Меншікті капиталдың орны

      Реформалау  дегеніміз экономикалық жүйе үлгісінің бір түрінен басқасына өту болып табылады. Бұл процесс үстемдік ететін меншік формасының өзгеруі қалайда қажет деп тілемейді. XX ғ. басына қарай нарық механизмдеріне негізделетін және еркін нарықпен реггелетін экономикалық үлгі өзін өзі жоюға мәжбүр бодды. Еркін нарық механизмінің орнына ретгелген нарық механизмі кедді. Эко-номиканы мемлекетгік реттеу бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болды. Соғыс біткен соң одан бас тарту бүрын болмаған экономикалық дағдарысқа әкеліп соқты (1929—1933 жж). Кейнс және оның мектебі осы жағдайды дүрыс түсініп, экономиканы реформалау қажеттігін үсынды. АҚШ-ғы Рузвелытің курсы прак-тика жүзінде олардың қорытындыларының дүрыстығын долелдеді.

      Меншік  формасы экономикалық бағыттың өзгеруінің қатал жүргізілуіне кедергі етпейді. Белгілі жағдай, монополияда, бюрок-ратияда экономикалық өкіметгің тоталитарлық сюіатына икемділігін білдіреді. Осылай, XX ғ. 30-шы жылдарының ортасында КСРО-да қоғамдык меншік жағдайында әкімшілік экономика орнады, ал Германияда, жеке меншік негіздерінің мықтылығына қарамастан, бүйрык экономикасы орнады. Кейін осы жағдай Франко түсындағы Испанияда, Пиночет түсындағы Чилиде қайталанды. Бұлардың барлығында тоталитаризмнің келуіне үлес қосқан, сол мерзімде осы елдерде орын алған, экономикалық жоне саяси шешімдердің үстемдігі болды.

      Әлем  тәжірибесінің дәлелі бойынша, тауар  өндірісінің дамуында, меншік формасы  ешқашан шешуші бастама болған емес. Нарық шаруашылығының негізін күрайтын бәсекенің озі меншік формасына  парықсыздықпен қарайды. Бұл бекер  емес, өйткені меншіктің екі формасыда мындаған жыддар бойы біртүтас мәннің көрінісі болып келеді. Меншік формапарының эволюциясы қоғамдык өндіріс процесінде жүріп отырады.

      Өндірістің  шоғырлануы мен босеке меншіктің  орталықтануына ат салысады. Бұл процесс  шаруашылық субъектілері болып табылатын меншік иелерінің санын біршама төмендетеді. Мысалы, меншік иелерінің (акциялар иелері) санына қарамастан, акционерлік қоғам нарықта келісім жасасатын бір ғана занды тұлға болып танылады.

      Тіпті меншікте капиталдың үлес салмағының тұракты түрде төмендеу тенденциясы және банктік несие мен облигациялық капиталдың күрт кобейуі байқалады. Акционерлік капиталдың құрьшымында озгерістер болып жатыр. Акциялардың индивидуал-дық иемденушілерінің үлес салмағы азайып, меншік иелерінің акцияның индивидуадцық үстаушысы ретіндегі рөлі томендеуде, компанияны басқару менеджерлерге көшіп келеді.

      Осы замандағы барлық экономикалық жүйелердің негізі — тауар өндірісінің болуы, экономикалық үлгінің бір түрінен  екіншісіне көшуді жеңілдетеді. Ал экономикалық жүйелердің өздеріне тән айырмашылықтары сақталады: тауар өндірісі мен тауар айналымынын, даму дәрежесі; экономикалық окіметтің типі және оны жүзе-ге асыратын формалар; осы коғам жүйесіндегі байлық деп түсінетін экономикалық өрекеттердің орны, рөлі. Реформа жүргізу сырттан қарағанда субъективтік акт болып көрінеді. Оны жүргізудің дүниежүзілік тәжірибесі осы процестерді анықтайтын бірсыпыра қүбылыстарды ашты.

      Алдымен көзге түсетін жағдай, ол реформа  жүргізуде қолда-нылатын шараларды  таңдау арқылы жүзеге асырылуы. Табиғи ортада тұратын халықтар, тек өздерінің дәстүріне зиян келтірмейтін өзгерістерді қабылдайды. Мысалы, терушілікті жоне аң аулауды кәсіп ететін адамдар және көптеген ғасырлар бойы егіншілікпен, мал өсірумен айналысатын кдуымдармен коршілес болған олардың өнерімен жақсы таныс болған, сондада өздеріне тон иелену одісін жоғалтпаған, одан бас тартпаған. Тек тым үлкен апат, күйзелістер оларды өндіруші шаруашылыққа бейімделуге мәжбүр еткен.

      Достүрлі  омір туралы бұрмалау жиі кездеседі. Шындығында, ол сіресіп қалған ескілік емес, ол жеке адамның онегелілігін сақтайтын коғамдастык емес, ол жеке адамға, қауымға тән, атадан атаға дарыған, үрпақтан үрпаққа жайылған онегелі салт, әдет-ғұрыпты сактап одан орі жалғастырудың жүйесі. Роман-герман өркениеті материалдық табысқа жетуді көздеп, іс-эрекет етуді ұнамды деп санаса, индо-будда өркениеті дүниеқорлықты, ашкөздікті, ал қазақ халқы тойымсыздық пен парақорлықты кіналайды. Ағыл-шындар, дәстүріне сәйкес бизнеспен айналысса, оның бизнес бой-ынша серіктесі — индиялық дәстүрге симайтын «прогрессшіл» қызметпен айналысқаны болады. Салт-дэстүр, өнегелік информа-цияны үрпақтан үрпаққа жалғастырып таратудың формасы.

      Кей жағдайда реформаның табысқа жетуі  үшін, қоғамдық байланыстарды алмастыру, экономикалық қызметтің онегелілік маңызын көтеріп, экономикалық өкіметтің сипаты мен әдістерін өзгерту жеткілікті болады. Кейде меншіктің басым формасын өзгерту реформаның қүлдырауынан қүтқармайды. Өйткені, ре-формалау болмыстың рухани-өнегелік, олеуметтік, психологиялық жақтарын козғайды. Ол адамның психикалық күйімен және оның реформаға кірісуімен байланысты болады. Осьшайша өнегелік тікелей халықтың байлығының қасиеттерінен бірақ шығады.

      Реформалау  оз мақсатына жету үшііі, халық омірінің ақиқатынан қол үзбеу керек. Ол объективтік оте аз озгеру, минималдық транс-формация заңына бағынысты болады: осы өркениеттің негізгі мәніне қатер туғызбай, қоғамды шаруашылық іс-қимылдың жаңа жағдайларына келістіретін озгерту жүргізу варианты ғана мақсатқа жетеді. Керісінше болса, реформалау жетістікке жол беретін күштен күйретуші кушке айналады. Жапонияның достүрлі экономика-сында нарықтыққа сәтті көшуін былай дәлелдеуге болады: мұнда дәстүрлі коғамның тұрактылығын үстап түрған тіректерді (негіздерді) жаппай жоймай, субъектінің ецбекті үйымдастырудың жаңа фор-масындағы ең бастапқы, түңғыш әлеуметтік бірлігінің тығыз бай-ланысын пайдаланған. Осының нәтижесінде жеке адамның бүрын-ғы статусы жаңа экономикалық жағдайда қайта жандана түсіп, ынталану мен онімділігі жағынан батыстағы формалардан арта түскен еңбекті үйымдастьфу формасы құрылған.

      Қазақстандағы реформаның сәтсіздіктерінің көбі, оның орке-ниет ерекшеліктерімен есептеспеуімен дәлелденеді. Қазақстанда коп мәселе дәстүрлік қоғамнан деуге болады. Өйткені осы қоғам-ныц белгілері  бізден табылып отыр.

      Дәстүрлі  коғамның негізгі белгілері мынадай:

      • экономикалық іс-қимыл біріншілік мүра деп қабыдданбайды;

      • жеке дара адам үзак. мерзім бойы бастапқы әлеуметтік кауымнан бөлінбеген;

      • қашанда жоғарғы экономикалық өкімет тым ортақтанған болады және ол жоғарғы саяси екіметпен біріге отырып өз әрекетін әміршш-әкімшілік әдістермен жүргізеді.

      Сондада осы қоғам ерекше, күрделі типтес қоғам болып табылады. Қазақстан  коп үлтты мемлекеттік құрылым  болып этникалық бірлестіктерді — мәдениеттің көп түрлі өкілдерін — біріктіру әдістерін іздестіруге мәжбүр болды. Шаруашылық өмір тым көп түрлі болсада, ол тұтас экономикалық жүйеге айналмаған. Экономикалық біркелкілік болмау себебінің тамырлары тари-хи, табиғи, этникалық және мәдени негіздерге дарыған. Суперэт-никалық түтастық элементтерінің ара байланыстарын берік етуші экономика, әуел бастан олардың жақындасу кушімен камсыздан-ған. Қазақстан өзін үлттық және дін жағдайында сабырлы, тезімді ел деп танытқан, мүнда халықтар өз елдерінің әдет-ғұрпы заңдарына сәйкес өмір сүруге мүмкіндігі болған, ал саяси бірлестіктер белгілі турмыс қалпына әр халықтың қщы бар деген принципке негізделген. Еуразияның күн көрісті қамтамасыз ететін ландшафты әр халыққа ұнамды территория игеруге мүмкіндік берген. Өнеркәсіп өндірісіне көшу, шаруашылық. өмірдің қажетгігін жоққа шығармай, оның объективтік мәні бар екенін айқындады. Бұл болмысты қүлдыратуды көздеген, экономиканы баршаға ортақ үлгіге кешіруді мақсаттанған әрекеттер, ордайым алыстатып, ажы-рату күштерін жандандырып отырды. Нәтижесінде, суперэтника бірлігіне зиян келді және үлттық экономика қүлдырауға айналды.

      Экономиканы реформалауда тыстан алып пайдаланылатын жағдайларды тандау қажеттілігінің маңызы еселеп өседі. Әсіресе, шаруашылықтың  жаңа құрылымына көшу процесінде, бөтен  тәжірибе, немесе, мақтауы асып кеткен үлгі, онеге деп қабылдан-са, әдетте, реформаторлар, өздерінің іс-қимылының жемісін көзі тірісінде коруді мақсат етіп, асығыстык жасайды, әлеуметтік және экономикалық ақиқатты басып озады, болып тұрған шаруашылық формаларын жояды, жаңа мүмкіндіктер әлі жоқ болсада, ескіні күйретеді. Әдетте, Бұлар өздерінің үлтгық мәдениетімен санаспай, оған менсінбеушілікпен қарайды.

      Өкінішке  орай, бүгінгі тандағы реформалау процесі әлі де Қазақстанның шаруашылық өмірінің ерекшеліктерімен есептеспей отыр. Өнеге ретінде, біздің елдің экономикалық құрылысына сәйкес келмейтін, экономика күрылымының біркелкілігіне суйенетін, батыс үлгісі алынып отыр. Халқымыздың этникалық, рухани ар-қаулары үмыт болуда, экономикалық орта мен мемлекеттілік күйреу-де: суперэтникалық бірліктің тұрақтылығын қолдаушы өнегелілік мақсаттарымен санаспау етек алуда. Жұмыскерлерді өндіріске тартудың экономикалық, формалары жоғалуда, адамдардың бір-біріне қажеттігі өндіріс жағдайында бой алғаны жөн екенінің мәні кетіп отыр. Реформалаудың жасампаздық күші әлі оның қүлдыратқыш күшінен ойдағыдай асып түсе алмай отыр.

      Осы күнге дейін бәйгі, көсіпкерлік  қимыддарды ынталандыру үшін емес, тек өзімен-өзі өндіріс тиімділігін  көтеру мәселесін шеше алмайтын, жекешелендіру  арқьшы меншік формасын алма-стыруға тігіліп отыр. Индивидуалдық меншік иелерінің санын көбейтуді көздеген әрекетгерде орындалмай отыр. Жекешеленген меншік, оны өндіргіш капиталға айналдыруға асықпайтьш аз адамдар-дың колына тиіп отыр. Бүкіл әлемдік тенденция есепке алынар емес: жоғары дамыған нарық экономикасы бар еддерде индивиду-алдық жеке меншік өз бағытын тек бөлу қатынастары арқылы сақтап отыр. Өндіріс сферасында үстемдік етуші — жалпы меншік, осы меншіктің акционерлік түрі. Шаруашылық өмірдің басты фигурасы — иемденуші — алдымен қарыз капиталын пайдалана-тын экономикалық субъект. 

      Қазақстаңцағы реформалар олардың жүргізілу баиыттарын қосып айтқанда, кәсіпкерлікке қолайлы  жағдайлар жасай алмай отыр, сондықтан  еңбекке және кәсіпкерлікке ынталандыру  механизмі де жұмысқа қосылмай отыр.

ҚОРЫТЫНДЫ 

      Қорыта  келгенде, Қазақстанда жеке меншіктендіру  қиын да ұзақ та болды, халық шаруашылығының барлық салаларында дағдарыстың  үдеуі өтпелі кезеңдегі дағдарысқа қарсы шаралар қолдана отырып, нарықтық қатынастарға бейімделген  экономиканың барлық деңгейлерінде оны басқаруды реформалау және меншік капиталы нысандарының арақатынасы қажет. Нарықтық қатынастарды қалыптастырудың жұмысымда ұсынылған меншіктендіру мен меншіктендіруден кейінгі саясат, банкроттық және санация, қор нарығын дамыту сияқты және басқа жаңа нысандары мен әдістерін тиімді пайдалану Қазқстанның ғаламдану үрдісінде нарықтық қатынастарға тезірек енуіне, жиырма бірінші ғасырда ТМД елдері арасында жетекші жағдайға жетіп, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуға мүмкіндік берді. 

      Жалпы өркениет дамуы тарихын түйіндесек, қоғамдық меншік түрлерінен жеке меншіктің  өркендеуі, ал жеке меншіктің өзінің құлдық, феодалдық, буржуазиялық түр  өзгерістері (типтері) қоғамдық еңбек  бөлінісі дамуы деңгейлеріне сәйкес өндіргіш күштердің даму дәрежесіне байланысты. Өндіргіш күштердің аса жоғары даму көрсеткіштері өндірістік қатынастар жүйесіндегі меншік капиталының конструкциясына елеулі әсер етеді. Бірақ, бұл байланыс тікелей әсер етуші күш ретінде емес, аралық буын - шаруашылық, жүргізудің түріне, әдіс-тәсілдерінің ерекше формаларының қалыптасуы арқылы ғана жаңа мәнге ие болды. Ал, әлеуметтік-экономикалық формасы бұл құбылысты қалыптастырады, ол әдет-ғұрып,  қоғамдық  сана деңгейіне сәйкес дамыды.

      Қорытындылағанда  жеке меншік институты капиталдың алғашқы қорлану процесінен басталып, өнеркәсіптік революция - индустриалды өркениет және постиндустриалды қоғам дәуірлері дамыды. ҒТР дамуындағы оң өзгеріс салдарларды көрмегенсу ғылыми алдауға жат құбылыс. Осы даму нәтижесінде әлеуметтік қатынастардың өзегі жеке меншік әртүрлі өзгерістеріне ұшырады. Қоғамдық меншік капиталы немесе акционерлік меншік капиталы және корпарациялық меншік капиталы, мемлекеттік-монополиялық меншік капиталы түрлерінің қарсаңында оңалды, меншік капиталы түрлері дамыды.

      Меншік экономикалық қатынастардың бүкіл жүйесінде көріне отырып, оның негізін, құрылысын айқындады. Осы арқылы әрқилы өндіріс тәсілдерінде дамудың көзіне айналды. Адамзат қоғамындағы иемденудің ерекшелігіне байланысты, яғни табиғат заттарын иемдену - адамдар үшін, адамдар арасындағы болатын қатынасты, - өз еңбегі өнімдерін иемденудің алғышарты ретінде сипатталды. Меншікті иемдену еңбек мәнімен үндеседі. Бұдан еңбек процесінің мән-мазмұнымен толықтырылуына сәйкес меншік пен еңбектің ұқсастық заңы шығады. Енді меншіктің тарихи дамуының негізгі элементтерін абстрактылы жорамалдау арқылы көрсетуге мүмкіндік туды. 

      Меншік  ішкі қайшылығын ғылыми негіздеу аса  елеулі нәрсе болып көрінбеуі  мүмкін. Ал, өмір тәжрибесі, керісінше, меншік түрлері қайшылықтарын жоғарғы  деңгейде шиеленісуінің зардаптарын алып келуде.

      Нарықтық  экономиканың ерекше саласы болып табылатын, кәсіпорынға меншік капиталының  аз жұмсалуы, жұмысшылар санының шағын  болуы, басқарудың қарапайымдылығы, қызмет профилі мен бағыттарының икемділігі, тез сұраным мен технологиялық жаңалықтардың жіті қадағалануы тән болатын шағын кәсіпкерлікке ерекше көңіл бөлу керек, әсіресе оған шетел инвестицияларын тарту қажет. Кәсіпкерліктің негізгі тұтқасының бірі аймақтарды шағын бизнеске оқыту, үйрету орталықтарын ашу, қолдау қорларын ұйымдастыру керек.