздарда адам тоаыраң түзу ароцестеріае жауааты жәае тоаы-раң құнарлыльаъш қамтамасыз ететін тоаырақ агәа-ларыаың алуантүрлілйіа сақтауга үмтылуы қажет.

Агроцеаоздың түрақсыздығыа  ааықтайтьш тағы бір себеа — адамаың  өаімді әрдайым жиааа алуыаа байлааысты, заттардың айналымьш толық үстаа түра алмайды.

Экологиялық түргыдаа сауатты  агроэкожүйеаі қүргаада ғааа ауыл шаруашылыгында қолдааылатын жерлерде заттардың түрақты  айналымын жүзеге асы-руга болады.

Ауыл шаруашылық өндірісінің  ңазіргі көитеген әдістері өзінің мәні жағынан антиэкологиялың — мо-нодақылдарды өсіру, малды шектен тыс жаю, улы химикаттарды кеңінен қолдану, минералдың тыңайт-қыштардың шектен тыс мөлшерін қолдану тоііырақ-ты жашіай жырту және т.б. Бүлар экожүйелердің қалыиты ңызметінің бүзылуына, қүрамының қара-Ііайымдылығына, түрақсыздыққа және табиғаттағы аиатты өзгерістерге алыи келеді.

Сондыңтан қазіргі ауыл шаруашылығының да-муында мүмкіндігінше  экологиялың заңдарды үстану ңажет. Жер өңдеудің алғашңы кезеңдерінде агроце-ноздар ңазіргімен салыстырғанда түрақтырақ болған. Егіс танаіітары табиги өсімдіктермен қоршалган және салыстырмалы түрде шағын аудандарды алыи жатты. Реттеуші жануарлар мен тозаңдандырушылар әлемі өте бай болган. Мәдени өсімдіктер таза қолтү-қымдар емес, түңым қуалау саиасы әр түрлі түр-лердің ңосаасы еді. Қүргақшылық жылдары бір түр-лер тіршілігін сақтаса, ылгалды жылдар да басқалары қалыіі отырган. Танаіітагы арамшөитер әр түрлі бунаңденелілерді өздеріне қарай тартыи отырған. Бүл кезеңдегі байланыстар жүйесі табиги байланыстарга жаңын еді. Мұндай агроценоздар салыстырмалы түр-де аз өнім бергенімен олар сенімді еді және зиян-кестер санының күрт артуы өте сирек болган.

Интенсивті тауарлы  егіншіліктің дамуына байла-нысты  егістіктердің өнімділігі артты, бірақ  түрақты-лыгы мен экожүйелердің беріктік қоры күрт тө-мендеи кетті.

Арамшөатердің белгілі  бір санның болуы сіңі-рілген қоректік элементтерді жинаіі, шайылыіі кету-ден  сақтайды, содан соң осының нәтижесінде  тоиы-рақты қүнарлыландырады. Арамшөитер тоиырақты эрозиядан қоргайды, бунақденелілердің көатеген түр-лерін өзіне тартады, тоиырақ микроорганизмдерінің қызметін күшейтеді. КөІІтеген арамшөитер дәрілік қа-сиеті бар түрлерге жатады. Олар үй жануарлары үшін қосымша қорек көзі болыа табылады.

Агроценоздардағы түрлердің пайдасы не зияны оның салыстырмалы санына және мәдени өсімдіктер-ге әсер ету дәрежесіне байланысты болады. Абсолют-ті түрде «зиянды» немесе «иайдалы» түрлердің таби-ғатта болуы мүмкін емес.