Валюталық курс өзгеріс әсерін жетілдірудің бағыттары

Мазмұны

Кіріспе

1. бөлім . Теориялық аспектілерінің ақша курсына әсері

1. . Валюталық курсы және оның қалыптасуына әсер ететін факторлар.

2. . Халықаралық экономикалық қатынастарға валюталық курстiң өзгерiсiнiң  ықпалы

3. . Cыртқы экономикалық операциялардың валюталық курстың шамасының  реттеуi

2 бөлім.  Қазақстандағы  валюталық курс  өзгерісінің әсерін Ұлттық Банк  негізінде анализдеу.

2.1 Валюталыө курстың макроэкономикалық  рөлі.

2.2 Валюталық  реттеу валюталық саясаттың іске  асырушы құралы.

2.3 Валюталық  курс және сыртқы сауда саясатының  реформасы.

3 бөлім.  Валюталық курс өзгеріс әсерін жетілдірудің бағыттары.

   3.1 Валюталық реттеу.

   3.2 ҚР валюталық реттеудің жолдары.

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

    Кiрiспе

     Шын мәніндегі тәуелсіз елдің болашағы - оның экономикалық, әлеуметтік тәуелсіздігі мен қауіпсіздігіне де тікелей байланысты екендігі ақиқат. Сол үшін де Қазақстанның ұлттық валютасы теңгесін айналымға енгізу – ел Үкіметіне де, Ұлттық банкке де тәуелсіз экономикалық, қаржылық-кредиттік саясат жүргізуге мол мүмкіндік берді. 1992 жылдан бастап Елбасы теңгені дайындау және айналымға енгізу мәселесін алға қойған болатын. Теңге алғаш айналымға түскен жылы Ұлттық Банк әуелде 1 теңгені сол кездегі мың рубльге бағалаған болатын. Дегенмен де еліміздің саяси, әлеуметтік мәселелері және мемлекетаралық қатынастар ескеріле келіп бір теңге бес жүз сомға бекітілді. Кейіннен теңгенің бағамы елімізбен сауда жасайтын үлкен мемлекеттердің немесе АҚШ долларының валюталық себетіне сәйкес шығару керек болды. Екшелеп келіп, теңгені доллардың бағамына теңеп, бұл бірінші айналымға кірген күні бір доллар 4,75 теңге болып бекітілген.  Тоқтала кететін мәселе, осы кезеңде үлкен құнсыздану тек қана Қазақстанда емес, сол кездегі ресейлік рубль ақша ықпал ететін барлық аймақтарда жүріп жатқан болатын. Атап айтар болсақ, құнсыздану елімізде 1992 жылы 3200 пайыз болса, теңгенің айналымға кірген 1993 жылы 2 700 пайыздай көрсеткішке жеткен. Бұл кезеңді мамандар кәдімгідей құнсызданудың ырықсызданған кезеңімен салыстырады. Осыншама құлдырауға теңгенің қарсы тұруы қамтылуы тиіс еді. Бірақ, бұған сол кездердің өзінде Қазақстанның Алтын валюталық қоры аздық етті. Уақыттың тапшылығы, қордың әлсіздігі әсер еткендіктен де, көпшілік жағдайда ұлттық валютаның бағамы экономиканың жағдайына да тікелей байланысты болып табылды. Теңгенің ең құлдыраған заманы 1994-96 жылдары болды.

     Әуелгіде ұлттық валютаға беделді  бабаларымыздың тұлғасын беру  қазақтың кім болғандығын айғақтап  тұратын ерекшелік ретінде жасалған  шара секілді көрінуші еді.  Ал Ұлттық банктің соңғы шешімінен  тек батысқа еліктеушілікті байқауға  болатын тәрізді. «Жалпы отарланған  ұлттардың үлкен бір арманы  – Тәуелсіздік алып, өзінің ұлттық  валютасы болып, өзі дербес  ел ретінде сол ұлттық валютасымен  ішкі де, сыртқы да қатынастарды  дамыту. Қазақ халқы да теңгесінен  айрылған бір кездері теңгені  қайта жаңартуды армандап, оған 1993 жылдың қарашасында қол жеткізілді.

   Ұзақ  мерзімді перспиктивадан мемлекеттің  валюталық реттеуге тікелей араласуы тиімділікке қол жеткізбейді. Ұлттық валютаның бағамын жиі-жиі әрі  ұзақ уақыт бойы тежеп отыру импортқа бағытталған жеке салаларға кері әсерін тигізуі мүмкін. Қазақстанға 2003 - 2015 жылдарға арналған индустриялдық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру барысында  басқа дамыған елдерден жаңа жоғары технологияларды, машиналар мен  жабдықтарды, сондай-ақ жоғары технологиялық  жетілдірудің маңызы зор.

   Валюта  жүйелер маңызды элементі валюта бағамы болып табылады, Мэо дамыту өйткенi әртүрлi елдердiң валюталарының  құн байланысының өлшемi талап етедi. Валюта бағамы үшiн қажеттi:

     • тауарлармен, қызметпен сауданың  жанында валюталардың ауыс-түйiсi, капиталдар және қарыздардың  қозғалысында. Экспортшы құтқарысылған  шетелдiк валютаны ұлттыққа айырбастайды, өйткенi басқа елдердiң валютасы  осы мемлекеттiк  аумақтағы  заңды сатып алушы және төлеу  құралы ретiнде айнала алмайды.  Импорт шетелде сатып алған  тауарлардың төлеуi үшiн ұлттық  валютаны шетелдiкке айырбастайды. Қарыздар сыртқы заемдер бойынша  берешектi өтеу және пайыз төлеу  үшiн шетелдiк валютаны ұлттыққа  алады; 

   • әлемдiк бағалар және ұлттық немесе шетелдiк валюта бейнеленген әртүрлi ел құндық көрсеткiш ұлттық рыноктердi салыстырулар;

     • фирмалар және банктердiң  шетелдiк валютасындағы есептердiң  периодты қайта бағалауы. Валюталық  курстiң мәнi бұл құн дәрежесi. Ақша баға валюта бағамы

   Валюта  бағамының деңгейі сыртқы саудаға, ұлттық өнімдердің әлемдік нарықтағы  бәсекелестігіне, капиталдың қозғалысына, ақша айналымының қалпына және елдің  бүкіл экономикасына айрықша  әсер етеді. Ұлттық валютаның бағамын  төмендету тауарларды экспорттауға жағдай туғызады, яғни төлем балансының белсенділігін арттырады. Қазақстан  соңғы  5 - 6 жылда экспортқа дем  беру мен төлем балансының белсенділігін  қуаттау үшін теңге бағамын төмендету  саясатын ұстап отыр. Ұлттық банк осы  мақсатпен үнемі валюта интервенциясын (шетел валютасын сатып алу - сату) жүргізіп, айналымға теңгені көбірек  жіберудің арқасында теңге бағамын  төмендетуде. Алайда, 2003-2005 жылдары  доллардың өзінің бағамының төмендеуінен елімізге көптеп келіп түсуде, осы  себепті теңгенің бағамы өсіп келеді.

   Қазақтың  ұлттық валютасы көршілес елдердің ішінде үлкен құнды ақшаға айналып отыр. Сондықтан да Орталық Азия елдері арасында қос тілді болып, әріп қатесі кеткені болмаса, теңгенің беделі өте жоғары, бүгінгі тұғыры бір қалыпты. Бір сөзбен айтқанда,  ұлттық валюта - ел экономикасының жағдайын көрсететін, айырбас құралы ғана емес, ұлттың айнасы болуы тиіс. 

1-шi  тарау. Валюталық  курстiң өзгерiсiнiң  ықпалының теориялық  тұрғылары

1. валюта бағамы және оның құрастыру ықпал ететiн факторлар

    Валюталық бағам – бiр елдiң ақша бiрлiгiмен шетелдiк ақша бiрлiгiмен немесе халықаралық валюталық бiрлiкпен берiлген бағасы.

    Валюталық бағамның құндық негiзгi валютаның сатып  алу қабiлетi болып табылады. Бұл  экономикалық категория тауар өндiрiсiмен  және тауар өндiрушiлерiмен дүниежүзiлiк  нарықтағы өндiрiстiк қатынастарды бiлдiредi. Құн тауар өндiрiсiнiң  экономикалық шарттарының жалпылама  мазмұны болғандықтан, әртүрлi елдердiң  ұлттық ақша бiрлiктiң салыстыруы өндiрiс  және айырбас процесi қосылуынан тұратын  құндық қатынасқа енгiзiлген. Тауарлардың  және қызметтердi өндiрушiлер мен  сатып алушылар валюталық баған  көмегiмен ұлттық бағаларды басқа  елдердiң бағаларымен салыстыру  нәтижесiнде белгiлi бiр елде қандай да бiр өндiрiстi дамытудың немесе күрделi қаржы жұмсаудың тиiмдiлiк  дәрежесi анықталады.

    Валюталық бағамға әсер ететiн факторлар: кез  келген баға сияқты валюталық баған  да құнның негiзiнен валютаның сұранысы мен ұсынысына байланысты ауытқып  отырады.

    Валюталық курс көмегiмен тауарлар және қызметтердiң  өндiрушi және сатып алушылары басқа  елдердiң бағалары бар ұлттық бағаларын  салыстырады. Өндiрiс дамытуды тиiмдiлiктiң  дәрежесi қандай болмасын осы елде салыстырудың нәтижесiнде бiлiнедi немесе шетелдегі  инвестициялар. Құн заңының әсері, валюта бағамы қалай болса да бұрмалады  оның әсерiне ақырында бағынады, ұлттық және валюталардың нақты курстық  байланысы айқындалатын әлемдiк  экономиканың өзара байланысы бiлдiредi.

    Еңбектiң  ұлттық өнiмi әлемдiк нарықта тауарлардың  сатуының жанында құнның интернационалдық шарасының негiзiнде қоғамдық мойындау алады. Валюта бағамы нақ сол шеңберiнде  дүниежүзілiк шаруашылықтың тауарларының абсолюттi ауысатын дәрежесiн түсiредi. Валюталық курстiң құн негiзi әлемдiк  бағалардың негiзіне жататын интернационалдық өндiрiстiң бағасы әлемдiк нарыққа  тауарлардың негiзгi жабдықтаушы  болатын елдің ұлттық өндiрiстiң  бағаларына негiзделген, шартталған.

    Валюта  бағамына капиталдарды халықаралық  қозғалыстың байланысты қатты үлкеюiмен  тауарларға ғана емес, қаржы активтерге қатынас бойынша валюталардың сатып  алушы қабiлеттiлiгi ықпал етедi.                                                                                                                                                                           Валюталық курсқа ықпал ететн  факторлар:

    Валютаның сұраным және ұсынымының ықпалымен  валюталардың сатып алушы қабiлеттiлiгi  валюта бағамы құн негiзiнен шалқиды . Мұндай сұраным және ұсынымды байланыс факторлардың қатарынан тәуелдi болады. Валюталық курстiң көп себептiсi басқа экономикалық санаттары бар, оның байланысын қамтып көрсетедi - құнмен, бағамен, ақшалай, және де пайызбен, төлем  балансы және тағы басқалар күрделi олардың түптеуi және ұсыну ретiнде  шешушi болады  басқа факторлар. Оларды ара-арасындалар келесi ерекшелеуге  болады.

1. Инфляция қарқыны. Олардың (сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң пара-парлығы) сатып алушы қабiлеттiлiгi бойынша валюталардың байланысы, валюталық курстiң өзiндiк бiрлiгiмен құн заңының әсерін қамтып қызмет көрсетедi. Валюта бағамына сондықтан инфляция қарқын ықпал етедi. Елдегi инфляция қарқыны жоғары болған сайын басқа фактор болса оның валютасының курсi  төмендейді. Елдегi инфляциялық ақшаның құнсыздануы инфляция қарқынын төмендеді, басқа елдердiң валюталарына олардың курсiнiң құлауына сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң төмендетуi және тенденцияны шақырады. Осы тенденция орташа-және ұзақ мерзiмдi жоспарда әдетте бақылап отырады. Сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң пара-парлығымен сәйкес валюталық курстiң теңестiруi, келтiру оларды екi жыл iшiнде орташа болады. Бұл валюталардың курсiнiң күн сайынғы баға белгiлеуi олардың сатып алушы қабiлеттiлiгi бойынша түзетпейтiн ұғындырылады, сонымен бiрге факторлар басқа курсообразующиелер жұмыс iстейдi.

    80-шi  Жылдары  пара-парлықтан валюталық  курстiң 30%ке бетер көп ауытқулары  жиi орын алды. Валюталардың алыпсатарлық  және конъюнктура фактор курстық  байланыстары  құн заңымен анықталады, ақшалардың сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң  өзгерiсiмен сәйкес өзгередi.

    Инфляция  қарқынынан қызметтермен және капиталдары  валюталық курстiң тәуелдiлiгi әсiресе халықаралық тауар алмасудың  үлкен көлемi бар елдерiнде болады. Бұл валюталық курстiң динамикасының  аралығының өте тығыз байланысты және сақтаушы инфляция қарқынымен курстiң  есептеуiнде экспорттық бағалардың базасында айқындалатын ұғындырылады. Әлемдiк нарық бағасы интернационалдық құнның ақшалай өрнектерi болады. Импорттық  бағалар бұл турасында, онда валюталардың сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң салыстырмалы пара-парлығының есептеуi, өйткенi өздерi үшiн қолайлыдан кем олар валюталық  курстiң динамикаларынан көпшiлiгiнде  тәуелдi болады. Мұндай көтерме iшкi сауда  және экспорттың құрылымы белгiлi мөлшерде ұқсас ғана дамыған елдердiң есептеуi үшін ыңғайлы көтерме бағаларының  индексi. Индекс басқа елдерде бұл  көп шетке шығарылатын тауарлар кiрмейдi. Бөлшек бағалардың базасында  ұқсас есептеу бұрмалалған суреттi бере алады, өйткенi объект болмайтын  әлемдiк саудалардың қызметтерiнiң  қатары қосылады. Әлемдiк нарықта  ақырында нақты сатып алушы қабiлеттiлiгiмен  сәйкес ұлттық ақша өлшемдердiң курстерiнiң  күтпеген апат теңестiруiнде болады.

    Мысалы, нақты валюта бағамы ҚР және АҚШтың баға деңгейлерiнің теңгенің  долларға  қатынасы көбейтiлген номиналды курспен  сияқты анықталады ). Бұл халықаралық  есептер қажеттi сыртқыэкономикалық байланыстардың қатысушыларының шетелдiк  валютасының сауда-саттықтары жолымен iске асатын шартталған.

2. Төлем балансының күйi. Активті төлем балансы ұлттық валютаның курсынiң жоғарылатуына мүмкiндiк туғызады, өйткенi  шетелдiк жақтан қарыздарлардың сұранысы үлкеедi. Енжар төлеу баланс ұлттық валютаның курсiнiң төмендетуiне тенденцияны тудырады, өйткенi қарыздарлар өз сыртқы мiндеттемелерiнiң өтеуi үшiн оның шетелдiк валюталарына сатады. Төлем балансының тұрақсыздығы тиiстi валюталар және олардың ұсынысына сұраныстың секiрiс тәрiздi өзгерiсiне алып келедi. Демек, қазiргi шарттарда төлем балансы және валюта бағамына капиталдарды халықаралық қозғалыстың ықпалы өстi.
3. Әртүрлi елдердегi проценттi ставкаларының айырмашылығы. Валюта бағамына бұл фактордың ықпалы екi негiзгi жағдайлармен ұғындырылады. Бiрiншiден, ең алдымен, проценттiк ставкалардың өзге елiндегi өзгерiс капиталдарды халықаралық қозғалысқа басқа осындай жағдайлар қысқа мерзiмдi әсер етедi. Проценттiк ставканың жоғарылатуы негiзiнен шетелдiк капиталдардың құйылуына жағдай жасайды, оның төмендетуi капиталдарды құйып алуды мадақтайды, соның iшiнде ұлттық, шетелге. Капиталдар, әсiресе алыпсатарлық ыстық қазыналардың қозғалысы, төлем баланстарының тұрақсыздығын күшейтедi. Екiншiден, проценттi ставкілер валюталық нарықта және қарыз капитал нарықтарының операцияларына ықпал етедi. Банктер операциялардың өткiзуiнде пайдалардың шығаруын мақсатпен ұлттыққа және капиталдардың әлемдiк нарықтарының проценттiк ставкілерi айырмашылықтарын есте сақтайды. Егер проценттiк ставка жоғары болса олар арзан қарыздарды төмендетеді, және ұлттық несие нарығындағы шетелдiк валютаны орналастыратын шетелдiк қарыз капитал нарықтарында алуға қалайды.
4. Валюталық нарықтар және алыпсатарлық валюталық операциялар қызмет. Егер валюталық курс қандай болмасын төмендеуге тенденцияны алса, онда фирма және банктер ол валютаның позициясын нашарлататын орнықты валютадан алдын ала сатады. Валюталық нарықтар экономикаға және саясаттағы өзгерiсте, курстық байланыстардың тербелiстерiнде жылдам сезiнедi. Олар нақ сол валюталық спекуляцияның мүмкiндiгi және ыстық қазыналардың күтпеген апат қозғалыстарын кеңейтедi.
5. Еуронарық және халықаралық есептердегi нақтылы валютаның қолдануының дәрежесi. Мысалы, сол евробанктердiң 60% операциялары долларлардағы iске асатыны айғақ, бұл валютаның сұраным және ұсынымының масштабтарын анықтайды. Валютаның курсiне халықаралық есептердегi оның қолдануының дәрежесi де ықпал етедi. Осылай, долларды 90-шi жылдардағы 50% халықаралық есептер,  жеке алғанда дамитын 70% сыртқы қарыздар дәл келдi. Оның сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң құлауы шарттарындағы тiптi әлемдiк бағалардың мемлекеттердiң парыздары бойынша төлеу доллар курсiнiң жоғарылатуларына мүмкiндiк туғызуға бөлтек-бөлтегiлгендiк периодты жоғарылатуы сондықтан.
6. Валюталардың курстық байланысына халықаралық төлемдердiң үдеу немесе тоқтауы сонымен бiрге әсер етедi. Импорттар ұлттық валютаның курсiнiң төмендетулерi күтiледі  оның курсiнiң жоғарылатуу үшiн шетелдiк валютада қарсы уәкiлдер төлеулердi үдетуге ұмтылады. Ұлттық валютаның күшейтуiнде, керiсiнше, шетелдiк валютада төлемдi кiдiрту, кешiктiруге олардың талпынысы басым болады. Мұндай «лидз энд лэгз атау алған тактика төлем балансы және валюта бағамына ықпал етедi.
7. Ұлттық валютаның әлемдiк нарыққа сенiм бiлдiру дәрежесі. Ол елде экономиканың күйi және саяси жағдаймен анықталады, сонымен бiрге валюта бағамына әсер көрсететiн жоғары факторлармен қарастырылған. Делдалдар валютаның сұраным және ұсынымын тiгу экономикалық өсу, инфляцияның осы екпiндерi, валютаның сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң деңгейi, олардың динамикасының перспективасы да есепке алады. Саудалық және таңдаулардың төлем балансы немесе нәтижелерi туралы ресми деректердi жариялауды күту тiптi кейде сұраным және ұсынымды байланыс және валютаның курсiнде бiлiнедi. Валюталық нарықта кейде министрлардың орнынан түсуi және тағы басқалар туралы саяси жаңалықтар, сыбыстардың пайдасына басымдылықтарының ауысымында болады.
8. Валюталық саясат. Нарықтық және валюталық курстiң мемлекеттiк реттеуiнің байланысы оның динамикасына ықпал етедi. Валюталық нарықтарда валюталық курстiң құрастыруы курстық байланыстардың қатты тербелiстерiмен валютаның сұраным және ұсынымын тетiк арқылы әдетте жарысайды. Нақты валюта бағамы базарға қалыптасады - экономиканың күйi, ақша айналымның көрсеткiшi, қаражаттар, нақтылы валютаға қарыз және сенiмнiң дәрежесi. Валюталық курстiң мемлекеттiк реттеуi оның жоғарылатуы немесе төмендетуге есептерден валюталық сүйене - экономикалық саясат бағытталған. Нақтылы валюта саясаты осы мақсатта жүргiзiледi.