Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері

Осыдан біз ақшаның  құн құралы ретіндегі атқарымын  көреміз.

Ақша айналым құралы ретінде. Барлық тауарлар, қай жерде  шығарылғанына қарамастан, қандай меншіктің  шығарғанына қарамастан, керекті  уақытында сатылуы керек. Яғни, құнның тауарлық нысаны ақшалық нысанға ауысуға тиісті. Сонымен қатар, әрбір тауар өндіруші, сатылған тауардан түскен ақшаға жаңадан құрал саймандар мен еңбек бұйымдарын сатып алады, еңбек ақы төлейді, және басқа да шаруашылықтың қажеттерін қанағаттандырады. Сөйтіп, өндіру мен өткізу процесін үздіксіз жалғастырады (ұдайы өндіріс).

Сонымен, ақшаның айналым  құралы ретінде жұмыс істеуі ақшаның  тауарға, тауардың ақшаға айналуының толассыз тізбегі болып табылады. Осылайша ақша үздіксіз айналымда жүреді.

Бұл атқарымның өзіне  тән бір ерекшелігі, ақша мен тауардың біріне-бірінің қарсы қозғалатындығында: ақша сатушыға қарай қозғалса, тауар сатып алушыға қарай қозғалады.

Айта кететін бір  жайт, осы айналымның құралы ретінде  жұмыс істеу, тек ұлттық ақшаға ғана тән. Заң бойынша елдің ақша айналымында басқа мемлекеттің ақшасы болуға тиіс емес. Өйткені, олай болған күнде айналымдағы ақшаның саны көбейіп, сапасы азайып, құнсыздандыруына апарып соғады. Басқаша айтқанда, айналымда жүрген ақшаның саны (ақшаның көбейуі) осы атқарымның дұрыс орындалуымен тығыз байланысты. Егер, ақша айналымы тезірек жүрсе, айналымға керек ақшаның саны азаяды. Керісінше, айналымның қозғалысы баяулап кетсе, айналымда көбірек ақша жүруі керек.

Ақша төлем құралы ретінде. Бұл атқарымға тауардың қозғалысы мен ақшаның қозғалысындағы айырмашылық тән. Өйткені, тауар, оны сатып алушының қарауына, ақшаның, сатушының қарауына түсуіне қарағанда, әлдеқалай көп түседі. Егер сатушы мен сатып алушының арасындағы келісім бойынша тауардың құны алдын ала төленетін болса, ақша сатушыға ертерек түседі. Сөйтіп, келтірілген екі нұсқада да тауар мен ақшаның қозғалысы екі бөлек.

Тарих тұрғысынан қарағанда, ақша төлем құралы ретіндегі атқарымда  тауарды несиеге берумен байланысты пайда болған.

Бұл жөнінде К.Маркс  былай деп жазған: "Бір тауардың иесі өзінің қолда бар тауарын сатады, ал басқа біреу оны сатып алады, тек ақшаның өкілі ретінде, тіпті болашақ ақшаның өкілі ретінде. Сатушы несие беруші болады да, сатып алушы қарыздар болып қалады".

Ақшаның бұл атқарымы, несие беріп және оны қайтарғанда, қаржы органдарымен ақшалай қарым-қатынаста (салық бөлімдері), халыққа қызмет ететін кәсіпорындар мен көрсетілген қызметі үшін есеп ажырасқанда, жеке тұлғаларға еңбек ақы, зейнет ақы, жәрдем ақы, стипендия және басқа да ақшалай төлемдерді өтегенде байқалады. Көбінесе жоғарыда айтылған төлемдер қолма-қол ақшасыз, яғни бір шоттан екінші шотқа аудару арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақша тек, есеп ажыратушылардың бір жағы (біреуі) жеке тұлға болғанда ғана қолданылады.

Ақшаның осы атқарымында, қолма-қол ақшасыз есептесетін жеке тұлғалардың үлесі қаншалықты төмен болса, қолма-қол ақшамен есептесетін заңды тұлғалардың үлесі соншалықты төмен (егер есеп ажыратудың барлық ережелері бұзылмаған болса).

Ақшаның төлем құралы ретінде атқарымының жоғарыда айтылған айналыс құралы ретіндегі атқарымынан айырмасы, бұл атқарымды, ұлттық ақшамен қатар, басқа елдердің ақшалары да орындай алады. (сақтық кассаларға ақша салып, оны қайтып алғанда, экспорттық және импорттық мәмілелер жүргізгенде, басқа елдермен және олардың азаматтарымен басқа да төлемдер жүргізгенде).

Ақша қорлану құралы ретінде. Бұл атқарымды, айланыс  құралы, болмаса төлем құралы ретінде  айналыста жүрген ақшалар емес, айналысқа  қатынаспай жүрген ақшалар ғана орындайды. Оның ішінде халықтың қолында жүрген ақша, банкілердегі есеп шоттарда қалған жеке және заңды тұлғалардың ақшасы кіреді.

Ақшаның қорлану кұралы ретінде атқарымын орындайтын артық  ақша (бос ақша) табыстық шығыннан көбірек  болған күнде ғана пайда болады. Ол ақшалар алдағы кезде орын алатын (күтулі) көлемді шығындардың қоры ретінде сақталады. Сонымен ақшаның бұл атқарымы, несиелік қарым-қатынастың пайда болуына, оның әрі қарай дами түсуіне әсер ететін алдыңғы жағдай туғызады.

Осының арқасында шаруашылықтардың, жеке тұлғалардың уақытша артық (бос) ақшасы, басқа шаруашылықтарға, жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға беріледі (қарызға беріледі). Сөйтіп ақшаның бостан-босқа пайдасыз жатуына, сонымен бірге оның инфляцияның әсерінен құнсызданып кетуіне жол берілмейді. Тек мынандай жағдайларға сүйену керек:

- несиеге берілген ақша кедергісіз іске пайдаланылады;

- несиенің уақытында қайтарылуына күмән жоқ;

- несиеге берген ақшадан жоғарғы деңгейде пайда түседі.

Дүние жүзілік ақша атқарымы. 1976 жылы, ақшаның алтын тепе-теңдігі  жойылғаннан кейін, көптеген экономистер, енді құнсыз, қағаз ақша, дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды деген пікірге келген. Бірақ та, ақша әлі де, әртүрлі елдердің және олардың заңды және жеке тұлғаларының, өзара қарым-қатынастарына қызмет көрсетіп жүр. Мысалы, басқа елдің шаруашылықтарымен жеке тұлғаларымен алып-сату, ол үшін өзара есеп ажырасу, несие алу оны қайтару деген сияқты істер жыл сайын өсіп келеді. Осыған байланысты, қазіргі ақша, дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды деген пікір дұрыс емес. Ақша бұрынғыша өзінің дүниежүзілік ақша атқарымын орындап келеді. Рас, кез келген ұлттық ақша емес, тек еркін айырбасталымды ақшалар (валюталар). Еркін айырбастауға жатпайтын ақшалар дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды. Сондықтан ақшалары еркін айырбасталмайтын елдер, алдымен өз ақшасын сол кездегі бағаммен еркін айырбасталынатын ақшаға (доллар, марка, иена сияқты) ауыстырады да, содан соң оны өзінің, керекті халықаралық істеріне жаратады. Сондықтан қағаз ақша, дүниежүзілік ақша атқарымын тіпті орындамайды деген түсінікпен келісуге болмайды. Орындайды, тек тежеулі көлемде.

 

 

1.3 Ақшаның қажеттілігі  және оның экономикалық маңызы

 

 

Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі және тауар айналысының болуына  негізделеді. Кез келген тауар айналысында  ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы болмайды.  
         Нақты және абстракты еңбектің, жеке және қоғамдық еңбектің бөлінісі, тұтыну құны мен құнның арасындағы тауар табиғатына байланысты болатын қайшылықтар айырбас құнның әр түрлі формаларын туғызды.  
         Айырбас құны – бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді.  
        1) Құнның жай және кездейсоқ формасы. 
        2) Толық немесе жалпы формасы.  
        3) Жалпылама формасы.  
        Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше жалпылама эквивалент.  
        Ақша – жалпыға бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатынасуменен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.  
       Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады:  
      - жалпыға тікелей айырбасталу; 
      - айырбас құнының дербес формасы; 
      - еңбектің сыртқы заттық өлшемі.  
      Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық бағалы затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен байланыссыз. Соңғы қасиеті тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша көмегімен өлшеуге болатын құнын сипаттайды.

Ақшаның объективті қажеттілігі  тауар өндірісі және одан туындайтын тауар айналысына байланысты. Ақша - кез келген тауар айналысының  құрамдас бөлігі және оның нәтижесі. Тауар  және ақша бір-бірінен ажырамайды, себебі ақша айналымынсыз тауар айналымы болмайды, болуы да мүмкін емес.

Әйтсе де адам өміріне  ақшаның қажеттілігі туралы әр уақытта  әр түрлі ойлар айтылуда.

"Ақша - зат емес, ол  қоғамдық қатынастар жиынтығы". Шын мәнінде бұл афоризм, егер  адам қоғамнан бөлініп кетсе, оған ақшаның кажеті жоқ деген мағынаны білдіреді. Робинзон Крузоға да ақшаның керегі болған жоқ. Оның мұхитқа батып бара жатқан кемеден құтқарып қалған заттары елсіз аралда пайдаға жарады, тек ақша қажетсіз бос қағаз болып қалды.

Ақша - тарихи дамыған экономикалық категория (санат). Ол қоғам дамуының әрбір сатысында өндіріс және айырбас процесінде адамдар арасында қалыптасатын экономикалық қатынастарды көрсетеді. Қоғам экономиканың әр түрлі үлгісіне өткенде ақшаның маңызы арта түседі. Орталықтанған-жоспарлы экономикада ақшаның мәні шектеулі болды. Ақша, негізінен, есеп жүргізу және бақылау құралы ретінде қосалқы қызмет атқарды. Жоғарғы басқару органдары әрбір кәсіпорынның шығаратын өніміне натуралды және құн көрсеткіштері түрінде өнімнің көлеміне және түріне жоспар бекітті. Сол сияқты өнім бағасын да орталық органдар бекітті. Өндірілген өнім тұтынушыларға келісімшарт бойынша натуралды өлшеммен бөлінді.

Сонымен қатар қазіргі  кезде кәсіпорындарды жекеменшіктендіру  де, мемлекеттік бюджеттің кірісін қалыптастыру да, әр түрлі өндірістік және өндірістік емес шығындарды қаржыландыру да, Ұлттық банктің несие ресурстарын басқа банктерге сату да, инфляцияға қарсы күрес те және т.б. жүргізіліп жатқан іс-шараларда ақшаның маңызы арта түсуде.

Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы өнімді ынталандыру бағытында қолданылуда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері

 

 

2.1 Ақша жүйесінің сипаттамасы және оның даму тарихы

 

 

Әрбір мемлекеттің өзіне  тән ұлттық ақша жүйесі болады.Ақша жүйесі - ол тарихи қалыптасқан және мемлекеттің заңдарымен бекітілген біртұтас ақша айналымы. Алғашқы ақша жүйесі ХVІ – ХVІІ ғғ. Капиталистік өндіріс бұл қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген элементтері одан да бұрын айналымда жүре бастады. Капиталистік өндірістің және тауар ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.

Ақша жүйесінің типі: ақша – ерекше тауар ретінде өсуіне, яғни жалпыға ортақ эквивалент болуына немесе ақша құн - өлшемі қызметін атқаруына байланысты қалыптасады. Сондықтан әлем тарихында ақша жүйесінің типтері кездеседі:

Металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары, яғни толық  құнды ақша айналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал несие ақшалары металға айырбасталады;

Несие ақшалары және қағаз  ақша айналысы, бұл жүйеде атына  сай, айналыстан толық құнды ақша, яғни алтын біржолата ығыстырылып, айналыста тек ақша белгілері  жүреді.

Әрбір мемлекетте жалпыға ортақ құн эквиваленті қабылданған металға байланысты металл ақша жүйесі: биметаллизм және монометаллизм болып бөлінеді.

Алғашқы капитал жинау кезінде (XVI – XVII ғғ.) биметаллизм ақша жүйесі пайда болып, одан әрі дамыды. Онда ақша айналысын  толық құнды ақшалар қамтамасыз етті. Биметаллизм – ол мемлекет заңды түрде жалпыға ортақ мемлекет ролін алтын мен күміске бекітке ақша жүйесі. Бұл жүйеде алтын мен күміс тең құқықты ақша қос – металды валюта, онда екі металдан да кең көлемде монета соғылып, айналыста шектеусіз қатар жүрген.

Биметаллизмнің үш түрі болған:

Қатар жүретін валюта жүйесі-онда   алтын  мен  күміс  монеталардың арақатынасы стихиялы түрде металдың нарықтық бағасына байланысты бекітілген.

Қос валюталы жүйе – онда металдардың  санының арақатынасын мемлекет бекітіп, алтын мен күміс монеталар сол қатынаспен соғылды.

“Қосалқы валюта жүйесі”- онда алтын  мен күміс монеталар заңды  төлем құралы деп саналғанмен  іс жүзінде күміс монета алтынның белгісі ретінде жүреді.

Биметаллизм жүйесі Батыс  Еуропа мемлекеттерінде XVI – XVII ғғ. Пайда болып, тіпті ХІХ ғ. аяғына дейін қолданылып. Ақша ретінде екі металды қолдану ақшаның жалпыға ортақ эквивалент қасиетіне қайшы келді. Алтын мен күмістің арақатынасын айқындағанда да қиындықтар кездесті. Дегенмен 1865 ж. Франция, Бельгия, Швеция және Италия биметализмді сақтап қалу мақсатында келісім жүргізе бастады. Нәтижесінде (1865 – 1878 жж.) Латын монеталық одағы конвенциясы бекітіліп, ол бойынша металдан да құны 5 франк және одан да жоғары болатын монеталар соғылып, күміс пен алтынның арақатынасына тең болды. Бірақ екі валютаның арақатынасы алтын мен күмістің нарықтық құнына сәйкес келмеді.

Биметаллизм жүйесі өскелең  капиталистік шаруашылықтың талабын қанағаттандыра алмады, себебі құн өлшемі ретінде екі металды қатар қолдану ақшаның бұл қызметіне қайшы келді. Жалпыға бірдей құн өлшемі ретінде тек тауар жүреді. Ондай тауар не алтын, не күміс. Оған  қоса ХІХ ғ. аяқ шегінде күміс шығарудың арзандауына байланысты күмістін құны кеми бастады. Бұл кезде алтын мен күмістің нарықтық арақатынасы 1:20, 1:22 тең болды. Ал заң жүзінде алтын мен күмістің арақатынасы бұдан әлдеқайда төмен болғандықтан алтын монеталар айналысқа шығып, қазына қорына айналды. Алтын ақша айналыстан шығуы Коперник – Грешем заңына айтылған “жаңа жақсы ақшаны айналыстан ығыстырды” деген ақшаның өмірдегі көрінісі.

Монометаллизм жүйесі. Капиталистік тауарлы өндірістің қарқынды дамуы  тұрақты ақшаны, яғни жалпыға бірдей бір эквивалентті қажет етті. Сондықтан биметаллизмнің орнына монометаллизм ақша жүйесі өмірге келді.

Монометаллизм – ол жалпы  эквивалент ретінде тек бір ғана металл(не алтын, не күміс) қолданылатын ақша жүйесі. Айналыстағы құн белгілері  мен монеталар алтынға немесе күміске айырбасталды. Күміс монометаллизм Қазақстанда 1852 – 1893 жж., Голландияда 1847 – 1875 жж., Ресейде 1843 -1852 жж., қолданылды.

Патшалық Ресейде күміс  монометаллизм 1839 – 1843 жж. Жүргізілген  ақша реформасының нәтижесінде енгізіліп, ақша өлшемі болып құрамында таза күмістің 4 мысқалы 21 бөлігі бар күміс рубль есептелді. Сонымен қатар айналысқакүміске еркін айырбасталатын несие ақшалары да шығарылды. Дегенмен күміс ақша елдің күйзеліске шығарған ақша айналысын түбегейлі ретке келтіре алмады. Себебі бұл кезде басыбайлы шаруашылық (крепостничество) құлдырап, мемлекет бюджетті мен сыртқы сауда балансының шаруашылығы елде жүргізілген  ақша реформасын нәтижелі ете алмады. Оған қоса, 1853 – 1856 жж. болған Қырым соғысының шығындарын өтеу мақсатында айналысқа қосымша несие ақшалары шығарылды, іс – жүзінде олар қарыз ақшаға айналды. Сөйтіп Ресейде күміс монометаллизм орнына алтын монометаллизмі келді.

Алғашқыда алтын монометаллизм  ақша жүйесі ретінде ХYІІІ ғ. аяғында  Ұлыбританияда қалыптасып, ол 1816ж. Алтын жүзінде бекітілді. Ал басқа мемлекеттердің көпшілігінде ХІХ ғ. үштігінде: яғни Германияда 1871 – 1873 жж., Скандинавия мемлекеттерінде (Швеция, Норвегия, Дания) 1873ж.,  Австрияда – 1892 және Жапонияда – 1897 ж., АҚШ – та  1900ж. енгізілді.