Жоспар:
I. Кіріспе
1. Несие нарығы туралы
түсінік және оның қызметі.
1.1. Несие нарығы құралдарының
түрлері мен формалары.
1.2. Қазақстандағы несие нарығының
құрылымы.
II. Қорытынды
III. Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Несиенің мәнін анықтаған
кезде бірқатар әдістемелік принциптерді
ұстану керек, несиелердің барша
түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін
көрсетуі керек:
Несие мәселесі
тұтасымен алғанда несенің мәнін
ашуы керек. Егер бір мәселеде
несие қайтарылмаса, онда бұл
өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатының білдіреді;
Несиенің мәнін
талдауда несенің құрылымын, қозғалас
сатыларын, несиенің негізін қарастырған
жөн.
Несиеде өзгермейтін,
тұрақты болып қалатын жәйіт
– құрылым. Өзге экномикалық
категориялар сияқты несиеде
бір – бірімен өзара әрекетке
түсетін бірнеше элементтен тұрады.
Ондай элементтерге ең алдымен
несиелік қатанастың барлық субъектілері,
сондай – ақ жоғарыда анықтағанымыздай,
бұл субъектілерге несие беруші
мен қарызға алушылар жатады.
Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға
болмайды. Оларды бірге қарастырған
жағдайда ғана несиенің мәнін
анықтауға болады.
Несие беруші
– несиелік мәміленің қарыз
ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың
белгілі бір қоры болуы керек.
Ол ақша өзінікі болуы немесе
басқа біреуден қарызға алған
болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта
қарызға ақша ұсынатын негізгі
несие беруші – банк болып
табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың,
кеңселер мен халықтын уақытша
бос қаражаттарын шоғырландырып,
оларды қарызға алушыға уақытша
пайдалану үшін несие түрінде
ұсынады. Бұл ретте банктен
алған несиені тек қарызға
алушы ғана емес, сондай – ақ
соңғысы да меншік иесіне тартылған
ресурстарды қайтаруға міндетті.
Бұл арада банк бір жағдайға
несие беруші болса, екінші
жағдайда – қарыз алушы болып
көрінеді.
Қарызға алушы
– несиелік қатынастар жағы,
несие алып, алған қарызды қайтаруға
міндетті жағы. Қосымша ақшалай
қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алушылар
болып табылады. Қазіргі заман
талабына сай қарызға алушылар
- кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық,
мемлекеттер мен банктер болуы
мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға
алынған қаражаттын меншік иесі
болып табылмайды, өндіріс саласында,
айналымда оны ол өз қалауымен
қолданады. Бұл жағдайда ол
алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта
ауыспалы айналым қор таусылғаннан
кейін оны іске асырып, пайдаланғаны
үшін өсімақы төлеп, қарызды
артық көлемде төлейді.
1. Несие нарығы туралы
түсінік және оның қызметі.
Нарықтық экономикада несиенің
рөлі аса маңызды. Ақша капиталының жинақталу
ауқымының ұлғаюы — несие нарығының дамуына
себепкер болады. Ссудалық капитал қозғалысының
мәні төмендегідей: ақша қаражаттары түрінде
жинақталған капитал ссудалық капиталға
тікелей айналады. Несие нарығы экономикалық
санат ретінде, түпкі есебінде оның мәнін
қалыптастыратын күн қозғалысымен байланысты
әлеуметтік-экономикалық қатынасты білдіреді.
Несие нарығы — механизм. Оның
көмегімен қаржылық қаражатқа
мұқгаж шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың өзара
қарым-қатынасы және шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халыққа белгілі бір шарттармен
қаражатты ұсынуды (қарызға беруді) жүзеге
асыратын қарым-қатынас белгіленеді. Несие
нарығы арқылы ақша капиталы босатылғанда
ұдайы өндіріс процесіндегі экономика
салалары арасында қарыз капиталының
жинақталуы, белінуі және қайта бөлінуі
жүзеге асырылады. Ол оған нарық арқылы
ссудалық капитал түрінде бағытталады,
содан соң несие берушіге (банктерге және
басқа да қаржы-несие институттарына)
қайтып оралады. Несие нарығының мәні
онда қандай ақша капиталының, яғни өзіндік
капиталдың немесе басқа біреудің капиталының
пайдаланғанына байланысты болмайды.
Дөлірек айтқанда, банкир өз ісін өзіндік
капиталдың көмегімен жүргізе ме немесе
өз банкісінде депозитке салынған капиталдың
көмегімен жүргізеді ме — мұның еш мәнісі
жоқ.
Несие нарығы арқылы өндіріс
пен тауар айналымының өсуі, ел
ішіндегі капитал қозғалысы, капитал
салымындағы жинақтың түрленуі,
ғылыми-техникалық революцияның
жүзеге асуы, негізгі капиталдың
жаңғыртылуы жүзеге асырылады.
Оның қаржы нарығының құрастырушысы
ретіндегі маңызды рөлі ұсақ және
бытыраңқы ақша қаражатын біріктіріп,
өндіріс пен капиталды нарыққа шоғырландырып,
орталықтандырылуына мүмкіндік береді.
Ақша капиталы негізінен ақшалай ссудалық
капитал түрінде жинақталады. Осыған байланысты
алатын болсақ, оқшау процесс ретінде
жинақтаудың ешқандай маңызы жоқ, жинақтау
ең алдымен өндірістің барысына ықпалын
тигізгенде ғана маңызды болады. Ақша
капиталын макроэкономикалық тұрғыдан
жинақтау — нақты жинақтаумен өзара тығыз
байланысты. Ақша капиталы негізінен халық
жинағының есебінен қалыптасатыны белгілі.
Ал олардың мөлшері елдін жалпы ұлттық
өнімдерінде капитал салымының үлесін
қалыптастыруда үлкен рөл атқарады.
Несие нарығының
мәні мен рөлі оның функциясын анықтайды.
Несие теориясында оның функциясының
мазмұны мен мөлшеріне қатысты бірыңғай
көзқарас жоқ. Алайда өзінің барлық формасында
несие мәні қайта бөлу функциясында, айналымның
несие құралын жасаушы функциясында тұрақты
түрде пайда болып отырады. Кейбір ғалымдардың
теориялық тұжырымдарына сүйенсек, Қазақстанның
несие нарығына тән төрт функцияны бөліп
көрсетуге болады:
•
несие арқылы тауар айналымына
қызмет ету;
•
шаруашылық жүргізуші субъектілердің,
халықтың, мемлекеттің, сондай-ақ шетелдік
клиенттерді жинақтарын тарту;
•
ақша қорларын тікелей ссудалық
капиталда шоғырландыру және оны өндіріс
процесіне қызмет көрсететін капитал
салымы түрінде пайдалану;
•
мемлекеттік және тұтыну шығындарын
өтейтін капиталдың көздері ретінде мемлекет
пен халыққа қызмет көрсетуді қамтамасыз
ету, сондай-ақ аса қуатты қаржылық-өнеркәсіптік
топтардың қалыптасуына ықпал ету.
Несие нарығы — әр түрлі қорлардың
несие ресурстары мен бағалы қағаздар
түрінде қалыптасқан және пайдаланылған
құн қозғалысының ақшалай формасымен
органикалық байланыста болатыны белгілі.
Оның деңгейімен қоғамдық ұдайы өндірісті
дамытуға, оның тұтастай әлеуметтік-экономикалық
қатынасқа ықпал етуіне кететін ақшалай
қордың қозғалысы, мөлшері және бағыты
өлшеніп, анықталады.
Несие нарығының негізгі қатысушылары
— несие беруші және қарыз
алушы. Несие беруші (кредитор) несие
мәмілесінің ссуда беретін жағы. Тауарлық
өндірістің бұрынғы сатысында несие берушілердің
рөлін өсімқорлар орындаған. Оның дамуына
қарай акшалай несиені берушілердің орнын
банк мекемелері басты. Ал тауарларды
ссудаға беруде несие беруші ретінде тауар
өндірушілер алға шықты. Несие беруші
ссуда беру үшін белгілі бір қаражатқа
ие болуы керек. Бұл қаражаттың көздеріне
оның (несие берушінің) өз қаражаты, ресурстары,
өз кезегінде ұдайы өндіріс процесінің
басқа субъектілерінен қайтару негізінде
қарызға алынатын қаражат жатуы мүмкін.
Осы заманғы нарықтық қатынастар жағдайында
несие беруші банк ссуданы тек өз ресурстарының
есебінен ғана емес, сонымен бірге өз шотында
сақтаулы жатқан тартылған ресурстардың
есебінен, жұмылдырылған бағалы қағаздарды
орналастыру арқылы беруі мүмкін.
Қарыз алушы — несие қатынасында
несие алатын және алған ссудасын
белгіленген мерзімде қайтаруға
міндетті жақ. Өсімкорлық кезеңінде
несиені ұсақ шаруалар, қолөнерші-шеберлер,
сондай-ақ аса ірі жер иеленушілер немесе
бай адамдар пайдаланды. Кейін банктердің
пайда болуына қарай қарыз алушылардың
шоғырлануы жүзеге асты. Бұл арада банк
ұжымдық несие беруші ретінде алға шықты.
Ссудалық мәміледе несие берушіге қарағанда
қарыз алушының мынадай ерекшеліктері
болды:
- ол
ссудалық қаражаттың түпкілікті
иесі болып табылмайды, тек оның
уақытша иесі бола алады, әрі
өзіне тиесілі емес бөтен ресурспен
жұмыс істейді;
- қарыз
алушы ссудалық қаражатты айналыс
саласында да, өндіріс саласында
да пайдалана алады. Несие беруші
ссуданы өндіріске тікелей шықпай,
ауысу фазасында береді;
- қарыз алушы ссудалық ресурсты
өз шаруашылығына пайдаланғаннан
кейін қайтарады. Карыз алушы
ссуданы қайтару үшін ұдайы
өндірістік процесті несие берушімен
есеп айырысуға жеткілікті қаражатты
босатып алатындай етіп ұйымдастыруы
керек;
- қарыз алушы уақытша
пайдалануға алған құнды ғана қайтарып
қоймайды, сонымен бірге оның ссудалық
пайызын да төлейді. Бұл арада өз шарттарын
алға тартатын несие берушіге қарыз алушының
тәуелді болатынын естен шығармауымыз
керек.
Несие қозғалысының зандылығы
несие нарығында пайда болатын
несие беруші мен қарыз
алушының арасындағы қатынасты
толығырақ ұғынуымызға мүмкіндік береді.
Несие беруші мен қарыз алушы несие қатынасына
түсу арқылы өздерінің мақсаттары мен
мүдделерінің бірдей екенін көрсетеді.
Олар несие қатынасы шеңберінде орындарын
алмастыруы да мүмкін. Егер орындарын
алмастыратын болса, несие беруші қарыз
алушыға, ал қарыз алушы несие берушіге
айналады.
1.1. Несие нарығы құралдарының түрлері
мен формалары
Несие нарығының құралы — несие.
Ол (несие) айырбас сәтінде пайда
болып, құнның ұдайы қозғалысын
қамтамасыз ететін ссудалық мәміленің
формасына енеді. Ссудалық мәміле несие
қозғалысының өзегі болып табылады.
Оны нақты шындыққа айналдыратындай
белгілі бір шарттары болуы керек. Біріншіден,
несие беруші де, қарыз алушы да экономикалық
байланысқа қарай, міндеттемелерді орындауға
материалдық тұрғыдан кепілдеме бере
алатындай заңды дербес субъектілер ретінде
алға шығуы керек. Екіншіден, несие беруші
мен қарыз алушының мүдделері бірдей болғанда
ғана несие қажеттілікке айналады. Несие
мәмілесі жүзеге асу үшін оның қатысушылары,
бірінші жақ— ссудаға ақша қаражаттарын
беруге, екінші жақ — оны алуға екі жақты
мүдделік танытуы керек. Несиелік қатынас
субъектілерінің өзара мүдделеріне негізделген
экономикалық байланыс тұрақтылығымен
сипатталады, әрі несие шеңберіндеп тұтас
жүйе ретінде анықгалады.
Тауарларды өткізудегі сату-сатып
алу процесінде сатушы оның (тауардың)
ақшалай эквивалентін әрдайым
бірден ала бермейді. Сатып алушы
тауардың құнын белгілі бір мерзім
ішінде төлеуі мүмкін. Бұл арада сатып
алушы қарыз алушыға, ал сатушы несие берушіге
айналады. Несие беруші мен қарыз алушы
— бір полюсте эквивалент алудың, ал екінші
полюсте оны төлеудің мерзімі ұзартылатын
барлық жағдайларда — қатысушыларға айналады.
Нарықтық шаруашылық жағдайындағы
негізгі формаға банк несиесі жатады.
Бұл жағдайда кәсіпорын, ұйым, халық, мемлекет
және банктің өздері де несие қатынасының
субъектілері ретінде алға шығады. Коммерциялық
банктер өз клиенттеріне түрлі белгілері
бойынша жіктеуге болатын әр түрлі несие
түрлерін ұсынады. Ең алдымен қарыз алушылардың
негізгі топ-тары болып табылатын шаруашылыққа,
халыққа, мемлекеттік органдарға несие
беріледі.
Тағайындалуы
(бағыты) бойынша несиені былайша
бөліп көрсетуге болады:
- тұтынушылық;
- өнеркәсіптік;
- саудалық;
- ауыл
шаруашылығына берілетін несие;
- инвестициялық;
- бюджеттік.
Экономиканың барлық салаларындағы
шаруашылық жүргізуші су бъектілерге
берілетін банк несиелері жұмыс істеу
салаларына қарай екі түрге бөлінуі мүмкін:
- негізгі
қордың кеңейтілген ұдайы өндірісіне
қатыстырылатын ссуда;
- айналым
қорлары ұйымдастыруға қатыстырылатын,
яғни өндіріс
- саласы
мен айналыс саласына бағытталатын
ссуда.
Несие пайдалану мерзімі бойынша
талап етілгенге дейінгі және
мерзімді несиелер деп бөлінеді:
Мерзімді несие өз кезегінде
мыналарға бөлінеді:
•
қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
•
орта мерзімді (1 жылдан 3 жылға дейін);
•
ұзақ мерзімді (3 жылдан жоғары).
Талап етілгенге дейінгі несиені
қарыз алушы несие берушінің
талабы бойынша қайтару мерзімі
ішінде немесе несие келісім-шарты бойынша
белгіленген мерзімде немесе өз қалауы
бойынша кез келген уақытта қайтарады.
2. Несие мөлшері бойынша ірі, орташа,
ұсақ деп бөлінеді. Әрбір банк оны өзінің
несие салымдарының көлеміне қарай анықтайды.
Мәселен, әлемдік тәжірибеде коммерциялық
банктер нормативті тәртіппен «аса ірі
сатушы» ұғымын өзіндік қаражаттың 3-5%-ынан
асатын несие ретінде анықтайды.
3. Қамтамасыз етілуі бойынша несие
қамтамасыз етілген және қамтамасыз
етілмеген (бланктік) деп бөлінеді.
Қамтамасыз етілетін несие мыналармен
қамтамасыз етіледі:
•
кепілмен;
•
банк кепілдемесімен;
•
сақтандырумен.
Несиені қамтамасыз ету оның
қайтарылмай қалу қауіпін азайтудың
бір тәсілі болып табылады. Ал
қамтамасыз етілмейтін несиеге
тоқталатын болсақ, ол бұрыннан банкпен
серіктестік байланыс орнатқан, несие
төлеуге қабілеті бар бірінші сыныпты
клиентке беріледі. Ол (қамтамасыз етілмейтін
несие), әдетте, қысқа мерзімде (бір айдан
үш айға дейін) қосымша ақша қаражаттарына
мұқтаж қарыз алушыға беріледі. Қамтамасыз
етілетін несиеге келетін болсақ, оның
жөні басқа. Қамтамасыз етілген міндеттеме
несиені қарыз алушы өтемей кеткен жағдайда
оны несие берушінің өндіріп алуына құқығын
бекітіп береді.
4. Банк ссудаларын беру тәсілі
бойынша оны өтемақылық және
төлемдік деп бөліп көрсетуге болады.
Өтемақылық несие — қарыз алушының есеп
шотына оның тауарлық-материалдық құндылыққа
немесе шығынға жұмсалған өзіндік қаражатының
орнын толтыру үшін бағытталады. Төлемдік
несие — банк ссудасы қарыз алушыға несиеленген
шара бойынша төлемді төлеуі үшін ұсынылатын
ақшалай есеп айырысу құжатының төлеміне
тікелей бағытталады.