Меншікті капиталдың орны

      Иемденудің  ең бастапкы кезеңін, қоғамньщ мақсаттарымен  және оның ынталарымен байланыста болатын, ендіріс қүрайды. Халықтың әр түрлі  әлеуметтік топтары үшін, еңбек өнімдерін  иемдену және табыс алу, осы жүйенің  жекеленген жүйелері арқылы, иемденудің нақты формалары арқылы, орындалады: аңшылық, балық аулау, өндіріс, айырбас жөне белу арқылы. Ал, табыстың өзі өнім, жалақы, зейнетақы, пайда т.б. түрін алады.

      Иемденудің  едісі және оның формалары болады. Иемдену әдісіне, өндіріс әдісіне және айырбас пен бөлудің дамуында жүріп отыратын өзгерістер түрақты әсер етеді. Ал иемдену формаларының, иемдену әдістерімен салыстырғанда, өзгерістерге икемділігі төмен болады. Кейбір жағдайда иемдену формалары, дамуы төмен сатыдағы өндіріс әдісінің дәрежесінде жасавды түрде тоқтап қалуы мүмкін. Иемдену әдісі меншіктің нақты түрімен сәйкес келмеуі мүмкін. Осындайда меншіктің объективтік завдары мен иемдену завдары әрекет етеді. Санкт-Петербургтың мемлекетгік экономика және қаржылар Университетінің ғалым-экономистерінің көзқарас-тары бойынша, меншіктің екі заңы және иемденудің екі заңы болады. Бұлар жұбымен, тығыз байланыста бола отырып әрекет етеді. Өзінің сцбегініқ өніміне меншік заңы, меншіктің біріпші заңы болып табылады. Осыған сәйкес келетін иемдену заңы: еңбек — иемденудің тщгыш әдісі. Бұл меншікті және оның бағасын жасайды.

      Меншіктің бірінші заңының негізінде натуралдық жөне жа-байы тауар өндірісі әрекет етеді. Бұнда иемдену екі жақты  жүріп отырады: тікелей еңбек  арқылы және нарықтағы өз еңбегінің  өнімінің айырбасы арқылы. Иемденудің осындай жағдайында, жасалған өнімге меншік, иеленушінің тікелей еңбегінен туады. Бүл еңбектік (еқбек жасаган) меншік болып табылады. Осы за-мандағы нарық шаруашылығының пайда болуы жалдама еңбек пен және капиталдың әрекеттерімен байланысты болады. Еңбектік жеке меншіктің капиталистік жеке меншікке айналуы, меншіктің бірінші заңының екіншісіне — ботен еңбектің өніміне меншік заңына - көшуінің негізінде өтеді.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ  МЕНШІК ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУ  ФОРМАЛАРЫ 

2.1 Экономикалық жүйелерді  ұйымдастыру үлгілері 

      Меншік  барлық қоғамдық құрылысқа тән объективтік  қаты-нас болып қаралып қашан  болмасын ойшылар назарынан тыс  қалмаған. Әр түрлі оркениеттер өкілдері меншіктің табиғаты тура-лы және оның қоғам дамуындағы ролі туралы өз пікірлерін ортаға салып өткен.

      Конегрек  олемінің идеалына сүйене отырып, Платон идеаддық мемлекет туралы ілімін дүниеге  окелген. Бүнда азаматтар өндіріс  шарттарын бірлесіп иемденеді. Жалпы  меншіктің артықшықтарын дәлелдеу адамгершілік — енегелілік туралы ілімге негізделген бола-тын. Өнегелік - Бұл мән жоне рух бірлік, біртүтастык деп мойын-дау, өнегелілік, оны жеке алып қарағанда, жалпыламалық болып табылады; өнегелшік бағытында кызмет ету адамгершіліктің белгісі; жеке меншік жеке адамның мүддесін жалпы мүддеден жоғары үстай-ды, әр адам тек езі үшін меншік иесі болуды көздейді. Сондықтан жеке меншік өнегелілікке, адамгершілікке жатпайды.

      Көне  Римнің цивилизациясы басқа болды. Бүнда жеке тұлға түңғыш рет өзінің жалпыламалық бірлігінен беліне бастады, ин-дивидуалдық дамуға кедергі болатын тайпа мен ру екенін сезіну жойыла түсті. Жеке меншікке артықшылық көрсетіліп, оны мой-ындау орын алды.

      Римнің  идеалдары роман-герман цивилизациясында одан әрі дами түсті. Реформация Батыс  олемінде омір, табиғат және дүниежүзі туралы адамгершілік бағалылықтарды өзгертті. Эгоистік, индивидуалистік тұлғаға бағытталған, протестант этикасының ықпа-лымен, экономикалық адам ұғымын, азаматтық қоғам және таптық мемлекет теориясын табиғи қүқық деп түсінетін, жеке меншік ілімі жарыққа келді, ал "адамның бостандығы, еркіндігі" деген түсінік, "меншігі бар адам" деген түсінікке айналды.

      Қазақстандық  цивилизацияның адамгершілікті бағалауы көне-грек әлемінің идеалдарына жақын  болатын. Косіпкерлік, іскерлік қолдау алатын, ал дүниеқорлық, пайдақорлық айыпталатын, адамгершілікке жатпайтын.

      Адамгершілік, онегелілік бірлік және руханилік деп  саналып түсінілетін. Жалпы және жеке меншіктің үштасуына, үйлесіміне назар аударылатын, үміт артылатын.

      Меншіктің әр түрлі формалары мен түрлерінің мәңдік қасиетгері экономикалық жүйелерде байқалады. Экономикалық жүйе халықтың шаруашылық практикасының накты жағдайында пайда болатын, қоғамның ерекше күрылымын бейнелеп көрсетеді. Бүнда халықтың шаруашылық дағдысы, дэстүр-салты, рухани қал-жағ-дайы, оның құрметгеп бағалайтын жәйтгары және өмірге, дүниеге деген ерекшелік көзқарастары қамтылады. Міне осындай жағдайлардың өзі, жүйелердің біркелкі болуын мүмкін етпейді, олар қашан болмасын нақты болады, өздері бейнелейтін модениетке сай келеді.

      Экономикалық жүйенің ерекше қасиеттері болады, экономи-каны реформалағанда солармен есептесу керек. Бір жақтан, эконо-микалық жүйе сыртқы ортамен зат және куат айырбастасып оты-ратын ашык, жүйе болады, әлемдік тәжірибе айырбасына кедергі жасамайды, өзінің элементгерін жаңаландырып отырады, т.б. Екінші жақтан, нақты өркениеттің мәдени қүбылысының бір көрінісі ретінде, экономикалық жүйе, алдымен өркениеттің осы типін үдайы өндіріуге максатталады. Сондықтан ол қатал, түйық жүйе болып әрекет етеді: бір экономикалық жүйеде пайда болған үлгінің, басқа экономикалық жүйелерде қолданылу мүмкіндігі томен, шектелген болады. Бұл экономикалық жүйенің этникалық байла-ныстарын және оның өркениеттік түтастығын бүзбай сақтауға көмек береді. Табиғи шек қоюшы тетіктер рөлін, осы қоғамның тұрақтылығын және оның өзін-өзі үдайы өндіру қабілетін сақ-тауға ат салысатын, экономикалық жүйенің әдет-ғүрыптары, сал-ты т.б. атқарады.

      Қоғамдық  өндірістің дамуы, экономикалық жүйелердің сырт-қы ортамен тұрақты байланысқа ашықтығы, осы жүйенің жаңа-шыл  жағдайлармен толықтырылып жетіле беруіне кемектеседі. Бұл ішкіжүйелік өзгерістердің жүруі арқылы жүзеге асырылады. Осының нәтижесінде экономиканың жаңарған үлгісі жарыққа келуі мүмкін. Экономикалық, ғылымда «экономикалық үлгі» де-ген түсінік қолданылады. Бұл нақты ақиқаттың көшірме бейнесі, белгілі бір дәрежеде түпнүсқаға сәйкес келетін танып білудің нәтижесі.

      Ресейдегі (кешегі күнге дейін қазақ елі  Ресей құрамында болғаны мәлім) өркениеттің Батыс оркениетінен айырмашылығы, осыларда қалыптаскан  экономикалық үлгілер аркылы көрінеді. Батыс Еуропада таза капитализм үлгісі қалыптасқан. Ресейде таза капитализм дәуірі болмаған. Жалпыресейлік нарыкты аралас эко-номиканың ерекше типінің туындысы деуге болады. XX ғасырда осы екі өркениет тоталитарлық тәртіптің үлгісін - әкімшілік-бұйрық типті экономиканы сыйлады.

      Енді  осы үлгілермен танысайық. Бұл танысуды мына қасиет-термен есептесе жүргізейік: меншіктің басым формалары және түрлері, экономикалық үстемділік пен  оны жүзеге асыру әдістері, нарықтың орны, релі және мемлекеттің экономикалық рөлімен есептесш.

      Таза  капитализмде меншіктің көп тараған формасы — индивидуалдық жеке меншік: әр субъект іс-әрекеттерін өзінің мүддесіне сәйкес жүргізеді; әр экономикалық бірлік өзінің табыстарьш көбейту қызметтерін өз шешімдеріне сәйкес жүргізеді; өнімді сатушы мен сатып алушы өте көп болады. Бұл еркін бәсекелестікгі жанданды-рады, бірақ әр келісім көлемі үсақ болғандықтан, олар сүраныс пен үсынысқа әсер етпейді, соңдықтан нарықтың ешбір субъектілері экономикалық үстемділік жүргізе алмайды. Сөйтіп, экономика-лық үстемдік нарықтың тек өзіне тән элемент болып табылады. Осы жағдай нарыққа реттеуші рөл әпереді және баға дәрежесін белгілеудің езі соның қасиеті болып табылады. Мемлекеттің рөлі өте шектелген болады.

      Әкімшілік-бұйрық экономикасы қарама-қарсы приоритеттер ор-натады: экономикалық үкімет, үстемдік бір орталықтан жүргізіледі; нарық экономиканы реттеуші болмайды; нарық субъектерінің әрекеттері жалпы мақсатты орындауға бағыттандырылып, жеке адам мүдделері жалпыламалыққа жүгіндіріледі; өндіріс шарттары-на қоғамдық, немесе, жеке меншік болады. Орталықтан жүргізілетін экономикалық үкімет әкімшілік-бүйрық тәсілдері арқылы жүргізіледі, ал иеленуде бөлу қатынастары приоритетке ие болады: иеленуге айналым аркылы жету бағынышты рөл атқарады. Негізгі экономикалық субъект мемлекет болады. Бұл жағдайда экономи-каны басқаратын органдар иеленушілердің және өндірістік косіпорыңдардың қызметтерін өз қарамағына алады.

      Ресейдегі XIX ғ. екінші жартысындағы шаруашылықтың ерек-ше құрылысы аралас экономика үлгісінің концепциясын қалып-тастыруға әкеледі. Батыс үлгісімен салыстырғавда, осы үлгі, жетекші укладтың басқа укладтарды өзіне сіңіруі арқылы кол жеткен экономикалық күрылымның біркелкілігіне негізделмейді. Ол бір-тұтас организмнің өр бөлшектері ретінде катар жүріп отыратын шаруашылық жүргізу формаларының көптүрлілігіне, шаруашылық іс-әрекеттердің көпауқымдылығына, экономикалық болмыстың көпполюстік болуына және оларда мәндік магыналар бар екеніне негізделеді. Аралас экономика үлгісінің философиялық негізін К.Н. Леонтьев ашқан заңның қорытындысы құрайды: экономикалық құрылымның бірдей болмауы және шаруашылық жүргізудің

      формаларының  көп болуы — бұл кемшілік емес, бұл олі практикаға енбеген идея түріндегі дамудың ішкі козі бар  болғанының айғағы.

      Батыс теоретиктерінің аралас экономика теориясына көзқарасы екі жақты деуге болады: аралас экономика теориясы бұлардың арасында кең қолданылатын, дүниеге бір бағыттан бір полюс деп қарап тану концепциясына сәйкес келмейді. Сонымен қатар, олар дамудың басым (жетекші), негізгі тенденциясы деп, еркін бәсекеден жетілмеген бәсекеге, таза капитализм экономикасьшан бүйрық экономикасына жылжу екенін мойындайды. Айырмашылық тек бір полюстен екіншіге көшу қандай формалар арқылы жүруінде — капитаддың монополиясы, немесе, мемлекеттің монополиясы арқылы жүзеге асырылуында. Аралас экономика мынаны керсетеді: батыстағы нарық экономикасы өндірістен шектелген жұмысшы күшін кабылдайтын шағын бизнессіз жоне экономикада тепе-тендік пен қоғамда тұраклылық қамтамасыз ететін іМемлекетпк кірісушіліксіз өмір сүре алмайды, мүмкін емес. Егер Ресейдегі аралас экономика бастапқы қүбылыс, ешкімді тандандырмайтын қарапайым жағдай болса, Батыста ол біркелкі экономикалық құрылымға бағытталумен байланысты пайда болған, шаруашылық омірдегі кайшылықтарды шешудің ерекше формасы болып табылады.

      Батыста аралас экономика таза капитализмді ығыстыра бастады. Бір шектен екінші шекке үрыну, жоғарыда аталған екі  үлгілерге тән болады, ал аралас экономикаға тон емес. Батыста  онімді өндірушілер және өндіріс  шарттарын сатып алушылар — ірі корпорациялар. Сондықтан экономикалық үстемдік (окімет) ыдыратыл-маған. Сонымен қатар, аралас экономикадағы экономикалық окімет тоталитарлық сипаттамада болмайды, ол окімшіл-бюрократгық әдіспен жүргізілмейді, сондықтан осы жағдайда болатын қатынастар айырбас қатынастарына үстемдік жүргізбейді, оларды толықтыра түседі; материалдық ресурстарға меншік халықтық, мемлекеттік, жеке меншік түрлерінде болады; әр субъектінің іс-әрекеті озінің мүдделерімен сәйкес жүргізіледі, бірақ қоғам колеміндегі үнамды максаттар белгіленген болады. Мемлекет экономикада белсенді кызмет атқарады, мемлекеттік және жеке секторлардың іс-әрекеттерін болжай-тын, жоспарлайтын және сойкестендіріп отыратын жүйе болады.

      Технократиялық  өркениет түрғысына қарағанда, дәстурлі эко-номика даму дәрежесі томен елдерге тон болады. Ол шынында экономикалық жүйенің бастапқы, түңғыш типіне жатады, оның әр алуан түрі бар, өйткені салтқа, дэстүрге, үлттық, мәдени, рухани тамырларға негізделеді. Бүнда меншіктің бірнеше түрлері мен формалары пайдаланылады. Осындай экономикаға тон бірнеше қасиеттерді атап отейік: экономикалық іс-қимыдцар бастапқы, ең жоғарғы байлық деп есептелмейді; индивид алдымен өзінің бас-тапқы қауымдасының мүшесі болып саналады; экономикалық өкімет саяси өкімет пен косылған, бірге жүргізіледі.

      Дәстүрлі  экономика өте тұрақты келеді. Оны реформалау оңай шаруа емес. Бүған дәлел, осы қоғамның табиғаты. Жеке адам әлеуметтік бірлестіктен бөлініп  шықпаған жағдайда және эконо-микалық  әрекеттер алғашқы нақты байлық деп мойындалмаған жағдайда, қоғамның тұрақтылығын сақтап қалу индивидті қорғау арқылы және оның осы статусын үдайы өндіріп отыру аркылы жүзеге асырылады. Батыс типтес нарык экономикасына көшу дәстүрлі қоғамның тұрақтылығын күйретуге бағытталады. Бүның нәтижесінде тұрақтылықтың ескі шарттары қүлдырап, жаңалары әлі жасалынбайды. Реформаны осылай жүргізу алдын ала оның нәтижесіз аяқталуына әкеліп соғады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2 Экономиканы реформалаудағы  меншік орны