Ежелгі Грекиядағы құқықтық-саяси ойлар

    Ежелгі Грекиядағы  құқықтық-саяси ойлар

                                       Жоспар:

I Кіріспе

1.Ежелгі грекияның даму  кезеңдері мен философиялық-құқықтық ілімі.

II Негізгі бөлім

2.1 Софистердің құқықтық-саяси идеялары.

2.2 Сократ Софистерді сынаушы  ретінде.

2.3 Платон аристократиялық  мемлекет құрылысы туралы.

2.4 Аристотельдің саяси-құқықтық пікірлері.

III Қорытынды:

3.Ежелгі Грек мемлекеттілігінің дағдарысқа ұшырауы .

Қолданылған әдебиеттер тізімі.

                                               Кіріспе.

      Б.з.д.. мыңжылдықтың  басында Ежелгі Грекияда жеке  және тәуелсіз полистер формасы  түрінде бірнеше қала-мемлекеттер  пайда болды.Алғашқы қауымдық құрылыстан қоғамдық өмірдің ерте таптық және қоғамдық формасына көшу халықтың әлеуметтік жіктелу процесін одан әрі күшейтіп ру ақсүйектері мен қайыршыланған қауым мүшелерінің, байлармен кедейлердің, еріктілер мен құлдардың арасындағы күресті шиеленістіре түсті. Осындай жағдайда ежелгі грек полистерінде басқару формасының өздері жақтаған түрін орнату жолында әртүрлі әлеуметтік топтар арасында аяусыз күрес жүрді. Ол кездегі басқару формасының негізгі түрлері мынадай еді:аристократия (ескі немесе жаңа ақсүйектер тобы), олигархия (байлар мен дәулеттілер тобы) және демократия (халық билігі). Осындай күрес нәтижесінде б.з.д. VI-V ғғ. әртүрлі полистерде басқарудың өзіндік формалары пайда болып, одан әрі дамыды. Афиныда демократия, Фивыда олиграхия, Спарта мемлекетінде аристократия пайда болды. Осы процесс Ежелгі Грецияның саяси және құқықтық  ілімінде көрініс тапты.

2.1.Сократ Софистерді сынаушы  ретінде

       Б.з.д. V ғасырда  саяси-құқықтық ойлардың дамуына қоғам, мемлекет, саясат және құқық туралы проблемаларға философиялық және әлеуметтік талдаулардың тереңдігі едәуір ықпал етті. Гректің ұлы ойшылы Демокрит б.з.д. IV ғасырдың бірінші жартысының алғашқы жылдарында адамның, адам қауымдастығының және қоғамының пайда болуы мен тұрақтануын әлемдік дамудың табиғи процесіндегі бір бөлшек ретінде қарастыруға талпынды. Дамудың осы процесі барысында адамдар қажеттілік әсерінен, табиғат пен оның ерекшеліктеріне бақылау жасай отырып қоғамдық өмірге қажетті негізгі білім мен қабілетті қалыптастырды.

       Адамзат  қоғамы табиғаттың алғашқы жағдайынан  прогрессивті өзгеріске дейін  ұзақ эвалюциялық жолдан өтті. Яғни, қоғам, мемлекет, заң шығару, билік табиғаттың берген дайын  нәтижесі емес, адамдардың қолдан  жасалған іс-әрекеті болып табылады. Табиғи дамуға өзіндік баға   берген Демокриттің айтуынша, табиғатқа қайшы келгендердің бәрі әділ болып табылмайды. Оның ойынша, мемлекетке жалпы игілік пен әділдік жоғары тұруы тиіс.    

        Сондықтан  да ол адамдардың іс-әрекеті мемлекет және оның жақсы ұйымдасқан құрылымы мен басқаруына қамқорлық жасауға бағытталуға тиіс деп санайды. Мемлекеттік билікті сақтау үшін Демокрит азаматтардың бірлігін, олардың өзара сыйластығын, бір-біріне көмектесуін, бірлесіп қорғануын және бауырмалықты талап етеді. Азамат соғысы жауласушы жақтардың қайсысына болса да қасірет болып саналады.

       Мемлекеттік  басқаруда халық билігі – демократияны  жақтаған Демокрит сонымен бірге аристократияның пайдалы жақтары бар екендігін айтады. Оның пайымдауынша, “Ақмақтардың ел басқарғанынан бағынғаны артық. Табиғатты  да үздіктер мен  саналылардың басқаратыны мәлім, сондықтан да жоғары ақыл мен адамгершілік қасиеттері бар адамдардың билігі дұрыс болып табылады”. Демокриттің айтуы бойынша, заңдар адамдардың қоғамдағы қалыпты өмірін қамтамасыз етуге және сондай нәтижеге жетуге қажетті жағдай жасауы тиіс.

      Саяси-құқықтық тақырыпты көпшілік наразына талқылауға ұсыну б.з.д. V ғасырда антикалық демократияның нығаю және гүлдену жағдайындағы софистердің атымен тығыз байланысты – “Софист” атауы “софос” (“данышпан”) деген сөзден шыққан. Софистер өз заманында данышпандықтың және мемлекет пен құқық мәселелері жөніндегі ақылы жұмыс істейтін мұғалімдер болды. Белгілі бір тақырыптар бойынша сөз сайысын өткізген софистер сөздің дәлдігі мен сөйлеу шешендігі арқылы жеңіске жетуге тырысты. Олардың көпшілігі философия, логика, этика, риторика, саясат және құқық салалары өз дәуірінің ұлы ағартушылыары мен ойшылдары еді. Софистер қандай да бір біріңғай мектеп бола алған жоқ, олар әртүрлі философиялық, саяси және құқықтық көзқарастарды дамытты.

       Ежелгі  дәуірдің өзінде-ақ софистердің  екі ұрпағы: аға ұрпақ (Протагор, Горгий, Продик, Гиппий, Антифонт және т.б.) және ерекшеленді.  Аға ұрпақ

софистерінің көпшілігі  демократиялық көзқараста болса, кіші ұрпақ софистерінің  едәуір бөлігі аристократия мен тиранияны жақтады.

        Б.з.д. 481-411 жылдары өмір сүрген Протагор өзінің асқан білімділігімен, үздік сөз сайыскерлігімен және тамаша шешендігімен әйгілі болды. “Бардың бар екендігін, ал жоқтың жоқ екендігін білдіретін барлық заттың өлшемі - адам” деп айтқан Протагордың бұл негізгі қағидасын көптеген софистер  де жақтады. Осы жағдаяттан Протагор демократиялық құрылыстың әділеттілігі мен қажеттілігі туралы ой түйеді. Адам  мен адам қауымдастығының пайда болуы туралы мифтік идеяны оның қолдамауы бұған дәлел бола алады.

        Протагордың  болжамы бойынша, Зевс пен Прометей  берген сыйлар бүкіл адамға  тиесілі. Сондықтан да Протагор  барлық адамның теңдігі және  мемлекеттік  өмірдегі өнері  мен игілігі туралы принципті мойындайды. Тұрмыстағы және мемлекеттегі игі істерге қол жеткізу үшін Протагор ізденіс пен білім қажет деп санайды.

         Б.з.д. 483-375 жылдары өмір сүрген Горгий Протагормен қатар сол дәуірдегі атақты софистердің бірі болады. Адамзат мәдениетінің табыстарын жоғары бағалаған  Горгий, солардың қатарына “әділдік қорғаншылары ретінде жазылған заңдарды” да жатқызады. “Жазылған заң – адамзат ашқан жасанды жаңалық”. Горгий «жазылған заңнан» құдайлық және жалпыға бірдей заңдар болып табылатын жызылмаған әділеттілікті айыра білу керектігін айтады. Бірақ бұл олардың арасында түбірлі айырмашылық пен қарама-қайшылықтың бар екенін білдірмейді. Горгий сонымен бірге құндылығы жағынан әділдікті олардан жоғары қояды.

        Көне  гректік құқықтық-саяси пікірдің дамыған кезеңі (б.э.д. 5ғ.-4ғ. алғ.  жартысы). Демокрит (б.э.д 460-370 жж.) адам мен қоғамның эволюциялық дамуы туралы.  Ерте  демократия  мен құқықтың  дамуындағы  софистердің (б.э.д 5ғ.)  ролі.  Протагор ( б.э.д. 481-411жж.)  барлық  адамдардың  теңдігі жөнінде.  Горгий ( б.э.д 483-375 жж.) «жазылған заң мен «жазылмаған əділеттілік туралы.  Элиданың  Гиппиі ( б.э.д 460-400 жж.)  табиғаттың  (фюсистің)  қарама-қарсы тұруы мен полистік  заңы ( номос)  туралы.  Халкедондық Фрасимах  кіші  софистің  ірі  өкілі  ретінде  заң  саясатының  авторитарлық сипаты жөнінде.

       Табиғи  – құқықтық көзқарастарды (б.з.д.. 400 жылдар шамасында) софист Антифонт  дамытты. Адамдардың табиғи теңдігі  туралы қағиданы негізге алған ол адамдардың барлығы да эллиндіктер мен варварлар да, дәулеттілер мен қарапайым адамдар да табиғи қажеттілікті тұтынады дейді.   

        Адамдардың  теңсіздігі табиғаттан емес, адамдардың  өздері шығарған заңдардан пайда  болды деген қорывтынды жасайды.  «Табиғат бойынша біз барлық  қарым-қатынаста теңбіз» деп жазады Антифонт. Ол бұл жерде барлық адамның табиғаттан қажеттілігі бірдей екеніне ерекше көңіл бөлу керектігін айтады. «Полис заңдары»  мен «табиғат заңдарын» бөле отырып, ол негізгі басымдықты табиғат заңдарына береді.

         Софистер  сияқты Сократтар да полис  заңдары мен табиғи құқықтарды  бөліп қарады, бірақ оның софистерден айырмашылығы табиғи құқықтар мен полис заңдарының алғашқы танымдық негізі бар деп есептеді. Заңдылықтың белсенді жақтаушысы болған ол әділеттілік пен заңдылықтың бір-біріне сәйкес келуін батыл қорғады. Заңды бұзбау керек деген қағидадан ол өмірінің соңғы  сәтінде де танбады. Б.з.д. 399 жылы билік басына келген демократтар 70 жастағы Сократқа құдайға тіл тигізді, жастарға теріс тәрбие берді деген айыппен өлім жазасына бұйырады. Заңды бұзбау және әділетсіздікке жауап бермеу деген принципіне адал болған Сократтың достарының көмегімен түрмеден қашып шығуға мүмкіндігі болады. Алайда өлімге өзі мойынсұнады. Сократтың бұл әрекеті оның ілімінің қалай іске асқандығын көрсеткен ғажайып ерлік еді.

       Сократ  әділетсіздікке негізделген басқару  формаларының бәрін – монархиялық тиранияны, аристократияны, тіпті демократияны да сынға алады. әділеттілікке негізделген мемлекеттің қажеттігін мойындаған ол мұндай мемлекеттерді ойы озық, білімі терең, алысты болжай білетін, халықтың қамын ойлайтын даналар басқару деп санады. Оның даналық туралы философиялық ілімдерімен қатар саясат, мемлекет, заңдылық пен әділеттілік туралы ойлар Платонның , Аристотельдің және тағы басқалардың көзқарастарына едәуір ықпал етіп, саяси-құқықтық ілімінің дамуына зор мұра болып қосылды.

2.3. Платон аристократиялық  мемлекет құрылысы туралы.

        Платон  – антикалық заманның ғана  емес, бүкіл философия, саяси және  құқықтық ілімдер тарихындағы  ұлы ойшылдардың бірі. Ол ірі ақсүйек отбасында дүниеге келді. Жас кезінде ол ( б.з.д. 407-399 жж) Сократтың шәкірті және тыңдаушысы болды. Сократтың қазасынан кейін, Платон басқа шәкірттермен бірге Афиныдан кетеді. Алдымен мегораға келген жас ойшыл кейін талай ел мен жерге, Египетке, Парсы елдеріне, Ассирияға, Финикияға, Италия мен Сицилияға барады. Сократ (б.э.д 469-399 жж.) софистерді сынаушы ретінде. Сократ табиғи  жəне  полистік  заңның  саналы  басталуы,  заңдылық  пен  əдлеттіліктің үйлесімділігі туралы.    Платон ( б.э.д. 427-347 жж.)  Сократтың  шəкірті  ретінде.  Платон  аристократиялық  мемлекет  құрлысы  туралы. «Мемлекетң, «Саясаткерң,   «Заңдарң еңбектерінің мазмұны.

       Б.з.д. 387 жылы грек батыры Академның   атымен аталған Академиядан өзінің  философиялық мектебін ашады.  Бұл мектептің өмірі ұзақ болып, өзінің өмір сүрген мың жылдай  тарихында  философтар мен математиктердің ғылыми ордасы ретінде жұмыс істеді.

      Өзінің еңбектері  мен шығармаларында ұлы ойшыл  абсолюттік идеализмді жақтады.  Оның айтуынша, әрбір идея жеке  жеке заттың немесе барша заттың  абсолюттік мәнін білдіретін  ерекше идеялар  әлемін құрайды,  яғни идеялар мәңгілік,олар  жоғалып  кетпейді, жаңадан пайда болмайды.Бүкіл әлем, табиғат пен қоғам – сол идеялардың жүзеге асқан бейнесі.

        Платон  идеалды мемлекет туралы еңбегінде  әділдікті әркәмнің өз ісімен  айналысуынан және басқаның ісіне  араласпауынан көреді. Адамдардың  әлеуметтік топқа бөлінуі мен  лоардың арасындағы мүлік теңсіздігін  қалыпты жағдай ретінде қарастырады  және олардың бір топтан екінші топқа өту мүмкіндігін жоққа шығармайды.

        Платон  иделды мемлекет құру туралы  жобасында аристократиялық мемлекеттік  құрылымды жақтайды және өз  жобасының қиындықпен болса да  жүзеге асатынына сенеді. Идеалды  мемлекеттің өзі де, адамдық қасиетке  зорлық-зомбылық қасиеттері де қосылды. Сондықтан да мемлекеттіак құрылым келеді.

        Платон  адамдардың жан дүниесіне мемлекеттік  құрылымның бес түрінің сәйкес келетіндігі туралы (аристократия, демократия, олигархия, тимократия және тирания) айтады. Олардың әрқайсысы биліктерін өз мүдделеріне қарай іске асырады. Тимократияда әскери адамдар билікте болады, олар жиі соғысады, соғыс мемлекеттің басты байлығы болып есептелінеді. Олигархияда байлар билікке ие болғандықтан, өздеріне дұшпандық ниеттегі кедейлермен үнемі қақтығыста болады. Бұл мемлекетте кедейлердің наразылығы нәтижесінде кез-келген уақытта мемлекеттік төңкеріс болуы мүмкін. Тирания – мемлекеттік құрылымның заңсыздық пен зорлық-зомбылық үстемдік еткен ең нашар түрі.

         Заң   деген шығармасында Платон мемлекеттік  құрылымның екінші жобасын ұсынады.  Екінші мемлекеттің бірінші мемлекеттен басты айырмашылығы оның 5040 азаматы жеребе бойынша жер учаскелерін алады. Бұл дер оларға жеке меншік түрінде емес, пайдалану құқығы ретінде ғана беріледі де, мемлекеттің жалпы меншігі болып саналады. Мүлік санына қарай барлық азаматтар тқрт топқа бөлінеді. Қайыршылық пен байлықтың заң шеңберіндегі шегі анықталады. Жеке меншік иелерінің ешқайсысы да алтынға немесе күміске ие бола алмайды. Азаматтар қатарына (5040) құлдар мен шет елдіктер жатқызылмайды.

       Тұтыну  теңдігін жақтаған Платон құлдар  мен шет жерлерден басқаларында  мүлік артықшылығы болмауы тиіс  деп санайды. Жеке отбасылар мойындалғанымен, тәрбие ісі түгелдей заңдастырылған арнайы лауазымды адамдар қолына берілді. Әйелдер ерлермен тең құқылы болғанымен, олар жоғары билік қатарына ене алмады.

         Платон  мемлекеттің басында көп сатылы сайлау жолымен сайланған 37 билеуші тұрды. Билеушілер жасы 50-ден 70-ке дейін шектелді. Билік басында бір билеушінің 20 жыл тұруға мүмкіндігі болды. 360 мүшеден тұратын (әр топтан 90 адамнан) сайланбалы кеңес едәуір билікке ие бола алды. Халық жиналысына бірінші және екінші топ азаматтарының қатысыуы міндетті еді, ал үшінші және төртінші топ азаматтарының халық жиналысына қатысуы міндетті болмады. Заңдылықтың сақталуына әділ сот жауап берді, жекелеген және қатал заңдар азаматтарының бұқаралық және  жеке өмірін реттеп отырды. Сотта қаралған істерді қорғау мүмкіндігі қарастырылды.

           Антикалық саяси-құқықтық ойдың одан әрі дамуы және тереңдеуі Платонның шәкірті және сыншысы Аристотельдің  (б.з.д. 384-322 жж.) есімімен тікелей байланысты. Кейбір деректер бойынша, ол саны 400-ден 1000-ға дейін жететін ғылыми еңбектердің авторы болып табылады. Ол өз өмір сүрген замандағы құл иеленуші мемлекеттің әртүрлі формаларын зерттеп, оның үш түрін көрсетті.

2.4. Аристотельдің саяси – құқықтық  пікірлері.