Криминалистикалық идентификация және диагностика

     2) жердің теңіз, мұхит, көл, өзен, мұздықтар мен жер асты суларынан тұратын қабығы, солардың жиынтығы. Гидросфераның орташа қалындығы 3,8 км-ге жетеді. Мұхиттың ең терең тұсы 11 км-ден асады (Тұнық мұхиттағы Мариан ойысы — 11022 м).

     Гидросфераның  ластануы — ластағыш заттардың  гидросфераға мол мөлшерде түсуі,  олардың өзен, су қоймалары, көлдер  мен теңіздер, мұхиттар мен жер  асты суларын ластап, су ортасының  қалыпты жағдайын бұзуы.

     Гидросфера  — Жер шары суларының жиынтығы, агрегаттық күйіне (сұйык, қатты және газ) қарамастан, химиялық байланыспаған барлық суды қамтитын Жердің сулы қабығы. Ылғал айналымы процесінде судың барлық турі бірінен екін- шісіне өтеді. Гидросфера мұхиттардың, теңіздердің, құрлықтың жер асты және жер үсті суларын қамтиды. Судың біршама мөлшері атмосфера мен тірі организмдерде болады. Көбінесе Гидросфера деп жер бетінің 71%-ын құрайтын теңіздер мен мұхиттарды ғана санайды. Гидросфера көлемінің 96%-ын теңіздер мен мұхиттар, 2%-ға жуығын жер асты сулары, шамамен, 2%-ын мүздар мен қарлар (негізінен, Антарктида мен Гренландияның), 0,02%-ын құрлықтың жер үсті сулары (өзендер, көлдер, батпақтар) құрайды.ъ

 

                                      Топырақтың ластануы.

     Топырақтың  ластануы (Загрязнение почвы) — топырақта, әдетте, оған тән емес физикалық, химиялық немесе биологиялық агенттердің пайда болуы және енуі немесе аталған агенттердің концентрациясының қаралған мезгілде табиғи орташа жылдық деңгейінен асып түсуі. Топырақтың ластануының көптеген түрлері, соның ішінде радиоактивтік, микробтық және тағы басқа түрлері сараланады Топырақтың ластануы топырақ түзілу процесінің барысын өзгертеді (кейде оны тежейді), түсімді бірден азайтады, өсімдіктерде ластағыштардың (мысалы, ауыр металдардың) қорлануына себеп болады. Бұл ластағыштар адам организміне тікелей немесе жанама түрде түседі (өсімдіктекті немесе жануартекті азықтар арқылы). Топырақтың ластануы топырақтың ауру тудыратын және де басқа жағымсыз микроорганизмдерден өзін-өзі тазалауын төмендетуге әкеліп соғады. Мұның бәрі ауру қауіптілігін және микробиологиялық ластануды туғызады. Мысалы, ластанбаған топырақта дизентерия, сүзек және қылау қоздырғыштары 2—3 тәулік бойына сақталса, ластағыштармен әлсіреген топырақтың өзін-өзі тазалай алмайтын кезінде дизентерия қоздырғыштары бірнеше ай, сүзек пен қылау қоздырғыштары бір жарым жылға дейін сақталады. Топырақтың ластануы кейде әр дәуір аумаққа жайылады.

     Топырақтың  химиялық ластануы — топырақта тірі организмдерге қауіп туғызатын химиялық заттектердің жиналуы. Топырақтың химиялық ластануының көздеріне өнеркәсіптік кәсіп орындардың шығарындылары, көлік, ауыл шаруашылығында қолданылатын шөп жойғылар мен минерал тыңайтқыштар жатады. Өнеркәсіптік кәсіп орындардың құбырлары арқылы атмосфераға шығарылатын ластағыштар жел арқылы 50 км өңірге таралады. Бірақ ластағыштардың негізгі массасы 8—10 км жердегі топыраққа түседі. Мұнай-химиялық завод кешендерінің төңірегіндегі аумақтар қатты ластанады. Көп жағдайда бұл жерлер ауыл шаруашылығына немесе бақ өсіруге пайдалануға жарамайды. 3 км-ге дейінгі қашықтыққа Топырақтың химиялық ластануы мұнай-химия кәсіп орындарының тұған-тұндырғыштары маңында көмірсутек бұларының тұнуынан болады. Түсті металл кендерін алу және байыту процестерінен де топырақ көп ластанады. Ауыр металдардан топырақтың химиялық ластануының зардабы тұрақты болып келеді. Соңғы кездері мұнайға байланысты ластану жиі кездеседі. Мұнаймен ластанған топыраққа лады. Мұнайдан топырақтың химиялық ластануының төменгі деңгейінде топыраққа микрофлора мен өсімдік дамуын реттейтін тыңайтқыш енгізу керек. Үлкен мөлшердегі және ұзак мерзімдік ластанудан топырақта қайтымсыз өзгерістер жүреді — топырақ асфальтқа ұқсас массаға айналады. Бұл кезде едәуір ластанған қабаттарды алып тастауға тұра келеді.

     Топырақ жамылғысын  қорғау және оны тиімді пайдалану  топырақта оған тән емес физикалық,  химиялық немесе биологиялық  агенттердін болуын немесе ол  агенттердің қажетті орташа жылдық  деңгейден асып түсуін топырақ, ластануы дейді. Топырақ ластануының мынадай түрлері бар: минералды техногенді қалдықтармен ластану; улы органикалық және бейорганикалык, қосылыстармен ластану; радиоактивті заттармен ластану. Топырақтың ластануы қоршаған ортаға қауіпті, өйткені улы заттар қоректік тізбек арқылы топырақтан өсімдікке, өсімдіктен жануарға, жануардан адам организміне түседі. Қалыпты табиғи жағдайда топырақта болып жатқан процестердің бәрі тепе-теңдікте болып, онда өздігінен тазару процестері жүріп жатады. Адамның шаруашылық қызметінің дамуы барысында топырақ құрамының өзгеруі, тіпті бұзылуы жүріп жатыр. Қазіргі таңда планетадағы әрбір адамға бір гектарға жетер-жетпес айдалатын егістік жерден келеді. Осы аз көлемнің өзі адам тіршілігі арқасында одан да бетер азаюда. Құнарлы жерлердің үлкен бөлігі тау-кен жұмыстары, өнеркәсіп орындары мен қалалар салу әсерінен жарамсыз болып жатыр. Ормандарды кесу, табиғи өсімдіктер жамылғысын бұзу, агротехникалық талаптарды сақтамай жерді қайта-қайта жырту топырақ эрозиясының пайда болуына, яғни, топырақтың құнарлы қабатының желмен және сумен жуылып, бұзылуына алып келеді. 
Эрозия қазіргі кезде бүкіл дүние жүзінің үлкен жауы болып отыр. Соңғы тек жүз жылдың ішінде су мен жел эрозиясы нәтижесінде планетада 2 млрд гектар ауыл шаруашылығының құнарлы жерлері жарамсыз болып қалған.

     Антропогендік  әсердің бір салдары - топырақ  жамылғысынын қарқынды ластануы. Ластанушылар ролін металдар  мен олардын қосылыстары, радиоактивті  элементтер, ауыл шаруашылығында  қолданатын тыңайтқыштар мен  улы химикаттар атқаруда.

     Топыраққа  қауіпті ластаушылардың бірі  сынап пен онын қосылыстары  жатады. Сынап қоршаған ортаға  улы химикаттармен, металдық сынап  және оның қосылыстары бар  өнеркәсіп орындарының қалдықтарымен  түсуде.

     Топырақ үшін  қауіпті ластаушылардың тағы  бірі - қорғасын. Бір тонна қорғасын  балқытқан кезде қалдықтармен  бірге қоршаған ортаға 25 кг қорғасын  бөлінеді. Жоғарыда айтылғандаи,  қорғасын қосылыстары бензиннің  құрамында да кездеседі Сондықтан  автокөліктер қорғасынмен ластаудың  көзі болып табылады . Әсіресе  қорғасынның мөлшері автокөліктер  көп жүретін үлкен көшелер  бойындағы топырақ құрамында  көп болады.

     Қара және  түсті металлургия орталықтарының  төңірегіндегі топырақтар темірмен, мыспен, мырышпен, марганецпен, никелмен, алюминимен және басқа да металдармен  ластанған. Көптеген жерлерде  олардың концентрациясы шекті  мөлшерден ондаған есе асып  түседі.

     Радиоактивті  элементтер топыраққа атомдық  энергияны пайдалануға қатысы  бар ғылыми-зерттеу ұйымдары мен  АЭС, атомдық жарылыстар немесе  өнеркәсіп орындарының сұйық  және қатты қалдықтарын кетіру  кезінде түсуі мүмкін.

     Топырақтың  химиялық құрамына - тыңайтқыштар мен зиянкестерге, арам шөптерге, ауруларға қарсы әртүрлі химиялық заттар қолданылатын ауыл шаруашылығы да әсер етеді. Қазіргі кезде ауыл шаруашылығы процесіндегі зат айналымға түсетін заттардың мөлшері өнеркәсіп орындарынан бөлінетін заттардан кем түспейді. Айта кетерлігі, тыңайтқыштар мен улы химикаттарды қолдану жылдан-жылға артып келеді. Ал топырақтың құнарлылығы алынған өнім мен ондағы өсетін өсімдіктердің түрлік құрамына байланысты. Қазіргі кездегі топырақты ластаушыларының негізгі көздері мыналар:

• пестицидтер;
• минералдық тыңайтқыштар;
• өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы қалдықтары;
• атмосфераға өнеркәсіп орындарынан бөлінетін газды-түтінді заттар;
• Мұнай және Мұнай өнімдері.

     Топыраққа  антропогендік әсер ету оның деградацияға ұшырауына (эрозия, ластану, тұздану және батпақтану, шөлейттену) алып келеді. Сондықтан топырақ ластануын болдырмау үшін мынадай шараларды жүргізу керек:

• табиғатты қорғайтын заңдарды бұлжытпай орындау;
• қоршаған ортаның сапасына бақылау жүргізетін мекемелер қызметін дұрыс ұйымдастыру;
• топырақты ластаушы заттардың қасиеттерін, жылжу

тәртібін, топырақ процестеріне қатысуын зерттеу;

• зиянды заттардың шекті мөлшерлерін нормалау;
• қауіптілігі бойынша пестицидтерді топтастырып, кейбір

түрлерінің қолданылуын  шектеу;

• ауыл шаруашылығында зиянкестермен, арам шөптермен

күресу үшін химиялық әдістердің орнына биологиялық әдістерді қолдану және т.б.

 

                                  

                                                  Қорытынды.

     Ластану деп қандай да бір ортаға жаңа, оған тән емес физикалық, химиялық және биологиялық агенттерді әкелу немесе осы агенттердің табиғи ортадағы орташа көп жылдық деңгейін көтеруді айтады. Экологиялық көзқарас боынша бұл түсінікті екі тұрғыдан қарастыруға болады:

1) қоршаған ортаға түсіп жатқан немесе адам мен табиғатқа зиянды әсерлердің нәтижесінд пайда болып жатқан заттар;

2) қоршаған ортаны ластайтын затар (мысалы, химиялық заттар).

     Тікелей ластанушы  объектілер қатарына (ластайтын  заттар акцепторы) биотикалық  қоғамдастықтың (экотоптық) негізгі  компоненттері: атмосфера, су, жер қыртысы кіреді. Ал, жанама ластанушы объектілер қатарына, биоценоз құраушылары — өсімдікгер, жан-жануарлар және микроорганизмдер жатады. Ластаушы жүйе болып, тек қана өнеркәсіп немесе жылу-энергетикалық комплекс орындары ғана саналмайды, сонымен қатар, күнделікті тұрмыстағы тіршілік, мал шаруашылығы да ластаушылар көзі болып табылады.

     Ластаушы загтар мен  оны қоршаған ортаға қалдық  күйінде бөлетін ластаушы жүйелерді классификациялауды Р.Парсон ұсынды. Бұлклассификациялау — ластаушы заттүрін, оны бөлетін жүйені, оның салдарын бақылау шамаларын қамтиды. Оның пайымдауынша, ластаушы түрлер болып негізінен мыналар саналады:

-сарқынды сулар және оттегін  жұтатын өзге қалдықтар;

-инфекцияны тасымалдаушы жүйелер;

-өсімдіктерге бағалы қоректік  зат болып табылатын дүниелер;

-органикалық қышқылдар мен тұздар, минералдар;

-шайылу барысында түзілген шөгіңділер (твердый сток);

-радиоактавті заттар;

     Қоршаған ортаның  бүлінуі табиғи  апаттардан, атап айтқанда жер сілкініс, өрт жөне т.б. орын алса, оны табғии деп, ал адамзат баласының іс-қимыл әрекеті барысында ластанса, оны антропогенді  деп атайды.

     Экологиялық тұрғыдан  ластану объектісі әрдайым экожүйе  (биогеоценоз) болып табылытындығын  түсіну қажет. Бұдан өзге, табиғи  заттардың бір заттың көптігі  немесе онда басқа заттардың  болмауы (жаңа қоспалардың) экологиялық  факторлардың режимдерінің өзгергендігін  білдіреді, себебі зиянды заттар  өзінің шынайы мәнінде эколгиялық  фокторлар болып табылыды. Демек,  бұл факторлардың режимі (немесе  олардың құрамы) қандай да организмнің  (немесе қоректік тізбектегі түйіннің) экологиялық қуысының талаптарынан  ауытқиды. Бұл кезде зат алмасу  үрдістері бұзылады, продуценттердің  ассимиляция қарқындылығы, ендеше  бүтін биогеоценоздың да өнімділігі  кемиді.

     Осылайша, ауаның, су  мен топырақтың құрамында бар  кез келген зат алмасушы агент  бола алады. Қоршаған ортаның  құрамына кіретін заттарды құрамдас бөліктер деп атайды. Құрамдас бөліктер табиғи да (мысалы, жанартаудың атқылау, өсімдік тозаңы, жел көтерген шаң т.б.),антропогенді де (қоғамның іс — әрекетінің нәтижесі) текті бола алады.

     Ортаның ластануы  – күрделі, көп түрлі үрдіс.  өндіріс қалдықтарындағы химиялық  қосылыстар әдетте өздері бастапқы  болмаған жерлерге тап болады. Олардың көпшілігі химиялық белсенді, әрі тірі ағзаның ұлпасының  құрамына кіретін молекулармен  өзара әрекеттесуге немесе ауада  белсенді түрде тотығуға қабілетті.  Мұндай заттардың барлық тіршілік  иелері үшін у болып табылатыны түсінікті.

     Ластану түрлерінің  жіктелуі (классификациясы). Шыққан тегі бойынаша ластанудың екі түрін қарастыруға болады:

– адамдардың қатысынсыз табиғи құбылыстардың нәтижесінде болатын ластанулар;

– адамдардың іс –  әрекеттерінің нәтижесінде болатын антропогенді ластанулар; бұған өнеркәсіптік өндірістің техногендік әсерлердің үлкен үлес қосады.

     Антропогенді ластаушыларды  мынадай түрге бөледі:

1)  Биологиялық — кездейсоқ, не адамзатіс-әрекеті нәтижесінде ластануы;

2) Механикалық — қоршаған ортаның,  тек механикалық әсерлердің 
нәтижесінде ластануы:

3) Химиялық — қоршаған ортанын  химиялық құрамының өзгеріп, ұзақ 
жылдар бойы қалыптаеқан әр түрлі зат мөлшерінің, қалыпты жағдайдан артып кетуі;

4) Физикалық ластану — бұл бес түрге бөлінеді:

а) Өнеркөсіп жөне жылу-энергетикалық комплекстердің жұмысы 
арысында коршаған орта температурасьшың бұзылуы, мұны жылулық деп атайды.

ә) Жарықтық - жергілікті жерлердін табиғи жарық көздерінен баска, жасанды жарық көздері арқылы, өсімдік жөне жануарлар дүниесінің тіршілікету жағдайының өзгеріске үшырауы;

б) Шу, дабыл нәтижесінде;

в) Электромагнитгі толқындардың шектен тыс артуы;

г)  Радиоактивті ластану.

5) Микробиологиялық ластану — адамның   тіршілік етуі барысында, антропогенді  жүйелерде  немесе  ортада  әр түрлі ауру тарататын  зиянкес организмдердің көбеюі.

     Қоршаған ортаның  ластануы — кез келген экологиялық  жүйеге, оған тән емес сипаттағы  жанды-жансыз компоненттердің қосылуы  немесеқұрылысының өзгеруі нөтижесінде,  экожүйенің — зат, энергия  алмасуы бұзылып, өнімділігінің  төмендеуі.

     Ластаушылардың табиғаты  бойынша ластанудың мына түрлерін  айырады:

1. биологиялық ластану – экожүйеге оған жат организм түрлерін әкелу және олардың көбеюі. Микроорганизмдермен ластануды сондай – ақ бактериологиялық, немесе микробиологиялық ластану деп те атайды;