Ұлттық банктің құрылымы мен басқару органдары

Қазақстан Рсепубликасының  Ұлттық банкі, жалпы банктік жүйені қолдау мақсатында аукциондық негізде, ломбардтық несиелерді және РЕПО операциялары арқылы несие береді. Аукциондық несиелерді енгізу кезінде көп қолданатын директивті несиелерден айырықша несие ретінде, нақты пайыз мөлшерлемесін белгілеуге мүмкіндік берді.

Аукциондарға Ұлттық банкінің белгіленген экономикалық нормативтері және бұрын белгіленген  орталықтандырылған несиелер бойынша  шарттарды орындаған банктер  ғана жіберіледі. Банктерге берілетін  аукциондық несиелер – жұмыс істеп тұрған анк аралық ақшалық нарықтың пайда болуының алдында қолданылатын ақша -  несие саясатының уақытша құралы болып табылады.

Банктерге ломбардтық несие  беру, тек ақша массасына бақылау  міндетінен туындайтын Ұлттық банкінің лимитімен шектеледі. Ломбардтық несиелер банктік қызметі жүзеге асыруға лицензия алған, өз активтерінің құрылымында мемлекеттік бағалы қағаздарды және олардың кепілдігі бар барлық банктердің резиденттерін тарта алады.

Ұлттық банк банкаралық есеп айырысу сияқты жалпыхалықтық шаруашылықтың есеп айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы болып табылады. Осыған байланысты ол келесі қызметтерді атқарады:

• қолма – қолсыз және қолма – қол ақша айналымының ауқымын бақылау
• бүкіл банктік жүйесі үшін бірыңғай методологиялық негіздегі елдің бірыңғай есеп айырысу  орталығы
• есеп айырысу, есеп жүргізу және есеп беру ережесін орнату және үлестіру

Елімізде қолма –  қолсыз есеп айырысудың екі ішкі жүйесі бар. Біріншісі – коммерциялық банктер  арасында тікелей есеп айырысу, екіншісі – Ұлттық банкідегі банктердің корреспондеттік шоттары арқылы жасалатын орталықтандырылған есеп айырысулар.

Қатысушының кез –  келген уақытта коррсепондеттік  шоттың жағдайы туралы ақпаратты, күнделікті шыққан барлық төлемдерді қарап алу  үшін, басқа коммерциялық банкілерден оның атына келген төлемдерді қарау үшін сұрауы да мүмкін.

Жүйенің қатысушыларына өздерінің төлемдерінің кезектілігін реттеуге мүмкіндік беріледі. Есеп айырысу арқылы өтпеген төлемдер қатысушыға қабыл алмаған, қаммыздандырылмаған  төлемдер құны түрінде қайтарылады.

Төлем жүйесінің реформасы  шегінде екінші деңгейлі банктер  операциондық күнді және біртұтыс коррсепондеттік  шотты өңдеумен айналысады. Біртұтас коррсепонденттік шотқа өту екі  кезеңде жүреді. Бірінші кезеңде  біртұтас корреспонденттік шотқа өту облыс деңгейінде, ал екінші кезеңде – республика деңгейінде өту қарастырылған.[8]

                                ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта келгенде Қазақстан  Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан  Республикасының орталық банкі  ретінде басқа елдердің орталық банктерімен және халықаралық қаржы ұйымдарымен қатынаста Қазақстан Республикасының мүддесін көздейді. Ұлттық банк – бұл эмиссиялық, резервтік, кассалық және есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау жасау құқығына ие, «банктердің банкі» ролін атқарады және де ақша – несие мен валюта саясатын анықтайды. Сонымен қатар, Ұлттық банк – оның жоғары үкіметі органы тұлғасындағы мемлекеттік біртұтас органы, бір ғана қол қоюшы және жарғылық қор иесі. Ол тек қана Қазақстан Республикасының Президентіне есеп береді.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкінің басты міндетіне  келетін болсақ, мұнда ол ұлттық валюта – теңгенің ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету болып  табылады.

Оның негізгі қызметтері мыналар: айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен мемлекеттің ақша –несие саясатын жүргізу, ақша эмиссиялау, банктерге, ұйымдарға несие беру және республикада қолма – қолсыз есеп айырысуды іске асыру, инвестициялық қызмет, екінші деңгейдегі банктер қызметін бақылау және қадағалау, валюталық реттеу және валюталық резервін сақтау және т.б.

Ұлттық банкінің есеп немесе пайыз саясаты есептік  пайызды өзгерту жолымен карыздық капиталдар нарығын реттеуге негізделген. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі есептік мөлшерлемені азайта отырып, Қазақстан Республиканың Ұлттық банкіден банктерден қарыз алуын ынталандыратын болса, ал есетік мөлшерлемені ұлғайта отырып, банк жүйесіндегі несиенің қысқаруын қолдап, соның негізінде жалпы республика бойынша ақша айналысын реттейді.

Айналыстағы ақша массасын реттеудің біршама ыңғайлы әдісі – ашық нарықтағы операциялар. Себебі Ұлттық банкі ақша эмиссиясын тоқтатып, несиелік экапансияға шек қою мақсатында нарықта бағалы қағаздарды сатады.

Ұлттық банк «банктердің  банкі» қызметін атқарады, яғни коммерциялық банктер резервтерін сақтайды, оларға қарыздар береді, қолма – қолсыз есеп айырысуларды жалпы ұлттық ауқымда жүзеге асырады, банктердің қызметіне қадағалау және бақылау жүргізеді.

Ұлттық банктің қызметінің біріне – екінші деңгейдегі банктер  қызметіне бақылау және қадағалай жүргізу мен реттеу жатады.

                    Қолданылған әдебиеттер тізімі

1.   “Қазақстан Республикасының Банк қызметі туралы заңдары’’ 05. 2009ж.
2.   “Қазақстан Республикасының Ұлттық валюта туралы заңы” 12.11 2008 ж.
3.   “Қазақстан Республикасының Ақша туралы заңы” 13.12.2010 ж.
4.   “Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы Заң күші бар” жарғы 2007 ж. 30наурыз
5.   “Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі”
6.   “ҚР-ның Ұлттық банк басқармасының № 331 қаулысы”
7.   “Банки Казахстана” журналы № 6 2008жыл
8. “Ақша айналысы және несие” Мақыш С.,  Алматы,  ИздатМаркет, 2004ж.
9. “Ақша, несие, бакнтер” Сейітқасымов Ғ.С Алматы, Экономика, 2001ж.
10. “Қаржы және несие” оқу-әдістемелік құралы, Қазақ Мемлекеттік университеті, 2000ж.
11. “Банк ісі”  Ысқақова. З.Д., Қарағанды, 2005 ж.
12. “Қаржы” Ілиясов Қ., Құлпыбаев,  Алматы, 2005ж.
13. “Ақша, несие,банктер” Жоламанова М.Т,  Алматы, 2011ж.
14. “Төлем жүйесі”  Ілияс А.Ә, Сәулембекова Ә.Қ , Алматы, 2007ж.
15. “Ақша. Несие. Банктер” Сәниев М.С.,  Алматы, 2001ж.
16.    “Бағалы қағаздар нарығы карегорияларының орысша – қазақша түсіндірме сөздігі” Б.А. Көшенова
17.   “ДКБ, Валюта қатынастары” Б.А. Көшенова, Оқу құралы Алматы, Экономика 2000ж. 328 бет
18. “Ақша айналысы және несие” Нақыш С.Б. Алматы 2004ж
19.   www.kazref.kz
20.   www.google.kz
21. www.yandex.ru