Сыбайлас жемкорлык

Қазақстан Реснубликасында сыбайлас жемқорлыққа жатқызылған қылмыстардың нақты тізбесі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 41-бабының ескертпесінде белгіленген. Он да коррупциялық қылмыстар ретінде төмендегідей қүжаітарда қарастырылған қылмыстар танылады: 176-баптың г) тармағы: "Сеніп тапсырылған ботен мүлікті иеленіи алу немесе ысырап ету^м, 193-баптың, 3-бөлік, а) тармағы: "Зансыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлікті заңдастыру", 209-баптың, 3-бөлік, а) тармағы: "Экономикалық контрабанда", 3-бөлік; 307-бап: "Қызмет өкілеттігін теріс пайдалану"; 308-балтың в) тармағы: "Билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану", 4-бөлік; 310-баи: "Кәсіпкерлік қызметке заңсыз қатысу"; 311-бап: "Пара алу"; 312-бап: "Пара беру"; 313-бап: "Парақорлыққа делдал болу"; 314-бап: "Қызметтік жалғандық жасау"; 315-бап: "Қызметтегі әрекетсіздік"; 380-бап: "Билікті теріс пайдалану, биліктің асыра қолданылуы немесе әрекетсіздігі".

Сыбайлас жемқорлықиен байланысты қылмыстарды субъектілері лауазымды басшылар бон табылатыы басқа қылмыстардан ажырата білу керек. Және бұл тұста сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыстардын мақсаты — лауазымды басшылардың оз қызмет бабын өздері үийн де, өзгелер үшін де заңсыз жолмен мүліктік игіліктер мен артықшылықтар алу мақсатында, өзге біреулердің мүддесіне қарай пайдалану арқылы заңға қайшы әрекеттерді жасауы боп табылатынын ескеру қажет.

Сол себепті, жогарыда аталған жағдайлар кездеспеген тұстарда қызмет бабын мөлшерден артық теріс пайдалану, билікте немесе қызметтік өкілеттіліктерде асыра сілтеу, қызметтегі әрекетсіздік тәрізді және басқа да мемлекеттік қызметке қарсы қылмыстар сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмысқа жатпайды.

 

 

 

3 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ САЛДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ МЕН ЖОЮДЫҢ ЖОЛДАРЫ

3.1 Сыбайлас жемқорлықтың  зардаптары мен салдары

Сыбайлас жемқорлықгың негізгі зардаптары:

• сыбайлас жемқорлық мемлекеттің алдына қойған міндеттерін орындауға мүмкіндік бермейді (мысалы, пара беру арқылы қызметке тұру жұмыстың тиімділігін төмен детін, шығын әкеледі);
• пара беру арқылы жоғары оқу орындарына түсу қоғамның маңызды бөлігін интеллектуалды потенциалдан айырып, жақын деңгейдегі мемлекеттік емес оқу орындарына толеи оқуіа жағдайы келмейтін талантты жастарға жоғары білім алу мүмкіндігінсн айырады.
• сыбайлас жемқорлық интенсивті климатты бұзуы нәтижесінде жеке бизнестің ұзақ мерзімді шартты инвестициялау жоқ болғандықтан, алдын-ала болжау мүмкін емес жағдайда же дел табысқа не болуға үмтылуға тура келеді.
• сыбайлас жемкорлық басқару аппаратының бағасының көтерілуіне әкеп соғады (пара алушылық ақырыңда салық төлеушілерге кесірі тиіп, нәтижесінде о л көрсеткен қызметіне бірнеше есе кои төлеуге мәжбүр болады).
• егер сыбайлас жемқорлық "қара" комиссиялық түрде корінсе, қоғамдық талаптарды қапагаттандыруға бағытталған жалпы қаражат сомасын қысқартуға әкеледі.
• сыбайлас жемқорлық мемлекеттік, мемлекеттік емес басқару аппараттары ортасында ірітушілік әсерін тигізеді, шынайы жұмыс ынтасын төмендетеді (этиканын жалиы деңгейі төмендейді және неге тек ол ғана жеке-дара құлықтылық нормасын сақтауга тиіс деген әркімде сүрақ туады);
• жоғары билік эшелонындагы сыбайлас жемқорлық жариялану игілігіне айналыл, олардың сенімін бұзып, ақырында легатимділігіне күмән туғызады.
• Саяси элитаның жемқорлығына сенген халық "ортақ қазынаға" қол салмай тұра алмайды.
• Жемқорлықты басқару персоналы мемлекет пен қоғамның гүлденуіне өзінің жеке мүддесімен үлесін қосуга психологиялық дайын емес.
• Сыбайлас жемқорлық ойі а симайтыи сот әділдігін жасайды, ойткені адамгершілігі төмен және ақшасы коптің дегені дұрыс болады.
• "майлау" сыбайлас жемқорлығы әлеуметтік дамудың басым копшілігі жалғанға айналғанын келтіреді.
• Сыбайлас жемқорлық демократияға қауіпті, ойткені халықты сайлауға қатысуға деген адамгершілікті ынтасынан айырады.
• сыбайлас жемқорлық әлеуметтік стратегия бағдарламасын жүқартады, сыбайлас жемқорлардың status quo беделі мен мүлкінің бөлінген ортасын сақтауға мүмкіндік беретін күий басым құрылым пайдасына бюджеттік қаражатты жонсіз қайта болуіп көрсстеді.[29]

Сыбайлас жемқорлықты глобальдық ауқымдагы құбылыс ретінде қарастырғанда мамандар оның негізгі себептеріне мыналарды жатқызады:

 

 

            -сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңдар мен заңаға сәйкес акгілердің оңтайлы жүйесінің жоқтығы;

             -экономикалық және әлеуметтік реформалар жүргізудегі елеулі кемшіліктер мен өрескел қателер;

-құқық  қорғау орғадарының сыбайлас жемқорлықпен күрестегі жұмыстарының нәтижесінің мардымсыздығы (Қолданылатын шаралардың көбі сыбайлас жемқорлықтың себеитерін жоюға емес, сыбайлас жемқорлық көрінісінің өзіне қарсы бағытталған, алайда тек қана қылмыстық қудалау шаралары сыбайлас жемқорлықтың іргесін шайқалтуға қауқарсыз);

-саяси элитаның бір бөлігінің  қылмыспен "жең үшымен жалғастығы";

-халықтың  құқықтық санасының дамымағаидығы,  ол "төмеңдегі" сыбайлас жемқорлыққа жаішай қарсылықтың мүлдем болмауына апарып соқтырады.

ТМД елдеріндегі  коррунциялық құбылыстардың, негізінен, осындай этапта барлық мемлекеттерге тон болатын себеитеріне мыналар жатады:

-оның 80-90-жылдарда қоғамды реформалауға  белсенді түрде мүмкіндік туғызған  теріс фактор ретінде коптеген "бастапқы капиталдар" мен кәсіпкерлердің әлеуметтік тоитарын (соның ішіиде алпауыттарды (олигархтарды) да жедел қарқынмен құру үдерісін ынталандыру арқылы корініс беруі[36];

-мемлекеттік қызметшілердің жұмыстары мен олардың қабылдаған шешімдеріне жасалыи келгеп бұрынғы әлеуметтік-құқықтық бақылауды оның жаңа демократиялық формаларын тагшай тұрып жою. Нарықтық механизмдердің оз-өзінен жанпай репелетіндігіне деген үміт алдамшы боп шықты. Нарықтық экономика әлеуметтік-құқықтық бақылаудың жойылуын ойластырмауға тиіс, керісінше ол құқықтық айқыи нұсқамалар бойынша дамуы керек;

-сыбайлас жемқорлықтың кадрлық базасы ретінде шенеуніктердің сандық түрғыдан қауырт өсуі;

-оте  қуатты, сан тармаққа бөлінген колеңкелі экоиомикаііыц құралуы және елеулі бөлігі сыбайлас жемқорларды қарлсыландырудың көзін құрайтын мол заңсыз кірістер алу;

-халықтың сыбайлас жемқорлыққа конбістігі, әсіресе оның ең төменгі деңгейіңде;

-қоғамның тұрлі жіктерінің кірістері арасыпдағы елеулі алшақтық;

-биліктік  және коммеріщялық құрылымдар арасыңдағы кең және еркін кадр алмасушылық;

- бюракратиялық аішараттың басқа демократиялық мемлекеттермен салыстырғанда функциональдық мүмкіншіліктердің тым үлкен колеміне шектен тыс моногюлиясы.

Сыбайлас жемқорлықтың өсуін айқыыдайтын неғұрлым маңызды факторлардың қатарынан мемлекеттік орындардың экономика саласына орынсыз араласуын ерекше бөліп көрсету керек. Экономиканы жонсіз мемлекеттік реттеушілік бақылаудағы шеиеуніктер үшін салаларды кобейту арқылы сыбайлас жемқорлықты дамытуға қажетті мүмкіндіктерді кеңейтіп береді:    жеңіддіктер,    кредиттер,    лицензиялар    беру; жекешелендіруге

 

мүмкіншіліктер, банктеы өкілеттілік алу құқығын, ірі әлеуметтік жобаларды және т.б. іске асыру құқығын беру - ресурстарды шенеуніктік бақылаудың ескі қағидаттары жұмыстың коптеген жаңа салаларын заңнамалық реттеудің жоқтығымен үйлесе кетеді.

Және  мемлекет рұқсат беру функцияларын іске асырған кезде төмендегідей жағдайлар сыбайлас жемқорлыққа мүмкіндік жасап береді:

-мемлекеттік қызметтердің рұқсат етушілік қағидаттарымен байланысты ауқымды салаларын сақтау;

• азаматтардың оз құқықтарын және өздеріне қызмет көрсетудегі шенеуніктердің міңдеттерін білмеуі;
• шенеуніктердің өздерінің міндеттері және азаматтардың құқықтары туралы ақпараттарды жасырып ұстауы;
• бюракратиялық процедуралардың қиындатылуы;
• билік орындарының бір ведомствоға биліктік шешімдер қабылдауға да, қызмет көрсетуге де өкілеттілік беретін құрылымдық ерекше л іктері.

Билік өзінің шектеушілік және реттеушілік функцияларын орындай отырып міндетті толемдер қабылдаған және қолданыстағы жосындарды (нормаларды) бұзғандық үшін айыппүл салған кезде төмендегідей жағдайлар сыбайлас жемқорлыққа мүмкіндік жасайды:

-азаматтың оз міндеттерін іске асыруының қолайлы процедурасының жоқтығы;

-айыппүлдар шкаласының оны төлеуден пара беру арқылы жалтаруға мүмкіндік беретін теңсіздігі.

Сыбайлас жемқорлық тікелей үш бағытқа - қылмыстық қудалаушылықтан қорғану сезімін қамтамасыз етуге, нормативтік ережелерді бұзғаны үшін жергілікті билік орындарының құрығынан жалтаруға, рұқсат ететін қүжаттар алуға келіп тірелетін батыс елдерімен салыстырғанда, ТМД елдеріңде сыбайлас жемқорлықтың ең алдымен рұқсат етілген қызметтердің тиісті дәрежеде орындалуы мен әлеуметтік түрғыдан құпталатын мақсаттарға қол жеткізудің құралы болу фактісі -— ең қауіптісі.[37] Мәселеыі зерттеушілер ТМД елдері экономикасында мсмлекеттік қатысудың сыбайлас жемқорлықпен шырмалған салалары ретінде мыналарды атайды:

-мемлекеттік меншіктің жекешеленуі 1994-тен 1997 жылға дейін анықталған әр оныншы қылмыс жекешелендіру саласында жасалған, ең кең таралғаыдары ақшалай қаражат иен пара алу боп шықты;

-салық салу. Салық жүйесінің күрделілігі мен қатандығы және тиісті заңнамалық актілердің орындалуын толық бақылауға алудың мүмкіндігіыің болмауы колеңкелі бизпестің дамуына алып келді.Тиісті мемлекеттік орындардағы қылмыстық әрекеггер, парақорлықпен қатар, қызметтік жалған қүжат арқылы қылмыстық элемепттермен заңға қайшы байланыстарға түсуге кеп тіреледі;

-бюджеттік  қаражатты болу. Мемлекеттік кредиттер берудің немесе бюджеттік қаражатты болудің парақорлықиеи астасуы жиі кездесті;

-кедендік  сала. Қылмыстық әрекеттер іс  жүзінде контрабандаға комектесумен, соның ішінде фирмалардың - кедендік брокерлсрдің жұмыстарын қамтамасыз етумеи байланысты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Жоғарыда талқыланып, мәселенің  өзегіне айналған сыбайлас жемқорлықты қарастыруды қортындылай отырып біздің түйгеніміз, бұл мәселенің ең алдымен ұлттық қауіпсіздікке тондіретін қауіпіне баса назар аудару қажеттігіне тоқталуды жөн кордік.

Ұлттық қауіпсіздіктің өмірлік маңызы бар мүдделері сыртқы және ішкі қатерлерден қорғалған, ұлттық мемлекеттік құрылымдық негізі бар әлеуметтік жүпенің нық та тұрақты дамуыпыц сипаттамасы ретіңде көрініс береді.

Кез келген қоғам мен мемлекеіте көлеңкелі экономика мен экоыомикалық қылмыстың деңгейі ұлттық қауіпсіздікке елеулі әсерін тигізеді.

Өткен ғасырдың 80-жылдарының басыңда-ақ шетелдік ғалымдар қылмыстық экспансияның өркениетті әлем болмысының барлық салаларын қамтитынын; халықаралық, трансұлттық қылмыстың әрқашан саяси астары болатынын, жекелеген елдердің ішіңде де, мемлекетаралық қатынастарда да пайда болатын қайшылықтарды шешудің өзіндік моделдері барлығын, әлеуметтік-экономикалық реформалардың жекелеген түрпаттарына "демеуші" түрінде көрініс беретініи айтқан.

Экономикалық  қылмыстың қоғамдық қауиі - республиканың, шаруашылық жүргізуші, меіинік пен жеке тұлғалық түрпаттағы нысандардың өмірлік маңызы бар экономикалық мүдделеріне зияныи тигізетін жасырын, стихиялы немесе ұйымдасқан түрде жүзеге асырылатын кіріс пен меншіктің қайта таратылуында; экономикалық өмірдің тұрақсыздануында; әлеуметтік шиеленістің және соңы насырға шабатын, тіиті конституциялық емес төңкерістерге дейінгі әлеуметтік сілкіністер мен жарылыстарға ұрындыратын мемлекет билігінің тиімділігіне сенбеушілікте.

Кез келген мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі - оның ұлттық мүдделерінің анық та өлеуетті қатерлерден қорғалған жағдайы. Негізінде, мемлекеттің басты ұлттық мүдделері - мемлекеттік тәуелсіздігінің, аумақтық бүтіндігіиің, шекаралар тыныштығының, конституциялық құрылысының беріктігінің және т.б. сақталу жағдайы.

"Қазақстан  Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы" 1998 жылғы 26 маусымдағы Заңыыа сэйкес, жогарыда аталған ұлттық мүдделердің қатарына солармен бірге мыналар жатады:

-адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз

ету;

- елдегі қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықты сақтау; -Казақстанның барша халқының игілігі үшін экоиомикалық даму;

• қазақстандық отаншылдық рухына тәрбиелеу және Қазақстан халқының бірлігін нығайту;
• қазақстаңдық қоғамның заттық және рухани қүыдылықтарын сақтау және молайту;

-басқарудың унитарлық құрылысының және президенттік түрпатының мызғымастығы;

мемлекеттік институттардың табанды жұмыс істеуі, олардың қызметтерінің тиімділігіи арттыру жонс нығайту;

-ҚР Қарулы Күштерінің, басқа да әскерлері мен әскери кұрылымдарының жарақтандырылуы мен әсксри дайындығын қамтамасыз ету;

-зандардың сөзсіз орыңдалуы  мен қоғамдық тәртіптің сақталуы;

-әріптестік  нсгіздегі халықаралық бірлескен  әрекеттерді дамыту. Аталған мүдделерге қарап, Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздігінің басым бағыты оның ең алдымен елдің ішіндегі қамтамасыз етілуі екендігін атап көрсетуге болады. Соған байланысты бұл тұста саяси тұрақтылыққа, мемлекет пен оның орғандарының жағдайына, қабылданған заңдардың орыңдалуы мен қоғамдық тәртіптің сақталуына баса мән беру.

Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесінің басты міндеті — елдің қауіпсіздігіне төнетін тұрлі қатерлерге қарсы әрекет жасау бои табылады. Қатер ретінде ұлттық мүдделерге бағытталған ықтимал қауіпті түсінген жон. Ұлттық кауіпсіздікке бағытталған қатерлерді әлеуметтік кикілжіңдердің тұрлі деңгейлерінде қоғам өмірінің тұрлі салаларындағы қайшылықтардың жиынтығын өмірге алып келеді. Осындай қателіктерді болдырмас үшіи жоғарыда аталған мән-жайлар негізінде құқықтық реттеуді нығайтып, жетілдіру                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

Нормативтік актілер

 

1 Қазақстан Реснубликасының Конституциясы, Алматы Қазақстан баспасы., 1995.

2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.-Алматы: Жеті-жарғы, 1997.
3. Қазақстан Реснубликасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі.-Алматы: Жетіжаргы, 1998.

 

 

 

 

4. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Реснубликасының ұлттық қауіпсіздігі туралы» 1998 жылғы 26 маусымдағы Заңы.
5. Қазақстан Реснубликасының «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» 1998 жылғы 2 шілдедегі Заңы.
6. «Республикалық және жергілікті бюджеттің атқарылуын бақылау туралы» 2002 ж 29 қаңтардағы ҚР Заңы.
7. «Бюджет жүйесі туралы» ҚР Заңы, 1999 ж 1-сәуір.
8. «ҚР жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР Заңы. 2001жылы 21