Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау

Негізгі құралдарды түгендеу жүргізу кезінде осы  Қағиданың 15-тарауына сәйкес бухгалтерлік есепте көрсетуге жататын мемлекеттік  мекемелердегі артық, пайдаланылмайтын объектілер айқындалады.

Мемлекеттік мекеменің  балансында тұрған негізгі құралдарды, жылжымайтын мүлік пен материалдық  емес активтерді түгендеумен бірге  жалға алынған және жауапты сақтауда тұрған объектілер тексеріледі.

Көрсетілген объектілер бойынша жеке тізімдеме жасалады, онда осы объектілерді жауапты сақтауға немесе жалға алғанын растайтын  құжаттарға сілтеме беріледі.

Материалдық емес активтерді түгендеу кезінде мыналарды:

мемлекеттік мекеменің  оны пайдалануға арналған құқығын  растайтын құжаттардың болуын;

материалдық емес активтердің баланста дұрыс және уақтылы көрсетілуін тексеру  қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6. Қаржылық инвестициялар  есебі

 

          Тағайындалу түрлері бойынша инвестициялар нақтылық және қаржылық инвестиция болып екі түрге бөлінеді.      

        Нақтылық  инвестиция дегеніміз – шаруашылық  субъектісіндегі белгілі бір  материалдық, өндірістік қорлардың,  яғни активтердің өсуіне, дамуына  жұмсалыну үшін салынатын салымдар  болып табылады.

        Қаржылық  инвестиция дегеніміз – акционерлік  қоғамдар немесе мемлекет шығарған  акцияларға, облигацияларға және  басқадай құнды қағаздарға банктердің  депозиттеріне салынған салымдар  болып табылады.

        Қандай  да бір  кәсіпкер  құрылысты   салу үшін  қаржы керек етеді.  Мұндай жағдайда  құрылыс  нақты   инвестицияның  объектісі болып  табылады. Кәсіпкер бұл құрылысты  қаржыландыру үшін  өзінің  акцияларын  шығарып, басқа біреулерге сатуы  мүмкін. Сөйтіп бұл мысалда кәсіпкердің   құрылысқа салған салымы  нақты  инвестиция, ал қатысушының  акцияны  сатып алуға  жұмсаған шығыны  қаржылық  инвестиция болып саналады.

        Жоғарыда  аталған  инвестицияның  қай  түрінің болмасын  алдына қойған  мақсаты  салым салған саланы, өндірісті дамыту, ондағы өндірілетін   өнімдердің, дайындалатын  бұйымдардың   сапасын барынша  жақсарту, яғни  олардың халықаралық стандартқа  сай етіп  сыртқы рынокта сата  алатын дәрежеге жеткізу, өндіріске   жаңа техникалар мен  технологияны  қолдану  арқылы  табыс табу  болып табылады.

        Қаржылық  инвестициялар  иелену  мерзіміне   қарай мынадай  категорияларға  жіктеледі: 

                   а)  қысқа мерзімдік – иелену  мерзімі бір жылға дейін;

                   ә)  ұзақ  мерзімдік – иелену  мерзімі бір жылдан  артық.

        Жылжымайтын  мүліктерге салынған ивестицияларды  иеленуші  субъектілер  ұзақ  мерзімдік  ретінде  есептейді.     

Еншілес, тәуелді  және бірлесіп бақыланатын  заңды  тұлғалардың инвестицияларының  есебі

 

        Қазақстан  Республикасының  Азаматтық Кодексіне  сай  шаруашылық тараптарды  серіктестігі, егер басқа (негізгі  немесе бас) шаруашылық серіктестігінің,  оның  жарғылық  капиталындағы   үлесінің  басымдылығына байланысты  немесе олардың өзара келісіміне  орай немесе өзгеше  жолдармен,  шешімдерді  айқындауға  мүмкіндігі  болса, онда  ол  еншілес деп   есептелінеді;  тәуелді  акционерлік  қоғам, яғни  бірлесіп бақыланатын   заңды тұлғалар  деп жасалған  келісімдер нәтижесінде инвестицияланған  объектіге қатысты  қаржылық  және  өзге аспект  деңгейін  анықтау құқығына  ие болған  басқа заңды  тұлғалардың   ықпалына  түсіп  қалған  серіктестерді   айтамыз.

        Инвестициялардың  есебі 2000 «Инвестициялар» бөлімшесінің  шоттарында  жүргізіледі,  оның  құрамына мынадай  синтетикалық  шоттар  кіреді: 2120 «Еншілес  серіктестерге   салынған инвестициялар», 2140 «Тәуелді  серіктестіктерге салынған инвестициялар»,  2130 «Бірлесіп – бақыланатын заңды  тұлғаларға  салынған инвестициялар», 2180 «Басқа инвестициялар».

2120-2180 шоттар  активті   және күрделі  болып келеді. Талдамалы  (аналитикалық)  есеп  инвестицияланған  кәсіпорындар  мен  инвестициялар түрлері  бойынша жүргізіледі. 

        Инвестицияларға   есеп  жүргізілгенде төмендегідей  әдістер қолданылады:

        Үлестік  қатысу әдісі  - инвестицияларды  иеленген мезетте  сатып алу   құнымен көрсетіп, кейінірек   тәуелді  шаруашылық  серіктестерінің  таза  активтеріндегі  өзгерістерде  инвестордың  үлесі  мойындалуына  байланысты  олардың  құнының  өсуін  (кемуі)  есепке алу әдісі.  Тәуелді  шаруашылық серіктестестігінің  таза кірісінде (шығынында) инвестор  үлесінің  өзгеруі қаржылық – шаруашылық  қызмет туралы  есепке табысқа жатқызылады.

        Үлестік   қатысу  әдісін  қолданған   кезде  инвестициялардың  баланстық   құны  тәуелді  шаруашылық  серіктестіктерінің  таза  табысындағы   инвестордың үлесін   сараптағандағы  өсуі (кемуі)  табысқа жатқызады. 

        Еншілес  ұйымдардың  жинақталған таза  табысының  жалпы  сомасынан   тиісті  дивидендтер  инвестициялардың  баланстық  құнын кемітеді.

        Еншілес  ұйымдардың  шаруашылық серіктестігінің   активтерінің  қайта  бағалануына   байланысты  инвестордың  үлесінің  өзгеруі, инвестициялардың  баланстық  құнын көтереді (кемітеді) және меншікті  капиталдың  бөлімшесінде көрсетеді.

       Инвестор  өзінің еншілес ұйымдардың  таза  табысында үлестік қатысын қайта  жаңғыртуға, тек таза табыс үлесі,  таза шығындар үлесіне тең  болғанда ғана мүмкіндік алады. 

        Құн әдісі - инвестицияларды иелену мезетінде сатып алу құнымен көрсетілетін есеп әдісі. Инвестордың қаржылық – шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есепте, инвестиция табысы деп, тәуелді шаруашылық серіктестігінің, жинақталған жалпы таза табысының сомасынан тиісті дивидендтердің мөлшері алынғаннан кейін барып мойындалады. Инвестицияланған кәсіпорын өте қатаң, ұзақ мерзімді, шектеулі жағдайларда жұмыс істеп, инвесторға табыс бере алу қабілеті төмен болса, инвестицияға иеліктің құны сатып алу құнымен есептеледі. Мұндай шектеулерді тудыратын төмендегідей себептер: реттеуші органның бақылауында болса, кәсіпорын дивидендтері бөлу аспектісіне араласуы мүмкін; кәсіпорын өз қызметін, дивидендтерді (табыстарды) шетелге аударуға шек қойылған немесе валюта бағасы жедел кеміп кететін елде жүргізілуі мүмкін.       

Еншілес ұйымдардың  шаруашылық серіктестігіне инвестициялар оларды болашақта сату мақсатында алғаннан басқа жағдайда үлестік қатысу әдісі  бойынша біріктірілген қаржылық есепте есептеледі; тәуелді шаруашылық серіктестігі инвесторға қаражат беру қабілетін төмендететін қатаң ұзақ мерзімді жағдайда жұмыс істейді. Бұл  жағдайда олар құн әдісімен есептелуі  тиіс.   

Бөлек қаржылық есеп-беруді жүргізуші инвестор, еншілес ұйымдарға  біріктірілген қаржылық есеп – беруді жасаған кезде, тек өзінің инвестициясы туралы мәліметті ғана беруі керек. Біріктірілген қаржылық есеп-беруді жасамайтын инвестордың есебі, жеке қаржылық есеп беруден тұрғанымен, ол мынадай жайларды ескереді: үлестік  қатысу әдісімен немесе құн әдісімен (тәуелді шаруашылық серіктестігі қатал  ұзақ мерзімді шектеулер жағдайында қызмет істесе немесе инвестициялар  жақын болашақта сату мақсатында алынса); сатып алу құнымен немесе қайта бағалау құнымен немесе ұзақ мерзімді инвестицияларды есепке алудың қабылданған есеп саясатына  сай сатып алу мен ағымдағы құнының ең төменгі бағасы бойынша  есептеледі.    

 

Қысқа мерзімді қаржылық инвестиция есебі

Қаржылық инвестициялардың есебі 1100 "Қаржылық инвестициялар" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Оған 2040 "Акциялар", 2020 "Облигациялар" және 2010 "Басқа қаржылық инвестициялар" шоттары кіреді.

2040-2010 шоттары активті,  күрделі, негізгі болып табылады. Осы шоттардың дебетіне қаржылық  салымдардың айдың басы мен  аяғындағы қалдықтары, инвестициялардың  ұлғаю операциялары; кредит бойынша  қаржылық инвестициялардың кему  операциялары жазылады.

Қаржылық инвестициялардың шоттары бойынша талдамалы есеп инвестициялардың түрлері және осы  инвестициялар салынған объектілер бойынша жүреді.

Қаржылық инвестициялар  сатып алу кезінде ол оның сатып  алынған бағасымен бағаланады, ал сатып алынған бағаға алумен байланысты тікелей шығыстар, яғни брокерлік марапаттауы, банктің көрсеткен қызметі үшін төленетін пайыздары, қор биржасының комиссиондықтөлемдері кіреді.

Құнды қағаздар инвестициясының  өтелу құны мен оның сатып алынған  құнының арасындағы айырмашылықтары (сатып алу кезінде пайда болған жеңілдік немесе сыйақы) инвестор өзі  иеленген уақыт ішінде амортизацияланады.

Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар бухгалтерлік баланста: не ағымдағы құнымен, не сатып алу құнымен немесе ағымдағы құнының ең төменгі бағасымен есептелінеді.

Егер де қысқа мерзімді қаржылық инвестиция ағымдағы (нарықтық) құнымен есептелінсе, онда тұрақты  түрде кезеңдік өзгерістерін ескеріп  отыруға тура келеді, мысалға, қор  биржасындағы инвестицияның котировкасы  сияқты.

Қысқа мерзімді қаржылық инвестиция өссе, онда ол табыс болып танылады, ал керісінше өзгерсе, онда ол шығыс болып танылады.

Егер де қысқа мерзімді қаржылық инвестиция ағымдағы немесе сатып алу құнының ең теменгі  бағасымен алынса, онда оның баланстық  құнын келесі негізде анықтайды:

- жалпы қоржындық (портфельдік)  жиынтығымен;

- инвестицияның түрі бойынша  қоржындық жиынтығымен;

- жеке инвестициялары (әрбір  инвестициясы) бойынша.

Бұл кезде сатып алынған  бағасы ағымдағы (нарықтық) бағадан  жоғары болса, онда олардың айырмашылығы шығыс ретінде танылады, ал керісінше  жағдайда — табыс ретінде табылады.

Қысқа мерзімді инвестицияларды  ұзақ мерзімді инвестицияға аударсақ, онда: олар сатып алу және ағымдағы құнның ең төменгі бағасы бойынша немесе ағымдағы құны бойынша (егер де олар бұрындары осы құны бойынша көрсетілген болса) бағаланады.