Кәсіпкерлік түсінігі және оның негізгі түрлері

Кәсіпкерлік түсінігі және оның негізгі түрлері. Кәсіпкерліктің мәні. Маңызы. Ерекшеліктері.

   “Кәсіп  ету” – қандай да бір жаңа істі бастау, орындауға шешім қабылдау, қандай да бір маңызды істі орындауға  кірісу.

   Соңғы уақыттарында Қазақстанда кәсіпкерлік  дамуда. Кәсіпкерлік жеке және заңды  тұлғалардың пайда, табыс алуға  бағытталған өзінің тәуәкеліне, өзінің мүліктік жауапкершілігіне, өз атынан жүзеге асатын бастамалық, еркін қызметі.

   Кәсіпкерлік мәнін “іскерлік” сөзі, оның мазмұнын жақсы ашады. Іскерлік барлық жерде, өмірдің барлық ауқымында – тек  қана экономикалық қызметте ғана емес, шоу-бизнесте, киноиндустрияда, спортта, әскерде де қажет.

   Кәсіпкерлік – іскерлік белсенділік өнері.

   Кәсіпкерлік – бұл алдымен ойлау процесі. Біз әр қайсымыз жеке ойлау иесі болғандықтан, осы іскерлік белсенділіктің нақты ауқымындағы әрбір кәсіпкердің  табыстары да әртүрлі.

   Кәсіпкерліктегі ойлау, нақты іскерлікті жобалау  – кәсіпкердің кез-келген жоспарлаған  іскерлік операциялары немесе белсенділігінің  бастапқы нүктесі түрінде көрінеді.

   Философиялық  көзқарас тұрғысынан кәсіпкерлік –  жанның ерекше қалауы, іскерлік романтика  түрі, адамның өзіне тән мүмкіндігін  жүзеге асыру құралы ретінде сипатталуы мүмкін.

   Кәсіби  мағынада кәсіпкерлік өзінің бизнесін ұйымдастыра алуы және оған байланысты функцияларды жеткілікті, табысты жүзеге асыра алуы ретінде қарастырылады.

   Кәсіпкер  үнемі болашақ туралы ойлайды, сондықтан  бұл жерде ұлы ағылшын жазушысы Джон Голсуорсидің (1867 - 1933) мына сөзі орынды : “Егер сіз болашақ туралы ойламасаңыз, ол сізде болмайды”.

   Кәсіпкерлік іскерлік белсеңділікке ыңғайы бар, өз күшін салатын жаңа сфераларды іздестіретін адам қызметінің түрі.

   Бірақ кез-келген бизнесменді кәсіпкер деп  атауға болмайды. Кәсіпкер деп мысалы жыл сайын бір тауарды өндіретін және бір ғана қызметті көрсететін кәсіпорын иесін санауға болмайды. Ол кәсіпкерлік емес репродуктивті функцияларды орындайды.

   Күнделікте өмірде кәсіпкерлерге бизнеспен айналысатындардың барлығын жатқызады, бірақ бұл сөз мағынасы, тек нарықтағы мінез-қылығы ізденуші сипатымен ерекшеленетін іскер адамдарға арналған. Кәсіпкер жаңа нарықты игерумен, жаңа тауарларды қызметтерді өндіруге көшумен т.б. өзі жеке айналысуы міндетті емес. Ең бастысы - ұйымдастыру, іскерлік, ұжымда, шығармашылық атмосфера жасау, сондықтан кәсіпкерлікті шаруашылық мінез-қылық түрі ретінде түсіну керек. Оған тән сипаттама:

• Ең жоғары пайдаға ұмтылу;
• Тәуекелге баруға дайын;
• Жаңаға ұмтылу ұйымдастыру – шаруашылық жаңашылдық.

   Қазіргі жағдайда кәсіпкерлік бәсекелестік күресті ынталандыратын жаңашылдықсыз, шығармашылық ізденіссіз, ойға сыймайды. Өз өнімінің үнемі жаңалуынан және жоғары сапасын қамтамасыз ететін кәсіпорын ғана өмір сүре алады.

   Өндіріс сферасындағы кәсіпкерліктің басты  мазмұны өнімдерге (орындалатын  жұмысқа, көрсетілетін қызметке) сұранымды  табу және қалыптастыру және оны дайындау (жасау) жолымен қанағаттандыру, тауарды ретінде өнімдерді (орындалған жұмысты, көрсетілетін қызметті) сату.

   Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес кәсіпкер – заңды немесе жеке тұлға, өз бастамасымен барлық шешімдерді қабылдап, заң негізінде өзінің қарауындағы мүлігін қолдануда кез келген қызметті жүзеге асыра алады уақыттың шаруашылық кеңістігінен әрбір кәсіпкер өзінің шаруашылық тауашасын (нишасын) табуы керек.

   “Кәсіпкерлік” және “бизнес” түсінігі бір қатарда  тұрады және оларды синоним ретінде  жиі қолданды. Бұл расында да туыс категориялар.

   “Кәсіпкерлік” – пайда немесе жеке табыс алуға бағытталған азаматтардың бастамалық еркін қызметі, өзінің атынан өзінің мүліктік жауапкершілігімен немесе заңды тұлғалардың атынан, заңды тұлғаның жауапкершілігімен жүзеге асады. Кәсіпкер – заңмен тыйым салынбаған кез келген шаруашылық қызмет түрлерімен: коммерциялық, делдалдық, сату-сатып алу, кеңестік және басқа қызметпен, құнды қағаздармен жасалатын операциялармен айналыса алады.

   Кәсіпкерлік теориясының негіздерін 18-19 ғасырда Ф. Кенэ, А. Смит, Ж.Б. Сэй, одан кейін Шумпетер, Ф. Хайек, А. Чаянов және т.б. салған.   

   Кәсіпкердің жеке мәртебесі (меншік иесі немесе оның тапсырмасы бойынша қызмет етуші  адам), қызмет мақсаты – әлеуметтік тиіммен бірге пайда немесе табыс алу және атқаратын қызметтері – шығармашылық (шаруашылық тәуекелге байланысты коммерциялық идеяларды ойлап шығару және іске асыру), ресурстық (ақпарат, қаржы, еңбек және материал ресурстарын орналастыру), ұйымдастыру (ресурстарды қолайлы түрде біріктіру және олардың қолданылуын бақылау).

   А. Смит кәсіпкер ролі туралы былай жазады: “Ол өз қызығушылыѓын ойлайды, µзініњ жеке табысын іздейді, біраќ б±л жаѓдайда ол еріксіз, µзініњ ойына м‰лдем кірмеген маќсаттарѓа баѓытталады. ¤зініњ ќызыѓушылыѓыныњ артына т‰сіп, ќоѓамѓа саналы ќызмет етуге ±мтылмаса да ќоѓам ќызыѓушылыѓына ќызмет етеді”.

   “Кєсіпкер”  т‰сінігі белгілі эволюциялыќ кезењнен µтті. Мысалы 1725 ж. Р. Контильон мынадай  ой айтты, кєсіпкер тєуекел жаѓдайында єрекет етеді. А Бодо (1797 ж.) кєсіпкер – ќабылдаѓан ісіне жауапкершілік  алатын адам, яѓни жоспарлайды, баќылайды, ±йымдастырады жєне кєсіпорынды  басќарады. 1876 ж. Ф. Уокер кімніњ капиталды  ±сынатынын, оѓан пайыз алатын жєне кімніњ µзініњ ±йымдастыру ќабілетініњ  арќасында пайда алатынын бµліп  кµрсетуді ±сынды. 1934 ж. И. Шумпетер кєсіпкер – жањашыл, жања технологияны жасайды деді. Д. Маклелланд бойынша  кєсіпкер – ќуатты адам, тєуекел  жаѓдайында ж±мыс істейді.

   Г. Друкер (1964 ж.) кєсіпкер – б±л кез  келген м‰мкіндікті ењ жоѓары тиіммен  ќолданады.

   А. Шапиро (1975 ж.) кєсіпкер – б±л бастама  кµтеруші адам деп санайды.

   Тєуекел жаѓдайында ж±мыс істей отырып, ол туындаѓан сєтсіздікке толыќ  жауапкершілік алады. Р. Хизрич (1985 ж.) кєсіпкерлік – ќ±ны бар жања бірдењені  жасау процесі, ал кєсіпкер - µзіне  ќаржылыќ, психологиялыќ жєне єлеуметтік тєуекел алып, ќажетті уаќыты мен  к‰шін ж±мсап, аќысына аќша алады  жєне жетістігіне ќанаѓаттанады.

   Сонымен, кєсіпкерлік – пайда алу маќсатында ќаржы салу, жеке тиімді ќоѓамдыќ кµмекпен ‰йлестіру негізіндегі ќызмет болып  табылады.

   Кєсіпкерлік субъектілері жеке т±лѓалар немесе єріптестердіњ  бірігуі болуы м‰мкін. Кєсіпкерлік  субъектілер ретінде жеке т±лѓалар жєне жан±ялыќ кєсіпорындарды ±йымдастыру  жолымен шыѓады. М±ндай кєсіпорындар µз ењбектерініњ шыѓындарымен шектелуі немесе жалдамалы ењбекті ќолдануы м‰мкін.

   Кєсіпкерлік субъектілері ретінде єріптестерді біріктіру єрт‰рлі шаруашылыќ ассоциациялар, жалдамалы ±жымдар, ашыќ жєне жабыќ  т‰рдегі акционерлік ќоѓамдар, єрт‰рлі  серіктестіктер т.б. т‰рінде шыѓады. Кєсіпкердіњ бастапќы шешімі дегеніміз  негізін ќалаушы, ±заќ мерзімді шешімдер. Б±л бір-аќ рет ќабылданатын шешімдер, єрі ќарай оны т‰зеуге болмайды, µйткені б±л біршама ќ±ќыќтыќ мєселелер мен материалдыќ шыѓындармен  байланысты. М±ндай шешімдерге жатады:

 А) ±заќ мерзімді кєсіпкерлік шешімдерді аныќтау;

 Б) µндірісті орналастыру ‰шін орын тањдау.

   Кєсіпкерлік маќсат – б±л белгілі уаќыт  ішінде жету, ќажет ќалайтын жаѓдай.

   Маќсатты  ќалыптастыру кезінде келесі ‰ш элементті  дєл аныќтау ќажет:

А) маќсаттыњ мазм±ны, ќандай жаѓдайѓа жету ќажет жєне маќсатќа жету дењгейін аныќтау, белгілеу.

 Б) ќалаѓан маќсат кµлемі, маќсат шексіз немесе шекті ќалыптаса ма?

 В) маќсаттыњ уаќыт факторы. Єрбір  маќсат ‰шін с±раќ анќтау ќажет, ќойылѓан маќсат ќандай кезењге дейін немесе ќандай уаќыт ішінде жету керек.

   ¤ндірісті орналастыру орнын тањдау туралы шешімді, тек жања ±йымдастырылатын кєсіпорын ‰шін емес, жекелеген  µндірісті кењейту кезінде ќабылдау ќажет. ¤ндірісті орналастыру орнын  тањдау кєсіпорынды ќ±ру кезіндегі  негізгі шешімдерге жатады. Орынды д±рыс тањдамаса болашаќта орынды ауыстырып жµндеу де ќиын, шаруасы  кµп жєне ‰лкен шыѓындармен байланысты. Орналастыру орынын тањдау кезінде  кєсіпорын басшылыѓы µндірісті  орналастыруѓа болатын єрт‰рлі  орындардаѓы шыѓындар мен пайданы  салыстыру кезіндегі рентабельдіктіњ  жалпы принципы шешуші болып табылады.

   Кєсіпкерліктіњ  мањызды белгілері.

• Шаруашылыќ субъектілердіњ еркіндігі жєне тєуелсіздігі, кез келген кєсіпкер кез келген с±раќ бойынша ќ±ќыќтыќ норма шегінде шешім ќабылдауда еркін.
• Экономикалыќ ќызыѓушылыќ. Кєсіпкердіњ басты маќсаты ењ ‰лкен м‰мкін пайданы алу.
• Шаруашылыќ тєуекел жєне жауапкершілік. Кез келген дєл есептеулерінде де тєуекелді аныќтау м‰мкін емес.

   Кєсіпкердіњ кµрсетілген мањызды белгілері  µзара байланысты жєне бір уаќытта  єрекет етеді. Кєсіпкерлік ‰немі  жањалыќтармен байланысты. Экономикалыќ ќызметтіњ б±л жаѓына И. Шумпетер жєне А. Маршал назар аударды. Егер И. Шумпетер кєсіпкерлік пен жањашылдыќтыњ  тењдігін кµрсетті, ал А. Маршал ќоѓамдаѓы кєсіпкердіњ наќты ролі, олар µздерініњ жањалыќтарымен тек жања тєртіп ќ±рып ќана ќоймайды. Ќоѓамдаѓы конструкциялыќ жетілген процестерді жылдамдатуын да, - деді.

   Шумпетер  кєсіпкерге берген баѓасы д±рысыраќ  деп саналады. Кєсіпкер - µндірістіњ жєне ќоѓамныњ µмірін ±йымдастырудыњ б±рыњѓы нысандарын табанды т‰рде  б±зады. Экономикадаѓы революционер єлеуметтік жєне саяси революцияныњ бастаушысы. Кєсіпкер ќоѓамныњ экономикалыќ дамуындаѓы басты т±лѓа бола отырып, ‰немі “б‰лінгенді ќалпына келтіруді” ж‰зеге асырады. Ќоѓамда кєсіпкерлік  пен жањашылдыќ µзара бір т±тасты  ќ±райды деп ќорытынды жасауѓа  болады.

   Кєсіпкерлікті ќалыптастыру ‰шін белгілі жаѓадайлар ќажет:

• Экономикалыќ;
• Ќ±ќыќтыќ;
• Єлеуметтік жєне басќа.

   Экономикалыќ  жаѓдай ењ алдымен т±тынушылар сатып  ала алатын тауар т‰рлері, тауарды  ±сыну жєне оларѓа с±раным, аќша ќаржыларыныњ кµлемі, ж±мыс орындарыныњ кµп  болуы немесе жетіспеуі, ж±мысшы  к‰ші, ќызметкерлердіњ ењбек аќы  дењгейі.

   Кєсіпкерлікті ќалыптастырудыњ єлеуметтік жаѓдайлары экономикалыќпен тыѓыз ќосылады. Алдымен т±тынушылардыњ белгілі  талѓам мен сєнге сєйкес тауарларды алуѓа ±мтылуы. Єрт‰рлі кезењдерде б±л ќажеттіліктер µзгеруі м‰мкін.

   Єлеуметтік-мєдени ортаѓа тєуелді адамгершілік жєне діни нормалар біршама роль атќарады.

   Єлеуметтік  жаѓдайлар жеке т±лѓаныњ ж±мысќа  ќатынасына єсер етеді. Ол µз кезегінде  оныњ бизнестіњ ±сынѓан ењбек  аќы шамасына, ењбек жаѓдайларына ќатынасына єсер етеді.

   Кез келген кєсіпкерлік ќызмет сєйкес ќ±ќыќтыќ орта шењберінде ќызмет атќарады. Сондыќтан  ќажетті ќ±ќыќтыќ жаѓдайды жасаудыњ мањызы зор. Бірінші орында кєсіпкерлік  ќызметті реттейтін, кєсіпкерлікті  дамыту ‰шін ењ ќолайлы жаѓдай жасайтын зањдардыњ болуы:

• Кєсіпорынды ашу жєне тіркеудіњ ќарпайымдылыѓы мен жылдамдыѓы;
• Кєсіпкерлікті мемлекеттік бюрократизмнен ќорѓау;
• ¤ндірістік кєсіпкерлік ќызметті ынталандыру баѓытында салыќтыќ зањдылыќтарды жетілдіру;

Ќазаќстан кєсіпкерлерініњ шет елдермен бірлескен  ќызметініњ дамуы.

1.3.    Кәсіпкерлік қызмет  түрлері. 

   Кез-келген экономикалық қызмет ұдайы өндіріс  циклының типтік фазаларына байланысты болғандықтан, кәсіпкерлік қызметтің  келесі түрлерін бөліп көрсетеді: өндірістік, коммерциялық, қаржылық кәсіпкерлік.

   Соңғы он жылдықта әлемнің барлық экономикалық дамыған елдерінде кәсіпкерліктің жеке түрі ретінде кеңестік (консалтинг) кәсіпкерлік бөліп көрсетілуде.

   Көрсетілген кәсіпкерліктің түрлерінің ішінде әр қайсы бірнеше түрлерге бөлінген. Өндірістік кәсіпкерлікті кәсіпкерліктің жетекші түрі деп атауға болады. Мұнда өнімді, тауарларды өндіру, жұмыс, қызметтер көрсету жүзеге асады, белгілі бір рухани құндылықтар  жасалады.