қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар

     - Сотталушы — іс бойынша басты сот талқылауы тағайындалатын айыпталушы. Сотталушының құқықтары айыпталушының құқығымен сәйкес келеді. Сотталушы (ағылш. accused; defendant; person of trial) – ісі сот өндірісіне қабылданған айыпталушы. Сотталушы өзіне тағылған айыпты жоққа шығаруға міндетті емес. Себебі сотталушыға қатысты соттың айыптау үкімі заңды күшіне енгенге дейін ол кінәсіз болып табылады (кінәсіздік презумциясы). Егер сотталушының жағдайы келмесе оның өтініші бойынша кәсіби адвокат жалдау ақысын мемлекет өтейді. Сотталушы сотта өзіне тағылған айыпты жоққа шығаратын дәлелдемелер ұсынуға, мемлекеттік айыптаушыға қарсы сұрақ қоюға және соңғы сөз айтуға құқылы. Сотталушының соңғы сөзінің дәлелдемелік күші болмаса да сот қылмыстық істің мән-жайларын анықтауда және үкім шығарарда ескереді

     -Сезікті деп- мәжбүрлеу процессуалдық актісі болып ұстау хаттамасы (ұстау қаулысы) арқылы жүзеге асырылуы мүмкін, не айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдану қаулысы. Мұндай күштеу шарасын тек тұлғаның  қылмыс жасағандығын анықтағанда қолданған қажет.

Тұлғаны   сезікті   деп   тану   үшін   заңда   көрсетілген   бірде-бір   айып тағылғанға  дейін   бұлтартпау  шарасы  немесе   ұстау  қолданылмаса,   сезікті процеске нақты түрде қатыспайды.

Сезіктіні  ұстау  мерзімі  былай  шектеледі:   ұстау  жетпіс  екі  сағаттан аспауы керек, ал бұлтартпау шарасын таңдау - он тәуліктен. Осы уақыт ішінде тұлғаға айып тағуға немесе бұлтартпау шарасының күшін жоюға міндетті.

Сезікттіні ұсталған  немесе  оған   айып   тағылғанға  дейін   бұлтартпау шаралары   қолданылған   жағдайда  ұсталған   немесе   бұлтартпау   шаралары қолданылған кезден жиырма төрт сағаттан кешіктірілмей, өзі таңдаған немесе тағайындалған қорғаушымен жауап алуға дейін оңаша және құпия жолығу құқығы қамтамасыз етіле отырып, одан жауап алынуы тиіс. Ұсталған сезікті  алғашқы   жауап   алу   аяқталғаннан   кейін   телефон   арқылы   немесе  өзге   де тәсілмен дереу өзінің тұрған жеріне немесе жұмыс орнына өзінің ұсталғандығы және ұсталып отырған жері туралы хабарлауға құқылы. Қылмыс жасады деп сезік келтірген адамды ұстау - оның қылмысқа қатыстылығын анықтау және оған қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын қолдану туралы мәселесін шешу    мақсатында    қолданылатын    іс    жүргізушілік   мәжбүрлеу    шарасы.

Қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырушы орган мына негіздердің  бірі болған жағдайда:  

1) ол адам қылмыс жасау  кезінде немесе оны тікелей  жасағаннан кейін ұсталғанда;

2) көрген адамдар оның  ішінде жәбірленушілер қылмыс  жасаушы ретінде ол адам тура  көрсетсе;

3) ол адамда немесе  киімінде, өзінде немесе оның  тұратын үйінде қылмыстың оның  ізі табылған кезде; 

4) жедел іздестіру кызметінің  заңға сәйкес алынған материалдарында  ол адамға қатысты ол жасаған  немесе дайындап жатқан, ауыр  немесе аса ауыр қылмыс туралы  анық   деректер   болған   кезде  бас   бостандығынан    айыру   түрінде   жаза колданылуы мүмкін болатын қылмыс жасағандығына күдік келтірген адамды ұстауға құқылы.

Егер де ұсталған тұлғаның сезікті екендігі нақтыланбаса, онда бұлтартпау шарасы алынып тасталып тұлға  сезікті болып табылмайды. Көп  жағдайларда қылмыстық істе сезікті  айыпкерге айналады - қаулыны шығарудың  нәтижесінде айыпкер болып, не процестің  қатысушысынан алынып тасталады.

Осы пікірлерді тұжырымдай келе, мынадай қорытынды жасауға  болады. Сезікті бұл ұсталған немесе айыптағылғанға дейін бұлтартпау шарасы қолданылған қылмыстық процеске қатысушы тұлға.