Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі

    Қазақстанда валюта нарығындағы ахуал екі  негізгі фактордың әсерінен қалыптасады. Біріншіден, бұл экспорттық түсімнен түсетін шетел валютасының үлкен ауқымының келуі мен Қазақстанның банктік және корпоративтік секторларының айтарлықтай көлемде заемдық шетел капиталын тартуы. Екіншіден, бұл АҚШ долларының негізгі әлемдік валюталарға қатысты жағдайы.

    Ішкі  нарықтағы шетел валютасы ұсынысының, АҚШ долларының айтарлықтай көлемі, негізінен алғанда оған деген сұраныстың жеткіліксіздігі жағдайында, сондай-ақ АҚШ доллары бағамының еуроға қарағанда төмендеуі жағдайында, теңгенің осы валютаға қатысты номиналдық бағамының тиісті дәрежеде көтерілуіне әкеледі.

    Ұлттық  банктің негізгі мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылатынын ескере отырып, инфляцияны реттеу жөніндегі операциялардың тиімділігін арттыру мақсатында Ұлттық банктің бұдан былай еркін өзгермелі айырбас бағамы режимін ұстану және өзінің ішкі валюта нарығына қатысуын барынша қысқартады.

    Ұлттық  банк халықаралық валюта қорының ұсынымдарымен үнемі зер салып танысады. Алайда ішкі нарықтағы араласудан толық бас тарту және теңгенің күрт нығаюы отандық экономиканың бәсекелестік қабілетіне және қаржы нарығының бұдан былайғы дамуына жайсыз әсер етеді.

    Сондықтан Ұлттық банкінің экономиканы тұрақсыздандыруына себепші болуы ықтимал айырбас бағамының күрт өсуіне жол бермейді. Бұл ішкі валюта нарығына араласудан айтарлықтай көлемде бас тарту. Сондай-ақ айырбас бағамын реттеу үшін, ақша нарығының механизімін, яғни ұлттық валютаның сұранысы мен ұсынысы арқылы барынша пайдаланады.

    Көп жағдайда, Ұлттық банкінің бұдан былайғы саясаты капиталдың келу және әкетілу көлемінде, ішкі валюта нарығына қатысушылардың мінез құлқына, алыпсатарлық капиталдың болу ықтималдығына, доллардың әлемдік нарықтағы позицияларына және басқа да ішкі және сыртқы нарықтағы факторларға тәуелді болады. Яғни Ұлттық банктің бүкіл қаржы нарығының тұрақсыздануына әкеліп соғуы ықтимал валюта бағамының қысқа мерзімдік және алыпсатарлық ауытқуларының тұрақсыздық салдарын бәсеңдетуге бағытталған іс-қимылдарды қабылдау құқығы сақталады.          

               

                                                                        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. ҚР Ұлттық банкінің сыртқы саясаты және даму жолдары.

    2.1. Ұлттық қор мен  Ұлттық банкінің  жұмыс істеу перспективалары  

      Ұлттық қор Қазақстан Республикасының  Президентінің жарлығына сәйкес 2000 жылғы тамызда құрылды. Қорға алғашқы түсімдер 2001 жылғы мамырда “Теңізшевройл”БК-на акциялардың мемлекеттік пакетінің бір бөлігін тастаудан есептелді. Қазіргі уақытта Ұлттық қордың активтері 3,7 млрд. Доллардан асып  түсті, бұл ЖІӨ-нің 10,5%-на тең. Ұлттық  қорды құрудың негізгі себептерінің бірі “голландық күйзеліс” деп аталатын көріністердің алдын алу қажеттігі, сондай-ақ шикізатты өндіру және сатудан түскен кірістерді уақытқа неғұрлым әділ бөлу болды. ”Голландық күйзеліс” табиғи ресурстарды сатудан елге шетел валютасының едәуір келуі салдарынан Ұлттық валютаның айырбас бағамының нығаюынан көрінеді. Нәтижесінде шикізат өндірмейтін салалар импортпен бәсекеге түсе алмайды және күйзеліске ұшырайды. Алғаш рет осындай нәтиже Нидерландыда 80-жылдардың басында болған. Қазақстан экспортының басым бөлігін шикізат, ал шетел валютасының негізгі келуі оның экспортымен не шикізат өндіретін салаларға инвестициялармен байланысты екенін ескерсек, біздің еліміз таяу перспективада осы проблемаға кездесуі әбден мүмкін еді. Оның дұрыс шешімі, әлемдегі тәжірбие  көрсеткендей тұрақтандыру қорларын құру болып табылды.Қазақстан Ұлттық қорды құру кезінде осындай қорлары бар елдердің тәжірибесі кеңінен зерделенді. Қазіргі уақытта шикізат ресурстарының бай қоры бар және оларды белсенді түрде экспортқа шығаратын көптеген елдердің немесе олардың жекелеген аймақтарының тұрақтандыру қорлары  бар, мәселен Аляска  штаты, Норвегия, Чили, Кирибати, Венесуэла, Кувейт, Канаданың Альберта шет аймағы және басқалары. Мақсаттары және басқару саласы бойынша неғұрлым қолайлысы - әлемдегі ірі қорлардың бірі – Норвегия мұнай қорының тәжірибесі болды.Қазақстан Ұлттық қорының алдында  екі мақсат бар, ол – тұрақтандыру және жинақтау. Бііріншісі мұнайға әлемдік бағаның тұрақсыздығынан тұтастай алғанда Қазақстан эканомиикасының және  атап айтқанда мемлекеттік бюджеттің тәуелді болуының төмендеуін білдіреді. Бұл мұнай бағасы жоғарылаған кезеңде жоспарланған көрсеткіштерден асып түсетін бюджеттік кірістердің бір бөлігінің   қорға түсетінін болжайды. Және керісінше, әлемдік баға бір барелль үшін 19 доллардан төмен түскен кезде Ұлттық қордан шығыстардың белгілі бір деңгейін қолдау үшін бюджетке ақша аударылатын болады. Екінші мақсат мемлекеттің жинақталған қаражатын қалыптастыру және қазақстандықтардың қазіргі және болашақ ұрпақтарының арасында мұнай  кірістерін неғұрлым біркелкі бөлу болып табылады. Шикізат секторы кәсіпорындар салықтарының алты түрі бойынша жоғары түсім қорға есептелді. Шикізат секторы ұйымдарының тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді. Бұдан басқа, Үкімет шикізат секторының әрбір ұйымы үшін қандай нақты салықтар бойынша Ұлттық қорға жоспардан тыс түсімдер есептелетнін анықтайды.  Алғашқы уақытта тізбеде 12 ұйым болды, оған Қазақстанның 9 мұнай және 3 металлургия кәсіпорындары кірді. Кейін 2002 жылы оған 2 мұнай компаниясы қосылды.Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді жеке меншікке сату мүмкіндігін беретін Жер кодексін қабылдағаннан кейін оларды сатудан түскен ақша да Ұлттық қорға есептелетін болды. 2005 жылдан бастап күшіне енген Бюджет кодексіне сәйкес Ұлттық қорға тау-кен өндіру және өңдеу салаларына жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түскен түсімдер есептелетін болды.Құрылған сәтінен бастап қазіргі уақыт аралығында Ұлттық қор қаражатын жұмсау мақсаты  қатаң шектелді. Олар тұрақтандыру фунцияларын орындауға, оның ішінде мұнай бағасы төмендеген кезде бюджеттің шығынын өтеуге, қорды басқару  және жыл сайын аудит жүргізуге байланысты шығыстарды жабуға пайдаланылады. Бұдан басқа, Ұлттық қордың қаражаты Қазақстан Республикасының Президенті айқындайтын мақсаттарға Республикалық бюджетке жіберілуі мүмкін.Ұлттық қорды басқаруды Ұлттық банк жүзеге асырады. Осыған байланысты Үкімет және Ұлттық банк 2001 жылғы маусым айында Ұлттық қорды сенімгерлік басқару туралы шарт жасады. Шартқа сәйкес Үкімет қорды Ұлттық банк  20 жылға сенімгерлік басқаруға өткізді, ал Ұлттық банк Үкіметтің мүддесіне қорды оның активтерін түрлі қаржы құралдарына инвестициялау арқылы басқаруды жүзеге асыруға міндеттенеді.Ұлттық банк 2001 жылғы маусымда әзірлеген және үкімет мақұлдаған инвестициялық стратегияға сәйкес қордың активтерін сақтау, олардың өтімділігінің жеткілікті деңгейін қолдау, сондай-ақ тәуекелдің қалыпты деңгейі кезінде ұзақ мерзімді перспективада қор активтерінің неғұрлым жоғары деңгейін қамтамасыз ету Ұлттық қорды басқарудың мақсаты болып табылады. Осы мақсатты орындау  үшін Ұлттық қордың активтері тұрақтандыру және жинақтау портфелінде бөлінді. Қордың тұрақтандыру портфелі активтердің жеткілікті деңгейін қолдау үшін қажет. Қордың тұрақтандыру портфелінің негізгі мақсаты  тәуекелдің қалыпты деңгейі кезіндегі  ұзақ мерзімді перспективада қор активтерінің неғұрлым    жеткілікті деңгейін қамтамасыз ету. Қазіргі уақытта активтерді тұрақтандыру және жинақтау портфелдері бөлу Ұлттық қор көлемінің 16% және 84% құрайды. Фунциясына сақтау, есеп айырысуды жүзеге асыру, бухгалтерлік есеп жүргізу, сондай-ақ Ұлттық қор активтерінің кірістілігін кіретін кастодимян банкті таңдауға да көп көңіл бөлінді. Негізгі кастодияндық қызмет көрсетудің сапасы, сондай-ақ қосымша қызмет көрсетудің сапасы, спектірі мен құнды кастодиянды таңдау кезінде маңызды критерийлер болды. Ұлттық банк қазіргі уақытта бір ауқымды кастодиянмен жұмыс істейді. Инвестициялық стратегияға сәйкес Ұлттық қор активтерінің белгілі бір бөлігі сыртқы басқаруға өткізілуі тиіс. Қазір қордың активтерін басқарумен 9 басқарушы айналысады, оларда активтердің 61%-ы бар, ал Ұлттық банк қор активтерінің 39%-ын басқарады.  Ұлттық банктің құрылған сәтінен бастап  кірісі 11,70%-ға бағаланды, бұл оның әрбір жұмыс істеп тұрған әрбір жылы үшін орташа алғанда 3,65%-ға сәйкес келеді.             Қорытындылай келгенде, Ұлттық қордың соңғы уақытта өте маңызды рөл атқаратынын атап өту қажет, себебі өзінің екі мақсатынан (тұрақтандыру және жинақтау) басқа шетел валютасының артық ақшасын реттеп отыру жөніндегі функциясын атқарады. Дәл осы фунция  голландтық күйзелістің пайда болуымен күрес жүргізуге мүмкіндік береді. Бюджеттік түсімдердің бір бөлігін қорға бағыттау валютаның артық массасын рыноққа жіберуге және шетел валютасына қосымша ұсыныс жасауға мүмкіндік бермейді. Осының арқасында теңгенің айырбас бағамына түсім жасау төмендейді. Сонымен қатар, валюта түсімдерінің бір бөлігін реттеп  отыру инфляция қысымын азайта отырып, мемлекет тарапынан теңгеге сұранысты шектейді. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасына сәйкес Үкіметтің экономика министрліктері (Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі) және Ұлттық банк Ұлттық қордың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасын әзірлеуде. Жұмыс әлі жүріп жатқандықтан тұжырымдаманың түпкілікті түрі қандай  болатыны туралы айту ерте. Бірақ тұтастай алғанда, тұжырымдамада көрсетілген шаралар теңестірілген мемлекеттік бжюджетті алдағы уақыттағы қолдауға, инфляция қысымын төмендетуге, Ұлттық валютаның қымбаттауын тоқтатуға және Ұлттық қордың жұмысын жетілдіруге мүмкіндік жасайды.

       

2007 жылы Ұлттық қорды сенімгерлік басқарудың негізгі көрсеткіштері 

        31.02.03ж. рыноктық құны

    Жалпы 527 917,4 млн. KZT

    Тұрақтандыру 164 109.0 млн.KZT

    Жинақтау  363 808,4 млн.KZT

    Қазақстан Республикасы қаржы министрлігінің 2003 жылғы аударымдары

    Түсімдер 225 507,7 млн. KZT

    2003ж.  Портфелдерінің кірістері

    Жалпы 8,69 %

    Тұрақтандыру 1,87 %

    Жинақтау 11,98 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    

    Қор активтерінің құрылымы 

    Ұлттық  қордың валюталық портфелінің жалпы  рыноктық құны 2004 жылы 30 маусымда 3.722.349.527,53 АҚШ долларына тең болды, оның ішінде тұрақтандыру портфелі 600.060.097,72 АҚШ доллары (16,2 %) және жинақтау портфелі – 3.122.289.428,81 (83,88 %). Қор портфелінің құрамына кіретін бағалы қағаздардың және басқа да қаржы құралдарының рыноктық құны Ұлттық Банкінің кастодиан банкі ABN AMRO Mellon Global Securities Servieces деректеріне негізделеді. 

Қазақстан Республикасының  Ұлттық қоры мандаттарының  түрлері бойынша  активтерді бөлу құрылымы 

2-кесте

мандат  түрі     Барлығы     USD мен рыноктық құн     %     Ақша  рыногы     600.060.099     16,2     Кірісі  белгіленген бағалы қағаздар     2.019.899.100     54,26     Акциялар     634.235.605     17,14     Ауқымды тактикалық бөлу     468.154.724     12,8     Барлығы     3.722.349.528.     100,00

 
 

Тұрақтандыру  портфелінің активтерінін бөлу динамикасы 

3-кесте

АҚШ доллары     31.12.01.     31.12.02.     31.12.03.     30.06.04.     Ақша және рыногының құралдары     0,72%     80,77%     76,30%     65,50%     Акциялар     99,28%     19,23%     23,70%     34,50%     Барлығы тұрақтандыру портфелі     100,00%     100,00%     100,00%     100,00%

 

Жинақтау  портфелінің активтерін бөлу динамикасы 

4-кесте

Ақш доллары     31.12.01.     31.12.02.     31.12.03.     31.12.04.     Ақша  және ақша рыногының құралдары     4,7%     5,1%     10,70%     9,84%     Кірісі  белгіленген бағалы қағаздар     80,3%     72,29%     67,76%     64,86%     Акциялар     15,0%     22,50%     21,54%     25,30%     Барлығы, жинақтау портфелі     100,00%     100,00%     100,00%     100,00%

 

    Жинақтау  портфелінің активтерін елдер бойынша бөлу (хеджинг операцияларын есепке алмағанда) 

    5-кесте

ЕЛДЕР     31.12.2002     31.12.2003     31.06.2004     АҚШ     31,2%     34,2%     34,8%     Еуро  елдері     37,3%     42,5%     42,6%     Германия     11,8%     10,8%     14,8%     Франция     7,9%     12,5%     10,1%     Италия     5,2%     4,7%     4,2%     Австрия     1,4%     1,9%     1,5%     Нидерландия     2,4%     3,6%     4,2%     Испания     2,1%     2,2%     2,4%     Бельгия     1,9%     1,8%     1,8%     Португалия     1,6%     1,1%     0,7%     Финляндия     0,5%     0,8%     0,9%     Греция     0,8%     0,6%     0,6%     Ирландия     0,7%     1,1%     0,3%     Еуро  валютасы     1,0%     1,4%     1,1%     Жапония     19,1%     7,3%     7,9%     Ұлыбритания     5,5%     7,6%     6,4%     Канада     1,8%     2,2%     2,1%     Австралия     0,6%     1,6%     1,3%     Швейцария     1,0%     0,9%     0,9%     Швеция     0,6%     1,6%     0,8%     ХКҰ     0,9%     0,6%     1,1%     Дания     1,3%     0,9%     0,8%     Қалғандары     0,7%     0,6%     1,3%

 

    ҚР  Ұлттық қорының кірістілігі 

    Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару ұзақ мерзімді инвестициялау стратегиясына негізделеді, осыған байланысты қысқа мерзімді болашақта қордың кірістілігі айтарлықтай ауытқуларға ұшырауы мүмкін.

    Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының  кірістілігі алғаш құрылғаннан  бастап 2004 жылғы 30 маусым аралығында 11,70%болды. Бұл – жылдық көрсеткіш пен 3,61% болды.

Тұрақтандыру  портфелінің кірістілігі 

    Есептік кезеңде Қазақстанның Ұлттық Банкі  тұрақтандыру портфелінің активтерін ақша рыногы құралдарына және АҚШ-тың мемлекеттік бағалы қағаздарына орналастырды.

    Тұрақтандыру  портфелінің кірістілігі 2001 жылғы 1 маусымнан бастап 2004 жылғы 30 маусым аралығында 7,94% болды, бұл – эталондық  портфель кірістілігінен 1,94% жоғары. 
 

Жинақтау  портфелінің кірістілігі 

    Жинақтау  портфелінің кірістілігі құрылған кезден бастап 2004 жылғы 30 маусым аралығында 10,51% болды. Эталондық портфель кірістілігі 2002 жылғы 7 қаңтардан бастап 2004 жылғы 30 маусым аралығында 12,15% болды. /9/  

2.2 Ұлттық банкінің  жағдайын талдау  

      2006-2008 жылдардағы экономика өсуінің жоғарғы қарқыны мен Қазақстанның беделді халықаралық институттар берген жоғары инвестициялық рейтингі өндіріске қалыпты инвестициялар салу үшін ақша қаражатының жеткіліксіз болуына қатысты уайым тудырмайтын сияқты.

      Шынында да, 2004-2006 жылдар аралығында екінші деңгейлі банктердегі депозиттердің көлемі 7,5 есе артып, 603,2 млрд. теңгені немесе ЖІӨ-нің 16 пайызын құрады. Банктердің жеке қаражаты мен жиынтық активтері бірнеше есе артты. Жеке капитал қазір 1 млрд. АҚШ доллаоын құраса, жиынтық активтер 7,3 млрд. Ақш долларынан асты немесе бұл көрсеткіштер  сәйкесінше ЖІӨ-нің 4 пайызы және 30 пайызына тең. Бұл қазақстандық банк жүйесіндегі капитализациялау деңгейінің артқанын білдіреді. Бұл көрсеткіштер Ресей мен басқа ТМД елдеріндегіден әлдеқайда жоғары болып шықты да, халықаралық инститтутардың  қазақстанға жоғары инвестициялық рейтинг беруіне мүмкіндік берді.

      Әрине, көпшілік қауым нақты  экономиканың, соның ішінде материалдық  өндіріс саласының дамуына қажетті  қаражат салуға немесе беруге  Банк жүйесі белсенді және ауқымды түрде қатысады деп үміттенді. Шындығында солай болды. 1998-2002 жылдары нақты нақты экономикаға бөлінген несиелер көлемі 7,5 есе артып, ЖІӨ-нің 18 пайызын құрады. Бұл салада 2000-2001 жылдары күрт өзгерістер болып, нақты экономикаға несие беру көлемдері сәйкесінше 85,6 пайыз және 77,3 пайызға көтерілді. Мұнымен бір мезгілде 2001 жылы нақты экономикаға бөлінетін несиелердің құрылымында маңызды өзгеріс болды: бірінші рет орта және ұзақ мерзімді несиелердің үлесі 2001 жылы 20,8 пайыздың 49,2 пайызға қатынасымен және 57 пайыздың 43 пайызға қатынасымен қысқа мерзімді несиелердің үлесінен асып түсті. Бұл негізгі қаражатқа, экономикаға бөлінетін несиелерге салынатын иевестициялардың жандан түскен сипатын көрсетеді.