Валюта қаржы операциясы

Жалпы Ішкі Өнім, ЖІӨ (ағылш. Gross Domestic Product) — мемлекет территориясындағы барлық өндірушілердің белгілі бір кезең ішінде өндірген түпкі тауарлары мен көрсеткен қызметтерінің нарықтық құнын білдіретін жиынтық көрсеткіш. Бұл атауды ең алғаш Саймон Кузнец ұсынды.

 

Жалпы Ішкі Өнім - қорытынды макроэкономикалық көрсеткіштердің бірі, бір жылда елдің ішінде осы елге, сондай-ақ өзге де елдерге тиесілі өндіріс факторларын пайдалана отырып жасалынған түпкілікті өнімнің рыноктық бағалармен белгіленген жиынтықты құнын білдіреді.[1]

атаулы' (ағылш. nominal GDP) — берілген жылдағы ағымдағы бағалар арқылы көрсетіледі.

нақты (ағылш. real GDP) (инфляцияға түзетілген) — базалық жыл ретінде көрсетілген уақыттағы бағалар арқылы көрсетіледі . Нақты ЖІӨ бағаның әсерін емес, нақты өндіріс өсуінің ЖІӨ-ге әсерін көрсетеді. [2].

Атаулы ЖІӨ-нің нақты ЖІӨ-ге қатынасы ЖІӨ дефляторы" деп аталады.

Фактылы ЖІӨ— толық жұмыспен қамтылмаған кездегі ЖІӨ. Экономикада іске асырылған мүмкіндіктерді көрсетеді.

Әлеуетті ЖІӨ — толық  жұмысбастылық кезіндегі ЖІӨ.Экономиканың бар мүмкіндікті пайдалану кезіндегі ЖІӨ-н көрсетеді.

 

Экономикалық көрсеткіштер экономикалық саясатта, экономикалық талдау және бағалау үшін жиі қолданылады. Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) азаматтар  табыстарының жиынтығын және өндіріс  тауарлары мен қызметтер үшін жұмсалған жалпы шығын көлемін  сипаттайды.

 

ЖҰӨ — экономика жағдайын сипаттайды, себебі адамдар аз табыстарға қарағанда үлкен табыстарды көбірек  қалайды. Яғни өндіріс тауарлары  мен көрсетілген қызмет көлемі жоғарылаған  сайын, өзіндік қанағаттану дәрежесінің  деңгейі, өңдірістік және мемлекеттік  тұтыну деңгейі жоғары болады.

 

Статистикалық деректер мемлекеттің  экономика министрлігінің 3 айда бір  есептеуі бойынша, экономикалық іс-әрекет нәтижесін бірыңғай көрсеткішпен беруге негізделген.

 

ЖҰӨ-ді төмендегідей бөліктерге бөліп көрсетуге болады: Барлық экономикалық агенттер табысының   жиынтығы. Өндіріс  тауарлары мен көрсетілген қызметтердің жалпы шығын көлемі.

 

Экономикалық көрсеткіштерді зерттеу кезінде, көбінесе қай санатқа  жататындығын анықтау қажет болады — қор ма, әлде ағын ба, олардың  арасында тәуелділік бар ма? Төменде  біз келесі тарауларда оқитын бірнеше  бір-бірімен байланысты қордағы  ағын түрлері мысалдары көрсетілген: Тұтынушы заты — қор, оның табысы мен  шығыны — ағын. Жұмыссыздар саны — қор, ал жұмысын жоғалтушылар саны — ағын. Мемлекетгік қарыз —  қор, бюджет тапшылығы — ағын. Жоғарыда қарастырылған түсініктердің көпшілігі "ағын" түсінігіне жатады.

 

Курстық жұмыстың маңыздылығы: ЖҰӨ — экономикадағы табыс  пен өндірістегі шығын көлемін  бірдей өлшейді. Себебі бұл өлшемдер соңында бірдей болады. Жалпы, экономика  үшін табыс көлемі шығын көлеміне тең болуы керек. ЖҰӨ экономика  көрсеткіштерінің ең нақтысы деп  есептеледі.

 

I ЖАЛПЫ ҰЛТТЫҚ ӨНІМ, ҚОР  ЖӘНЕ АҒЫМ

1.1 ЖҰӨ-нің  жалпы сипаттамасы

Кез келген ғылым сияқты макроэкономика да теориялардың өзара  байланысы мен бақылауларға бағытталған. Сол себепті, макроэкономикалық  теорияны зерттеу мақсаты бұл  экономиканы қалыптастыру механизмінің түсінігі болып табылады, яғни экономикалық бақылау теория негізінде қалыптасқан. Әрбір теорияны дайындап алған соң, біз оларды тексеру үшін қайта  бақылауларды қарастырамыз. Кездейсоқ  бақылаулар экономика деректерінің қайнар көзі ретінде қызмет етеді. Мәселен, сіз дүкен аралап жүргенде бағалардың тез көтеріліп жатқанын көресіз. Жұмыс іздеп жүргенде, фирмалар жұмысшы  қабылдай ма, жоқ па, соны білесіз. Біз  бәріміз экономикалық процестерге  қатысушылармыз. Сол себепті уақыт  өте келе экономиканы сезіну қабілетіне ие боламыз. Экономикалық статистика — бұл объективті ақпараттың қайнар көзі. Өкімет фирмалар мен азаматтардың экономикалық іс-әрекеті туралы, яғни белгіленген бағалардың деңгейін және сұраныс жүйесін, табыс мөлшерін, және т.с.с. дерек алу мақсатында үнемі зерттеулер жүргізеді. Алынған деректер бойынша әр түрлі статистикалық көрсеткіштер есептелінеді, олардың жиынтығы экономиканың қалпын, жағдайын сипаттайды.

 

Макроэкономистер бұл  статистиканы өздерінің талдауларында  пайдаланады. Бұлар экономикалық көріністерді бағалауда және тиісті әдістерді  жасағанда көмек көрсетеді[1, 123 б].

 

Экономикалық көрсеткіштер экономикалық саясатта, экономикалық талдау және бағалау үшін жиі қолданылады. Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) азаматтар  табыстарының жиынтығын және өндіріс  тауарлары мен қызметтер үшін жұмсалған жалпы шығын көлемін  сипаттайды.

 

Біз, осы көрсеткіштер қалай  есептелінеді және олардан экономика  туралы қандай ақпараттар алуға болатындығын қарастырамыз.

 

ЖҰӨ экономика көрсеткіштерінің ең нақтысы деп есептеледі. Статистикалық  деректер мемлекеттің экономика  министрлігінің 3 айда бір есептеуі бойынша, экономикалық іс-әрекет нәтижесін  бірыңғай көрсеткішпен беруге негізделген.

 

ЖҰӨ-ді төмендегідей бөліктерге бөліп көрсетуге болады:

-   Барлық экономикалық  агенттер табысының   жиынтығы.

- Өндіріс тауарлары мен  көрсетілген қызметтердің жалпы  шығын көлемі.

ЖҰӨ — экономика жағдайын сипаттайды, себебі адамдар аз табыстарға қарағанда үлкен табыстарды көбірек  қалайды. Яғни өндіріс тауарлары  мен көрсетілген қызмет көлемі жоғарылаған  сайын, өзіндік қанағаттану дәрежесінің деңгейі, өңдірістік және мемлекеттік тұтыну деңгейі жоғары болады.

 

ЖҰӨ — экономикадағы табыс  пен өндірістегі шығын көлемін  бірдей өлшейді. Себебі бұл өлшемдер соңында бірдей болады. Жалпы, экономика  үшін табыс көлемі шығын көлеміне тең болуы керек. Бұған көз  жеткізу үшін, біз ұлтгық есепшотты, ЖҰӨ статистикалық жүйе өлшемін  жөне басқа да сонымен байланысты көрсеткіштерге талдау жасап, оқып-үйренуіміз керек.

 

Мысал ретінде мынадай  экономиканы алайық: Мұнда тек  бір ғана тауар — нан өндірісі, яғни бір ғана фактор — еңбек  пайдаланылады.

 

1-суретте үй шаруашылығы  мен фирмалар арасындағы барлық  экономикалық мәмілелер көрсетілген.  Суреттегі ішкі шеңбер нан  мен еңбек ағынын көрсетеді.  Фирма өз жұмыскерлерінің еңбектерін  нан өндіруте пайдаланады, жөне  фирма сол өнімді — нанды  өз кезегінде үй шаруашылығына  сатады. Осыған байланысты еңбек  үй шаруашылығынан фирмаларға  қарай қозғалады. Ал нан фирмадан  үй шаруашылығына қозғалады. Ал  сыртқы шеңбер суреттегі ақша  ағынын көрсетеді. Үй шаруашылығы  фирмадан нан сатып алады. Фирма  сатудан түскен төлемдердің бір  бөлігін жұмысшылардың еңбекақысы  ретінде пайдаланады, ал қалғаны  табыс болады. Осы фирма басқарушылары  үшін үй шаруасы да бір сектор  бөлігі болып табылады. Сондықтан  нанға кеткен шығын үй шаруашылығынан  фирмаға келіп түссе, ал айлық  төлемақы табыс ретінде фирмалардан  үй шаруашылығына келіп түседі. ЖҰӨ - экономикада ақша ағынын  сипаттайды. Біз оны екі жолмен  есептеуімізге болады. ЖҰӨ — бұл  нан өндірісінің табыс жиынтығы, ол жалақы мен пайдаға тең,  яғни суреттегі ақша айналымының  жоғарғы жартысы. Сонымен қатар  ЖҰӨ — бұл нан алуға кеткен  жалпы шығын көлемі, яғни ақша  айналымының төменгі жартысы.  Осыған байланысты біз фирмалардан  үй шаруашылығына баратын ақша  ағынын біле аламыз. Шығындар  мен табыстардың теңдігі мына  есеп ережесінен шығады: өнімді  өндіруге кеткен барлық шығын  осы өнімді өндірушілердің табысы  болып табылады. Осы ережеге байланысты  кез келген мә-селенің нәтижесінде  шығын көлемі өзгеріске ұшыраса,  онда табыс та өзгереді және  кез келген мәселе нәтижесінде  табыс өзгерсе, онда шығын көлемі  де өзгереді.

 

Жалпы Ұлттық Өнім (ЖҰӨ) –  макроэкономикалық жиынтық көрсеткіш. Бір адамға шаққанда нақты ЖҰӨ-нің  өсімі халықтың тұрмыс деңгейінің басты  көрсеткіші болып табылады. ЖҰӨ бір  елдің нарықтық баға бойынша есептелген, жыл бойы шығарған дайын өнімін құрайды.

 

Басқа елдерде көптен бері кең қолданылып келе жатқанымен, отандық  тәжірибеге 1988 жылдан енгізілген. Бір  адамға шаққанда нақты ЖҰӨ-нің өсімі  халықтың тұрмыс деңгейінің басты көрсеткіші болып табылады. ЖҰӨ бір елдің  нарықтық баға бойынша есептелген, жыл бойы шығарған, дайын өнімін құрайды. Оған сол елде және сол елдің  иелігіне жататын, шет елдерде шығарылған өнім құны да кіреді. ЖҰӨ-нің жалпы  ұлттық табыстан айырмашылығы — оған өндірістік және өндірістік емес негізгі  қорлардың амортизациясы және өндірістік емес жүйелер мен сыртқы экономикасы  қызметтен түсетін табыстар да қосылады. [1]

 

ЖҰӨ-ді есептеудің бірнеше  әдістері қалыптасқан:

Қосымша құнды, шығынды және табысты қосу арқылы;

Барлық кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халық ш-нда  материалдық игіліктер өндіретін  халықтың еңбекақысы мен басқадай табыстарын, әлеуметтік қамтамасыздандыру төлемдерін, пайда мен басқадай табыстарды, сондай-ақ, амортизациялық төлемдерді қосу арқылы.

 

Соңғы тәсіл бойынша халықтың тауарлар мен қызметті тұтыну құны, қоғамдық ұйымдардың қызмет құны, ғылым  мен басқару буындарына көрсетілген  қызмет құны, қор жинау (күрделі қаржы  және басқалар), сыртқы сауда сальдосы, экон. қызметтен түскен табыс сальдосы сияқтыларды қосу арқылы анықталады. ЖҰӨ шамасына баға деңгейінің әсері  мол, ол баға индексі арқылы беріледі де, ағымдағы бағамен есептелген ұлттық өнім жалпылама (номинальді) көрсеткіш  болып аталса, баға деңгейімен түзетілген ұлттық өнім нақты ЖҰӨ болып табылады. Ол ұлттық экономиканың дәл сипаттамасын береді.[2]

ІРІСПЕ

Әр аймақтың экономикалық - әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен, байыпты бағдар ұстап қарауды  қажет ететін дүние. Оны өзгерту, көтеру жолында талпынған сол  аймақ ерекшеліктеріне қарап  шешім қабылдамаса болмайды. Өйткені, республика былай тұрсын, облыс аудандарының, тіпті аудан ішіндегі әр шаруашылықтың  өзіне тән ерекшелігі, қалыптасқан  еңбек ету дәстүрі болады.

Қазақстан Республикасының  егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық экономиканың даму мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық дамудағы жаңа деңгейін анықтайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке тиесілі.

Мемлекеттік бюджет –бұл мемлекеттік  аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер  атқаруға бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының  орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы  мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.

 

Мемлекеттік бюджет ұғымы  мен маңызы.

Қаржылық байланыстарын  орасан зор әр алуандығында жеке ортақ  ерекшеліктерімен көзге түсетін  оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге  болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары  жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің  ерекше саласын құрайды және қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын  құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді  қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы  қатынастарының бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек, мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы  өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді  қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану  жолымен қоғамдық өнімнің құның  бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық қатынастарды білдіреді.

Қаржы қатынастарының белгілі  бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік  бюджетке ең алдымен жалпы қаржы  категориясынан ажырататын өзгеше белгілер тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік  сипаты бар, әрқашан ақша нысанында жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен шықпайды.

 

Мемлекеттік бюджеттің кірістері  мен шығыстарының құрамы мен құрамы.

Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып келетін  бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері  мен шығыстары арқылы болып отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың екеуі  де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті  ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды  жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге  сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері  кірістер, бюджеттік кредиттерді  өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер, сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары  шығындар, бюджеттік кредиттер, қаржы  активтерін сатып алу, қарыздар бойынша  негізгі борышты өтеу болып табылады.

Валюта бағытын нарықтық тұрғыдан және мемлекеттік тұрғыдан реттеу бар. Сұраныстар мен ұсыныстарға, сондай-ақ бәсекелестікке негізделген  нарықтық тұрғыдан реттеу стихиялық  тұрғыдан жүзеге асырылады. Мемлекеттік  тұрғыдан реттеу валюталық қарым-қатынастарды нарықтық тұрғыдан реттеудің көлеңкелі  тұстарын түзетуге, экономикалық тұрақты  өнімге қол жеткізіп отыруға, төлем  балансының тепе-теңдігіне, елдегі инфляцияны азайтуға бағытталады. Ол елдің күнделікті және стратегиялық мақсаттарына сәйкес жүзеге асырылатын халықаралық валюта қарым-қатынастары саласындағы іс-әрекеттер  комплексі деп аталатын валюта саясатының көмегімен атқарылады. Қазақстанның валюталық саясаты ҚР-ның «Валюталық реттеу туралы» Заңында көрсетілген.

 

Валюта бағытының маңызды  экономикалық мән-мағынасы оны мемлекеттік  тұрғыдан реттеп отыруды алдын-ала  анықтайды. Валюта бағытын реттеудің  негізгі әдістері төмендейді:

 

- валюта интервенциясы  (шетел валютасын ұлттық валютамен  сатып алу - сату);

- дисконттық немесе есеп  саясаты;

- протекционистік әдістер  немесе валюталық шектеулер.

Халықаралық экономикалық қатынастардың  дамуы айырбас бағытының жүйесі арқылы әр түрлі елдердің валюталарының  құндылығын анықтауды ұсынады.

 

Валюта бағыты әр түрлі  елдердің ақшалық бірліктері арасындағы қатынастарды білдіреді, яғни бір елдің  ақшалық бірлігінің құны екінші бір  елдің ақшалық бірлігіне және халықаралық есепшот бірліктеріне қалай келеді деген соз.