Кіріспе
Қазақстан Республикасы Қылмыстық
құқығының Ерекше бөлімі «Жеке адамға қарсы қылмыстар» тарауымен басталады. Осы арқылы
заң шығарушы Қазақстан республикасында
адам және азаматтың мәртебесінің жоғары
дәрежеде қорғалатындығын атап өтеді.
Жеке адамға қарсы қылмыстар деп адамның өмірі мен денсаулығына, оның жыныстық еркіндігі мен жыныстың қол сұғылмаушылығына, жеке басының бостандығына, ар-намысына нұқсан келтіретін қоғамға қауіпті іс-әрекеттер танылады. Осы тектес іс-әрекеттердің жасалуы салдарынан адамға елеулі зиян келтіріледі немесе оның келірілу қаупі тудырылады.
Аталған қылмыстар тобының тектік объектісі болып адам, ал тікелей объектісі болып өмір, денсаулық, жеке басының еркіндігі, ар-намысы сияқты игіліктер танылады.
Тікелей объектісіне қарай аталған қылмыстар келесі топтарға жіктеледі:
1. Адам өміріне қарсы қылмыстар (ҚР ҚК-нің 96-102-баптары).
2. Адам денсаулығына қарсы қылмыстар (ҚР ҚК-нің 103-119-баптары).
3. Адамның жыныстық еркіндігі мен жыныстың қол сұғылмаушылығына байланысты қылмыстар (ҚР ҚК-нің 120-124-баптары).
4. Адамның жеке басының бостандығына қарсы қылмыстар (ҚР ҚК-нің 125-128-баптары).
5. Адамның ар-намысы мен атақ-абыройына қарсы қылмыстар (ҚР ҚК-нің 129-130-баптары).
Адам өміріне қарсы қылмыстар арасынан олардың үш түрін ажыратуға болады – адам өлтіру (ҚР ҚК-нің 96-100-баптары), абайсызда адамға қаза келтіру (ҚР ҚК-нің 101-бабы), өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (ҚР ҚК-нің 102-бабы).
Адамның жөне азаматгың құкықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасының Конституциясының ІІ-бөлімі осы мәселеге тікелей арналған. Кон-ституцияның 1-бабында "ең қымбат қазына — адам және адам-ның өмірі, кұқықтары мен бостандықтары",—деп жарияланған. Осыған орай Қазақстан Республикасындағы барлык кұкык. салалары, оның ішінде Қылмыстық құкықта адамды корғауды өзінің міндеті деп санайды.
Қазақстан Республикасынын Қыл-мыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматгың құқыктары, бостандыктары мен занды мүдделерін қорғау ең басты міндет ретінде керініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлык зандары жеке адамды қорғауға, адам құкықтары мен бостан-дықтарын қорғауға өруақытта артықшылықтар береді. Сондыктан да Қазакстан Республикасының Қылмыстык кодексінін Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыс-тарға арналған. Осы тарауға кіретін барлык қылмыстардын топ-тык объектісі жеке адамның дұрыс іс-қызметін камтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады. Тікелей объекті-лерінің ербкшеліктеріне қарай жеке адамға кдрсы кылмыстар мынадай түрлерге бөлінеді: өмірге карсы қылмыстар; адам өлтіру (96-6.); жана туған сәбиді анасының өлтіруі (97-6); жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру (98-б.); кажетті корға-ныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (99-6.); кыл-мыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардын шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-б.); абайсызда кісі елтіру (101-б); өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-б).
Денсаулыққа карсы кылмыстар: Денсаулыкка касакана ауыр зиян келтіру (103-6.); денсаулыққа касақана орташа ауырлық-тағы зиян келтіру (104-6.); денсаулыкха касакана женіл зиян келтіру (105-6.); денсаулыкка жан күйзелісі (аффект) жағдай-ында зиян келтіру (108-6.); кажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (109-6.); кылмыс жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (110-б.); денсаулыққа абайсызда зиян келтіру (111-6.); ұрып-соғу (106-6.); азаптау (107-6.); қорқыту (112-6.); ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету (113-6.); соз ауруларын жұқтыру (115-6.); адамның иммун тапшылығы вирусын (ВИЧ/ЖҚТБ) жұктыру (116-6.); медииина кызметкерінің кәсіптік міндетгерін тиісінше орын-дамауы (114-6.); заңсыз аборт жасау (117-6.); науқасқа көмек көрсетпеу (118-6.); кауіпті жағдайда қалдыру (119-6.).
Жеке адамға
қарсы қылмыстарды саралау ерекшеліктері
Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар: Адамды ұрлау (125-6.); бас бостандығынан заңсыз айыру (126-6.); пси-хиатриялық стационарға заңсыз орналастыру (127-6.); адамдар-ды пайдалану үшін азғырып-көндіру (128-6.).
Жеке адамның ар-намысына және адамгершілігіне карсы кылмыстар: Жала жабу (129-6.); қорлау (130-6.).
Жыныстык қылмыстар: Зорлау (120-6.); нәпсікұмарлық си-патындағы күш қолдану (121-6.); он алты жасқа жетпеген адам-мен жыныстык катынаста болу және нәпсікұмарлык, сипатгағы өзге де іс-әрекетгер (122-6.); жыныстық қатынас жасауға, ер-кек пен еркектін жыныстык қатынас жасауына, әйел мен әйелдің жыныстык қатынас жасауына немесе нәпсікұмарлык сипатгағы өзге де іс-өрекеттерге мәжбүр ету (123-6.); жас бала-ларды азғындату (124-6.).
Қазақ ССР-інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің зандылық анықтамасы берілмеген еді. Кдзақстан Рес-публикасының 1997 жылғы жаңа Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет адам өлтірудің зандылық түсінігі берілген. "Кісі өлтіру, яғни баска адамға құқықкд қарсы қаза келтіру"деп ҚК-тің 96-бабында тура керсетілген. Осыған орай абайсызда кісі өлтіру заң бойынша адам өлтіру деп танылмайды. Бірак топтық және тікелей объект белгісіне сәйкес бұл қылмыс күрамы (абайсызда кісі өлтіру) жеке адамға карсы қылмыс үшін жауап-тылык. көзделген тарауда орналаскдн. Өмірге қарсы кылмыс-тың, соның ішінде адам өлтірудің де тікелей объектісі адамнын өмірі болып табылады. Заң жасына және денсаулык жағдайына карамастан кез келген адамнын өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестеніңтуған сәтінен, яғни анасының денесінен бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің жұмыс істеген уакытынан басталады. Бұл кұбылыс нәрестенің алғашқы айқайынан, дыбыс беруінен басталады. Өлім адам өмірінің соңғы сәті болып табылады. Өлім клиникалык және биоло-гиялық болып екіге бөлінеді. Тыныс алуы мен қаннын, айна-лысы тоқтағаннан кейін 5-6 минут шамасында клиникалык өлім сатысы басталады. Адам денесінің салқындауына байланысты бұл кезең 10 немесе одан да көбірек минуткд созылады. Өлудін сонғы кезені — биологиялык өлім, орталық нерв жүйесі кыз-метінін істен шығуына байланысты мидын өлуі басталады. Адамның баска органдары мен тіндерінің еміршендік белгілері біразға жалғасқанымен, мидың өлуі адам өмірінің соңғы сәті болып табылады. Яғни адам өмірінің соңғы сәті — биология-лық өлім.
Адам елтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен заң-сыз айырумен көрінеді. Қылмыстын аякталуы үшін адамды өмірінен айыруға бағытталған іс-әрекеттің және соның зарда-бынан адам елуінің арасындағы себептік байланыстың болуын айкындау қажет.
Адам өлтіру негізінен әрекет аркылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің көпшілігі осылайша жасалады. Кінәлінің оқпен атылатын және суық қарудың, өзге де заттарды пайдалануымен, уландыру, жарылыс жасау, баска да әдістерді колдануы аркылы адам өмірінен айырылады. Адам өлтіру сонымен бірге жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек-қан тамырлары жүйесі ауруларынан за-рдап шегетін адамдарды жүйкесіне зақым келтіру жолымен өмірінен айыру әдебиеттерде мысал ретінде келтіру жиі кезде-седі. Соңғы уакытгарда адам жүйесіне әсер ету нысандары мен әдістерінің көбейе түсуінің нәтижесінде психикалык әсер ету жолымен адам өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ак әрекетсіздік нысанында да болуы мүмкін. Бұл негізінен мынадай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру максатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола тұра және осыған тікелей міндетті бола тұрса да әрекетсіздік жолымен оған өлім қаупін туғызады және өлімге жол береді.
Кінәлінің елімнін жолын кесу жөніндегі өрекетті істеу міндетгілігі заң талаптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата-аналары ездерінің жаңа туған нәрестелерін немесе жас бала-ларын өлтіру мақсатымен тамактандырмайды немесе олардын өмірін сактап қалу үшін өзге де шараларды қолданбайды). Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи кажеттерін камтамасыз ете алмайтын жағдайларда картайған ата-ана-ларын олардың ересек балалары олардан құтылу мақсатында осындай әрекетгер жасауы мүмкін.
Адам өлтірудің объективті жағының екінші белгісі қылмыстың зардабы жәбірленушінің өлімі болып табылады. Өмірден айыруға тікелей қасақаналық болғанымен қылмыстык зардаптын — өлімнің болмай қалуы кінәлінің әрекетіне оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз болады. Адам елтіру кезінде, өлім әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уакыт өткеннен кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтіріл-ген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған өлім мен субъектінін ^рекеті немесе әрекетсіздігі арасындағы себептік байланыстын болуы негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті ушін ғана жауапты болады. Өлтіруге тікелей оқталу айкындалған кезде өлтіру үшін оқталғандык жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлі адам нақты келтіріл-ген зйян үшін ғана жауап береді (мысалы, денсаулыққа зиян келтіргені үшін).
Адам өлтіру — материалдык құрамға жататын кылмыс. Адам өлтірудің субъективті жағы — ҚК-тің 9б-бабына сөйкес тек қана қасақаналықпен жүзеге асырылады. Адам өлтіру .кезінде касақаналык тікелей және сол сиякты жанама болуы да мүмкін. Тікелей касақаналық кезінде кінәлі өзінің басқа адамның өміріне кол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс.жүзінде өлімге соқтыруы мүмкін екендігіне- немесе тсалай да өлімге әкелетіндігін біледі және өлімнің болуын тілеп Іс-әрекет жасайды. Жанама касақаналыкпен адам өлтіру кезінде кінәлі езінін әрекеті арқылы адам өміріне катер төңдіретіндігін мойындайды, осы әрекетгің нәтижесінде оның өлуі мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірак оған саналы түрде жол береді не өлімнің болу-болмауына немқұрайдылық танытады. Соңғы уакытга жарылыс жасау жолымен адам өлтіру оқиғалары кең таралып отыр. Мұндай кезде бедгілі бір кұрбандардан баска бөгде адамдар да өледі. Бұл оқиғада кінәлі белгілі бір кұрбанға қатысты адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде адамдарды өмірінен айыруға қатысты — жанама ниетте әрекет етеді.
Тікелей жөне жанама қасканалыктар арасындағы айырма-айқындаудың іс жүзінде үлкен маңызы бар. Адам окталу, яғни кінәлінің әрекеті ол өлімнің болатынын сезетінін, онын болуын тілегендігін, бірак онын еркінен тыс себептер бойынша ол болмай қалғандығы бойынша аныкталады. Мұндай кезде оқталу тек қана тікелей қасаканалықпен жүзеге асырылады.
Кінәлінің ниетінің түрі туралы мәселені шешкенде сотгар жасалған қылмыстық барлык жағдайларына сүйенуі және атап айтқанда: кымлыстың тәсілі мен қаруын, денеге салынған жа-рақатгын санын, сипаты мен окшаулауын (мысалы, адамнын өмірлік маңызды органын жарақаттау), кінәлінің кылмыстык әрекетгі тоқтату себебін, сондай-ақ кінәлінің кылмыс істеу ал-дындағы және одан кейінгі мінез-құлқын (тәртібін), оның жәбірленушімен аракатынасын ескеруі тиіс.
Жәбірленушінін, еліміне әкеліп соқтыруы кінәлі үшін бел-гілі болып табылатын өмірлік манызы бар органдарына пы-шақпен жарақат салу, дұрысында, өмірден айыруға тікелей ниеттін бар екендігін айғақтайды. Оқпен атылатын қаруды колдану кінәлінің өлтіруге шынайы ниетге болғандығын айғак,-тайды және басқа жағдайлармен қатар кінәлінің адам өлтіру ниетінде болғандығына маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан ату әдетте адам өлтіру максатында істеледі. Тікелей қасақаналык болған кезде кінәлі өлімнің бол-уын тілейді, сонымен бірге кінәлінің өлімнін. міндетті түрде болуын каламайтындығын да ескеру керек мүндай жағдайда. Онын ниеті баламалы түрде болуы мүмкін, оның шамалауы бойынша өлімнің, болуы, сол сияқты ленсаулыққа ауыр зиян келтіру мүмкіндігі жөне осы зардаптардың кез келгенінің бо-луын міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес жағдайлар бойынша қылмыстык нәтиже болмаған жағдайда ол адам өлтіруге окталғандык үшін жауапқа тартылуы тиіс.
Адамды өлтірумен алдын ала коркыту баска мән-жайлар-мен катар адам елтіру ниетінің бар екендігіне маңызды дәлел-деме болып табылады. Дегенмен осындай қатер тудыруды айткан адамның ой-ниетінің қаншалықты шын екендігін іс бойынша айқындау қажет. Тіпті, егер ол сөздер кейде және төндірілген қатерді жүзеге асыру мүмкіндігіне сырттай ұқсас кейбір әре-кетгермен қоса айтылғанның езінде, адам елтіру ниетін жүзеге асыру туралы сөздер кінәлінің шын мәніндегі анык. тілегін - біддірмейді.
Адам өлтірумен коркыту көбінесе оқпен атылатын немесе суық қаруды немесе өзге қаруды, соңдай-ақ кару ретінде пай-даланатын затгарды қолданумен немесе қолдануға әрекет ету-мен жасалатын бұзакылық әрекетгермен байланысты болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Адам өлтіруге жасалған оқталуды аталған арекеттерден бөлу керек.
Адам өлтіруге жанама қасақаналык кезінде кінәлі ез әре-кетінің нәтижесінде елімнің нақты болу мүмкіндігін шамалай-ды. Кінәлі зардаптың қалай да болмай коймайтынын шамала-ған жағдайда сез тек қана тікелей қасақаналык туралы бола алады (ҚК-тің 24-бабының 3-тармағы). Ниеттің осы түрлерінің арасындағы неғұрлым елеулі айырмашылык, занда көрсе-тілгендей еріктілік кезеңі бойынша анықталады. Егер адам өлтіруге тікелей ниеттену кезінде кінәлі әлімнің болуын тіле-се, ал жанама ниеттену кезінде оны кіңәлі тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді не өлімнің болуына немкұрайды қарайды. "Тілемейді"деген терминді "өлтіргісі келмейді"деген мағынада емес, "тікелей тілемейді"деген мағынада түсіну керек. "Саналы түрде жол береді"деген —кінәлі өлімді өз іс-әрекетінін нәтижесі ретінде кабылдайды дегенді білдіреді.
Касакана адам өлтірудің субъектісі 14 жасқа толған жеке тұлға болып табылады, ал ҚК-тің 97-102-баптарында көрсетіл-ген жағдайларда адам өлтірудің субьектісі 16 жасқа толған адам-дар болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстык кодексінде адам елтірудің негізгі кұрамы мен ауырлататын жағдайында адам өдтірудің кұрамы бір бапқа біріктірілген. Негізгі күрам — бұл осы қылмыстың ауырлататын түріне (96-баптың 2-тармағы) жатпайтын кұрам. Негізгі құрамға (96-баптың 1-тармағы) мы-надай адам өлтіру түрлері жатады: қызғаныштан, төбелес кезінде немесе ұрыс-керіс үстінде (бұзақылык себептер болмағанда), жәбірленушінің заңсыз әрекетгеріне байланысты, жеке қарым-Катынас негізінде туындаған кек алумен байланысты болған адам өлтіру оқиғалары.
Ауырлататын жағдайлардағы адам өлтіру — ҚК-тің 96-бабының 2-тармағында көзделген. Қылмыстық құқык теориясын-да бұл жағдайларды топтарға бөлу калыптасқан. Мұндай жағдайда бөлу өлшемі әртүрлі. Топқа белу үшін көбінесе кылмыс құрамының элементгері пайдаланьілады.
1997 жылғы Қылмыстык кодексте ауырлататын жағдайлар белгілі бір тәртіппен орналастырылған, атап айтканда: ең алдымен объектіге және объективті жакка қатысты жағдайлар, сонан соң субъективтік жакка және субъектіге катыстыларыкелтіріледі. Сондыктан адам өлтірудін ауырлататын жағдайла-ры Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 96-бабында қалай орналастырылған болса, сол бойынша карастырылады.
а) екі немесе одан көп адамды өлтіру (ҚК-тін 9б-бабы, 2-тармагынын "а"тармакшасы).
Адам өлтірудің бұл түрі кінәлі екі немесе одан көп адамды өмірінен айырған жағдайда болады. Мүндайда кінәлінің екі не-месе одан көп адамды өлтіру ниетінің болғандығы, яғни бірыңғай касакана ниетінің болғандығын аныктау керек. Дұры-сында жәбірленушілердің өлуі бір мезгілде болады. Мынадай жағдайдың да болуы мүмкін: кінәлі әуелі бір адамды өлтіреді, содан соң біршама уакыт өткеннен кейін, әдетте көп кешікпей, баска адамды өлтіреді. Оның бір адамды емес, екі немесе одан көп адамды өлтіру ниетінің болғандығын дәлелдеудің маңызы бар. Мұндайда әр адамды елтіру себептері бірдей болмауы мүмкін. Біреуін, ол мысал үшін — кек алу мақсатында, ал екіншісін бірінші кісі өлтіруді жасыру мақсатында өлтіреді. Сонымен бірге —екінші адамды өлтіру ниеті бірінші кісі өлтіру-ден кейін емес, оған дейін пайда болды. Осы жағдайларда кінәлінің әрекеті осы "а"тармакшасымен сараланады.
Егер екі немесе одан кәп адамды өлтіру ниеті бола тұра бір адам өлтірілсе және екіншісінің өміріне кастандык, жасалған болса, мұнда екі немесе одан көп адамды өлтіру аякталмаған-дыктан, кінәлінің әрекеті ҚК-тің 24-бабының 3-тармағы және 96-бабының 2-тармағының "а"тармакшасы бойынша сарала-нуы тиіс.
б) адамньщ кызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби немесе қоғам-дык борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын олтіру (ҚК-тін 96-бабы, 2-тармағының "б"тармакшасы)
Мұндайда адам өлтіру кінәлінің жәбірленушіні немесе оның жакын туыстарын олардың қызметгік немесе коғамдык боры-шын орындауына кедергі келтіру мақсаттарында, немесе олар-дан осындай әрекеттері үшін кек алу мақсатында жүзеге асы-рылады. Қазакстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоксандағы "Азаматгардың өмі"рі мен ден-саулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін зандарды соттардың колдануы туралы"№7 каулысында кез-келген адамның қызмет аясына жататын жұмысын кызметгік борышты орындау, ал коғамдык борышты орындау деп — ар-найы жүктелетін қоғамдык міндеттердін, орындалуын айтады.
Сондай-ақ қоғам немесе жеке адамның мүддесіне бола (заңды 'бұзуға жол бермеу, дайындалып жатқан немесе жасалған к,ылмыс туралы өкімет органдарына хабарлау және т.б.) жасалған басқа әрекетгер де қоғамдык, міндеттер болып танылады. Кылмысты саралау үшін жәбірленушінің кызметтік немесе коғамдык іс-өрекет жасағаннан бері өткен уақытының маңызы. Ең бастысы кінәлінің адам өлтіруі олардың осындай, функцияларды аткаруына байланысты болады. Адам өлтірудін, осы түрі бойынша жәбірленушілер болып ?КЬІзметтік немесе коғамдык функция атқарған адамның өзі не-месе олардың жакын туыстары болуы мүмкін. Жакын туыстардың түсінігі Казақстан Республикасының К,ылмыстык іс жүргізу ^дадексінің 7-бабының 24-тармағында берілген. Олар — ата-аналары, балалары, асырап алушылары, асырап алынғандар, бірге туған және бірге тумаған туыс аға-інілері мен апа-сіңлілері, ағасы, әжесі, немерелері.
в) дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды, сонымен бірдей адамды ұрлаумен не адамды кепілге алумен ұштаскан адам олтіру (ҚК-тін 96-бабы, 2-тармағынын "в"тармакшасы).
г) жүкті екендігі кінәліге белгілі эйелді өлтіру (ҚК-тің 96-бабының 2-тармагынын "г"тармақшасы).
Адам өлтірудің бұл түрі жәбірленушінің айрыкша жағдайы-на орай көтеріңкі қоғамдық кауіптілікпен сипатталады. Осы кұрамның болуы үшін ең алдымен екі міндетті белгінің болуы шарт. Жәбірленуші кез-келген ұзақтықтағы жүктілік жағдайы-нда болуы және ол туралы айыпкердің білуі керек. "Белгілі» деген термин айыпкер жәбірленушінің жүкті екендігінен хабар-дар болғандығын білдіреді. Бұл жағдайда осы жайдын толык растығына оның күмәнінің болған-болмағандығы маңызды емес, ең бастысы ол жәбірленушінің жүкті екендігі туралы жәбірленушінің езінен немесе бұл туралы баскалар аркылы хабардар болады. Бұл жерде онын, жүктілік мерзімі, ұрықтың өміршең еместігі, әйелдің жүкті екендігі жөнінде тиісті емдеу мекемелерінде есепте тұрған-тұрмағандығының оған катысы жоқ.
Егер айыпкер жүктілік жөнінде кателесіп, жүкті емес әйелді жүкті әйел екен деп өлтірсе, онда оның әрекеті қылмыстык ниетгің бағытына карай осы түрғыдағы кылмысқа окталғандык ретінде сараланады (ҚК-тің 24 бабы, 3-тармағы, 96-бабы, 2-тар-мағынын "в"тармақшасы).
д) аса қатыгездікпен жасалган адам өлтіру (ҚК-тін 96-бабы, 2-тармағы-нын "д"тармакшасы).
Адам өлтірудің өзі катыгездік әрекет. Осы тармакбойынша өрекетті саралау үшін айрықша қатыгездік талап етіледі. Бұл жөнінде, ең алдымен адам өлтіру өдісі айғактама болады. Адам-ды емірінен айыру жәбірленушіні айрыкша корлау мен қинауға байланысты әдіспен жасалады: көптеген жаракат салу, тірідей өртеу, алдын ала, біртіндеп дене мүшелерін кесу, азапты әсер ететін уды қолдану, үзақ уақытка судан, жылудан айыру және басқалар. Айрықша катыгездікпен адам өлтіруге, сондай-ак жәбірле-нушіні оған жақын адамдардын: балаларының, ата-аналарының, қалындығының және т-б. көзінше, кінәлінің өз әрекеті арқылы оларды ерекше күйзеліс пен кайғы-қасіретке әкелетінін біле тұрып, өлтіруі де жатқызылады.
е) кептеген адамдардьщ вміріне кауіпті тәсілмен жасалған адам өлтіру (ҚК-тін 96-бабы, 2 тармағынын "е"тармақшасы).
Адам өлтірудін осы түрін жасаған кезде кінәлі бір адамның ғана емес, көпшіліктің өміріне кауіп тудыратын тәсілді қолда-нады. Мұндай тәсілдерге адамдар көп болатын жерлерде жары-лыс, өрт кою, су қаптату т.б. жатады. Кей жағдайларда көптеген адамдардың өміріне кдуіп келтіру атылатын қаруды, улы заттарды, жарылғыш заттарды қолдану аркылы да жүзеге асырылады.
ж) ұйымдаскан топ жасаган адам өлтіру (ҚК-тін %-бабы, 2-тармағынын "ж"тармакшасы).
Адамдар тобы, алдын ала келіскен адамдар тобы немесе үйымдасқан топ деген түсінікті айқындау үшін кылмыска каты-судың аталған нысандарына түсінік берілген ҚК-тің 31-бабын қарау керек.
Егер адам өлтіруге екі немесе одан көп орындаушы күні бұрын бірлесіп катысқан болса, ұйымдаскан адамдар тобы жа-саған адам өлтіру болып танылады. Мұндайды касакдна адам өлтіруге бағытталған және жәбірленушіні өмірінен айыру про-цесіне тікелей қатысқан, бірлесе әрекет жасаған адамдар тобы деіттану кереіб. Бұл жағдайда тұлғаны кісі өлтіруді орындаушы деп тану үшін өлімнің барлық адамдар тобы бірлесіп келтірген жаракатган, немесе солардыңішіндегі біреуініңтікелей келтір-ген жаракатынан болғандығы маңызды емес. Ең бастысы, бар-лық кылмыска қатысушылардын ашыктан-ашык, өзара күш біріктірумен касақана адам өлтіруге бағытталған әрекет жаса-ғандығын айкындау кажет.
Егер адам өлтіруді орындаушылар бірлесіп кылмыс жасау туралы алдын ала сөз байласкан.болса, алдын ала сөз байласу бойынша адамдар тобынын, адам өлтіргені белгілі.
Адам өлтіруді орындаушылар бірлесіп адам елтіру туралы алдьін ала келісіп қана коймай, сонымен бірге бір немесе бірне-ше кылмысты жасау үшін алдын ала бірлесетін түракты адам-дар тобын ойластырған болса, ұйымдасқан топтың адам өлтіруі орын алады.
з) пайда табу мақсатымен немесе жалданып, сол сиякты каракшылык-пен, коркытып алу немесе бандитизммен үштасқан адам өлтіру (ҚК-тіц 96-бабы, 2-тармагынын "з"тармакшасы).
ҚК-тің 96-бабы 2-тармағының "з"тармақшасы бойынша қінәлі немесе басқа адамдар үшін материалдык, пайда алу неме-се материалдык шығындардан қүтылу мақсатында жасалған касакана адам-өлтіруді саралайды. Материалдық пайда: ол акша, мүлік немесе мүлікке, тұрғын үй алаңына, үшінші адамнан сыйақы алуға кұкықты алу түрінде болуы мүмкін. Материал-дык шығыннан қүтылу, карызды өтеуден, мүлікті кайтарудан. көрсетілген қызметке ақы төлеуден, алимент төлеуден т.б. босану мақсатымен адам өлтіруде пайдакүнемдік максатты білдіреді.
Адам өлтірудің осы түрінің мазмүнына пайда табу макса-тымен карақшылықпен кдркытыпалу немесебандитизммен ұштаскан жағдайларда жатады. Қасақана адам елтіру карақшылык., шабуыл жасау, коркытып алу немесе бандитизм кезінде жаса-лған болса, істелген әрекет аталған қылмыстардың жиынтығы €ойынша саралануға жатады.
Іс-әрекетті пайда табу максатында жасалған адам елтіру ретінде саралау үшін кінәлінің мұндай ойы адам өлтіргенге дейін .болғандығын айқындау кажет. Егер бүл жағдай болмаса, (мы-салы, адам өмірінен айырылғаннан кейін оның мүлкін иемде-ну) пайдатабу мақсаты болмаған адам өлтіру құрамы мен үрлык құрамын кұрайды. Жәбірленушіні каракшылыкпен шабуыл, қорқытып алу немесе бандитизм жасалғаннан кейін өмірінен айыру аталған кылмысты жасыру мақсатында істелуі де мүмкін. -Мұндай жағдайда адам өлтіру ҚК-тің 96-бабының 2-тармағы-нын "к"тармакшасы бойынша сараланады.
и) бүзакылык ниетпен адам өлтіру (ҚК-тін 96-бабы, 2-тариағынын "и"тармакшасы).
Бұзақылык ниетпен адам елтіру қоғамды және жалпыға бірдей қабылданған моральдық нормаларды ашықтан-ашык сыйламаудың негізінде жасалады, кінәлінің мінез-кұлк,ы коғам-дықтәртіпке ашык қарсы шыкқан және езін төңірегіндегілерге карсы кою, соларға деген карсылығын көрсету максатында жүзеге асырылады. Көбінесе бүл қылмые себепсіз немесе бо-лар-болмас нәрсені адам өлтіруге ілік ретінде пайдаланумен жасалады.
Бұзакылык ниет — барынша күрделі түсінік. Оның өзге Әртүрлі түрлі ниеттері болады, солардың әсер етуімен кінәлінің адамдарды, коғамды сыйламайтындығын ашықтан-ашык көрсе-ту ниетін тудырады, өзінің менмендігін көрсету, адамдарды кор-лау, өзінің ұятсыздығы мен қатыгездігін көрсету жолымен қоғамдык тәртіпке қарсы шығады. Осы сезімдердін әсер етуі-мен белгілі бір, кейде тіпті елеусіз себептерден кінәліде ашу, ыза, кек қайтарғысы келетін көңіл-күй пайда болады.
к) басқа кылмысты жасыру немесе оны жасауды женілдету максатын-дагы, сол сияқты зорлау немесе жыныстык катынас сипатындағы күш колдану өрекеттерімен уштаскан адам олтіру (ҚК-тін 96-бабы, 2-тармағыйың "в"тар-макшасы).
Бұл-тармақта адам өлтіруді саралайтын екі дербес жағдай көзделген (зорлауды және жыныстық қатынас сипатындағы әрекетгі олардын ұксастығына орай бір жағдай ретінде біріктіру-ге болады).
Баска қылмысты жасыру мен оны жасауды жеңілдету өздерінін, мазмұны бойынша бір-бірінен айырмашылыш бола тұрса да, көп жағдайларда өзара кабаттасып байланысып тұра-ды. Негізінде кінәлі жасалып болған қылмысты жасыру үшін немесе оны жасауды жеңілдету үшін адам өлтіреді (оны жаса-ғанға дейін немесе жасау үстінде). Адам күкык корғау орган-дарына белгісіз өзі жасаған кылмысты жасырады.
Зорлаумен ұштаскан қасакана адам өлтіруді зорлау процесін-де немесе оны жасыру мақсатында, сондай-ак зорлау кезінде карсылык көрсеткені үшін кек қайтару үшін жасалған адам өлтіру деп түсіну керек. Бүл жағдайда өз алдына дербес еқі кыл-мыс жасалады. Сол себепті саралау ҚК-тің 96-бабының 2-тар-мағынын "к"тармакшасы бойынша және ҚК-тің 120-бабынын тиісті тармағы бойынша явургізіледі. Егер бұл кылмыстардын біреуі аяқталмаған болса, онда саралау кезінде ҚК-тің 24-ба-бына сілтеме жасалады.
л) өлеуметтік, ұлттық, носілдік, дінге байланысты жек кврушілік немесе араздық не канды кек себебі бойынша адам влтіру (ҚК-тін 96-бабы, 2-тармағы-"л"тармақшасы).
Адам өлтірудің мұндай түрі соңғы уақытта барған сайын кең І^арала түсуде, әсіресе бүл ұлттык жек керушілік немесе араз-ақсебептері бойынша адам өлтіруге катысты. Бүған көбінесе урыс ойластырылмаған ұлттык саясат итермелейді. Соңғы қытга барған сайын ұлттың өзін-езі дөріптеу идеясы өршіп рады. Бұл идеялар табиғи құбылыс болып табылады және аралық араздык пен алауыздықты бұл идеялар тудырмайды рине, егер олар әсіре ұлтшылдык пен экстремизмге айнал-ган жағдайда). Бірақ, өкінішке орай, ұлттық жеккөрушілік І алауыздықтытұтандыруға мүдделі күштер бар. Егер мұндай Ветгер адамды өмірден айыруға бағытталу негізінде жүзеге |ырылса, онда мұндай жағдайдағы адам өлтіру ҚК-тің 96-<span class="dash041e_0431_044b_0447_043d_044b_0439__ |