Криминалистика

t-align:justify">1) ісі бойынша басты сот талқылауы тағайындалған айыпталушы сотталушы деп аталады;

2) ісіне байланысты айыптау үкімі  шығарылған айыпталушы сотталған  деп аталады; 

3) ісі бойынша ақтайтын үкім шығарылған айыпталушы ақталған деп аталады.

Айыпталушы тергеу мен соттан жалтармауға  міндетті.

 

4. Қорғаушы 

      Қорғаушы - заңда белгiленген тәртiппен сезiктiлер мен айыпталушылардың құқықтары мен мүдделерiн қорғауды жүзеге асыратын және оларға заң көмегiн көрсететiн адам.

      Қорғаушы ретiнде адвокат қатысады. Қорғаушы ретiнде қылмыстық процеске адвокаттың қатысуы кезiнде күдiктiнi, айыпталушыны, сотталушыны, сотталған адамды, ақталған адамды қорғауды одан басқа оның жұбайы (зайыбы) немесе жақын туысы не қамқоршысы, қорғаншысы не күдiктiнi, айыпталушыны, сотталушыны, сотталған адамды, ақталған адамды қорғаншылыққа немесе асырауына алған ұйымның өкiлi жүзеге асыра алады.

      Бiр адам, егер сезiктiнiң, айыпталушының бiреуiнiң мүддесi екiншiсiнiң мүддесiне қайшы келетiн болса, олардың екеуiне бiрдей қорғаушы бола алмайды.

      Адвокаттың өзiне қабылдаған сезiктiнi немесе айыпталушыны қорғаудан бас тартуға құқы жоқ.

 

5.  Жәбiрленушi

 

      Қылмыстық процесте оған тiкелей қылмыспен моральдық, дене және мүлiктiк зиян келтiрiлдi деп ұйғаруға ол жөнiнде негiз бар адам жәбiрленушi болып танылады.

      Адам есi кiресiлi-шығасылы адам жасаған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнде тыйым салынған әрекетпен оған зиян келтiрiлген жағдайларда да жәбiрленушi болып таныла алады.

      Адам қылмыстық процесте қылмыстық iс қозғалған кезден бастап тиiстi қаулы шығысымен жәбiрленушi болып танылады. Егер адамды жәбiрленушi деп танығаннан кейiн оның бұл жағдайда болуы үшiн негiздер жоқ екенi белгiленсе, қылмыстық процестi жүргiзушi орган өзiнiң қаулысымен ол адамның iске жәбiрленушi ретiнде қатысуын тоқтатады.

      Жәбiрленушiге қылмыспен келтiрiлген мүлiктiк зиянды, сондай-ақ осы Кодексте белгiленген ережелер бойынша өкiлге арналған шығындарды қоса есептегендегi оның алдын ала тергеу мен сотқа қатысуына байланысты келтiрiлген шығындарды өтеу қамтамасыз етiледi.

      Жәбiрленушiнiң өзiне келтiрiлген моральдық зиянды өтеу туралы талап қоюы қылмыстық процесте қаралады. Егер мұндай талап қылмыстық iсте қойылмаса не қараусыз қалдырылса, онда жәбiрленушi оны азаматтық сот iсiн жүргiзу тәртiбiмен қоюға құқылы.

      Жәбiрленушiнiң:

      1) айыпталушыға тағылған  айып туралы бiлуге;

      2) ана тiлiнде немесе  өзi бiлетiн тiлде айғақ беруге;

      3) дәлелдер ұсынуға;

      4) өтiнiштi, оның iшiнде  қауiпсiздiк шараларын қолдану  туралы өтiнiштi және қарсылықты  мәлiмдеуге;

      5) аудармашының тегiн  көмегiн пайдалануға;

      6) өкiлiнiң болуына;

      7) заңда көзделген жағдайларда күдiктiмен, айыпталушымен татуласуға;

      8) өзiнiң қатысуымен жүргiзiлген тергеу әрекеттерiнiң хаттамаларымен танысуға және оларға ескертпелер беруге;

      9) тергеушiнiң немесе анықтаушының рұқсатымен өз өтiнiшi не өз өкiлiнiң өтiнiшi бойынша жүргiзiлетiн тергеу әрекеттерiне қатысуға;

      10) бiрiншi сатыдағы сотта iстi соттың талқылауына қатысуға;

      11) сот жарыссөздерiнде сөйлеуге;

      12) айыптауды, оның iшiнде мемлекеттiк айыптаушы айыптаудан бас тартқан жағдайда да қолдауға;

      13) мәлiмделген шағымдарды, өтiнiштердi және наразылықтарды апелляциялық және қадағалау сатыларындағы соттың қарауына қатысуға;

      14) өздерiнiң құқықтары мен заңды мүдделерiн заңға қайшы келмейтiн өзге де тәсiлдермен қорғауына құқығы бар.

      Жәбiрленушiнiң, ал ол қайтыс болған жағдайда - оның құқықтық мирасқорларының аса ауыр қылмыспен келтiрiлген мүлiктiк зиян үшiн, егер осындай қылмыс үшiн сотталған адамның осы қылмыспен келтiрiлген залалды өтеу үшiн жеткiлiктi мүлкi болмаса, бюджет қаражаты есебiнен ақшалай өтемақы алуға құқығы бар.

      Жәбiрленушi жауап  беруден бас тартқаны үшiн және  қасақана жалған айғақ бергенi үшiн заңдарға сәйкес қылмыстық  жауапқа тартылады. 

      Қылмыспен моральдық немесе мүлiктiк зиян келтiрiлген заңды тұлға жәбiрленушi болып танылуы мүмкiн.

 

 

1.5. Қылмыстық процеске қатысушы  өзге де адамдар

 

1.  Куә 

      Айғақ беру үшiн куә ретiнде iс үшiн маңызы бар қандай да болсын мән-жай белгiлi болуы мүмкiн кез келген адам шақырылуы және одан жауап алынуы мүмкiн.

      Куә ретiнде жауап алуға:

      1) қылмыстық iс  бойынша iс жүргiзуге қатысуына  байланысты, сондай-ақ сот шешiмiн  шығару кезiнде туындаған мәселелердi кеңесу бөлмесiнде талқылау барысында  өздерiне белгiлi болған қылмыстық  iстiң мән-жайлары туралы - судья,  алқаби;

      2) аралық судьяның немесе төрешiнiң мiндеттерiн атқаруға байланысты өзiне белгiлi болған мән-жайлар туралы - аралық судья немесе төрешi;

      3) қылмыстық iс бойынша өзiнiң мiндеттерiн орындауына байланысты өзiне белгiлi болған жағдайлар туралы - сезiктiнiң, айыпталушының қорғаушысы, сонымен бiрдей жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердiң және азаматтық жауапкердiң өкiлi, сондай-ақ куәнiң адвокаты;

      4) оған iшкi сырын ашу кезiнде белгiлi болған мән-жайлар туралы - дiни қызметшi;

      5) өзiнiң жасының толмауына не психикалық немесе дене кемiстiктерiне орай iс үшiн маңызы бар мән-жайларды дұрыс түсiнуге және олар туралы жауап беруге қабiлетсiз адамдар жатпайды.

      Куәнiң: қылмыстық жазаланатын әрекет немесе әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасағаны үшiн оның өзi, жұбайы (зайыбы) немесе жақын туыстары үшiн iзiне түсуге әкеп соқтыратын айғақ беруден бас тартуға; өзiнiң ана тiлiнде немесе өзi бiлетiн тiлде айғақ беруге; аудармашының тегiн көмегiн пайдалануға; одан жауап алуға қатысушы аудармашыға ескерту жасауға; жауап алу хаттамасына айғақтаманы өз қолымен жазуға; анықтаушының, тергеушiнiң, прокурордың және соттың iс-әрекетiне шағым жасауға, өз құқықтары мен заңды мүдделерiне қатысты, оның iшiнде қауiпсiздiк шараларын қолдану туралы өтiнiштi мәлiмдеуге құқығы бар. Куә, егер адвокаттың iске қандай да бiр басқа жағдайда қатысы болмаса, адвокаттың қатысуымен айғақ беруге құқылы.

      Куә: анықтаушының, тергеушiнiң, прокурордың және  соттың шақыруы бойынша келуге; iс бойынша барлық өзiне белгiлi  жайларды шын хабарлауға және  қойылған сұрақтарға жауап беруге; егер оған анықтаушы, тергеушi  немесе прокурор ескерткен болса,  өзiне iс бойынша белгiлi мән-жайлар  туралы мәлiметтi жарияламауға; тергеу  әрекеттерiн жүргiзу кезiнде және  сот отырысы кезiнде белгiленген  тәртiптi сақтауға мiндеттi.

      Қасақана жалған жауап бергенi үшiн және жауап беруден бас тартқаны үшiн куә Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнде көзделген қылмыстық жауапқа тартылады. Айғақтар беруден бас тарту немесе қылмыстық процестi жүргiзушi органның шақыруы бойынша дәлелдi себептерсiз келмеу әкiмшiлiк жауапқа тартуға әкеп соғады.

 

2. Куәгер

Куәгер дегеніміз - іс үшін маңызы бар қандай да болсын мән-жай белгілі болуы мүмкін кез келген адам (ҚІЖК-нің 82-бабының 1-бөлігі).

Куәгердің бірегейлігі оның қылмыстық-процессуалдық  мәні бар мынадай сипаттарынан көрінеді:

— куәгер ауыстырылмайды;

— өзінің ауыстыруға болмайтындығына байланысты, істің нәтижесіне мүдделілік себептері бойынша ол істен тысқары қала алмайды;

— мыналар іс бойынша куәгерлер  бола алмайды:

а) айыпталушының қорғаушысы —  қорғаушы міндеттерін орындауына байланысты өзіне айыпталушыдан белгілі болған істің жағдайлары туралы; ә) өзінің балалық жасына, өзінің дене немесе жүйке кемістіктеріне байланысты іс үшін мәні бар құбылысты дұрыс қабылдауға жай-күйі көтермейтін және олар туралы дұрыс жауап бере алмайтын адамдар; б) адвокат, қоғамдық ұйымның өкілі - өкіл міндеттерін орыңдауына байланысты өзіне белгілі болған жағдайлар туралы; в) бұған қоса заң адамнан оның өзіне, жұбайына (зайыбына) және жақын туған-туыстарына қарсы жауап алынбайды деп белгілейді, сондай-ақ діни қызметкерден оған сенім білдіретін діндестеріне, егер осы адамдар жауап беруге өзінің келісімдерін бермесе, қарсы жауап алуға болмайды. г) судья - іс бойынша процеске қатысуына байланысты, сондай-ақ сот шешімін шығару кезінде туындайтын мәселелерді кеңесу бөлмесінде талқылау барысында өзіне белгілі болған қылмыстық істің жағдайлары туралы;

— заң куәгер үшін жас шамасының деңгейін белгілемейді; ең төменгі жас жеке-дара ерекшеліктеріне және іс үшін мәні бар, іс жүзіңдегі орын алған жағдайларды барабар қабылдай алатын қабілетіне байланысты;

— куәгерлердің жауаптары - сыни тұрғыдан және адамның жеке-дара ерекшеліктерін ескере отырып бағалануы тиіс.

— кәмелетке толмаған куәгер жалған жауаптар бергені үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды;

— куәгердің өзіне, оның отбасы мүшелеріне және жақын туған-туыстарына өлтіру, оларға күш қолдану қаупі кезіндегі қауіпсіздігіне және мүлкін жою мен зақым келтіруден қорғауға заң кепіддік береді.

Қылмыстық процесте куәгердің төмендегідей құқықтары бар: оған қауіп төндіру, күш көрсету жөне тағы басқадай мәжбүрлеусіз жауаптар беруге; оның құқықтарын бұзатын анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және сотгың іс-қимылына шағымдануына, сотқа келуіне байланысты шығындарының орнын толтыруға және жұмыс орны бойынша орташа жалақысын сақтауға немесе үйреншікті жұмысынан аландатқаны үшін сыйақыға; өзінің ана тілінде немесе өзі білетін тілде жауаптар беруге; аудармашының көмегін тегін пайдалануға, оның жауабына қатысушы аудармашыға қарсылық білдіруін мәлімдеуге; жауап алу хаттамасында өзінің сөздерін өз қолымен жазуға; қалау-тілектерін мәлімдеуге; егер оның қандай да бір өзге сипатта іске қатысы болмаса өз адвокаты қатысып отырғанда жауап беруге.

Куәгердің міндетіне мыналар жатады:

1) тергеушінің, анықтау органының,  соттың шақыруы бойынша келуге тиіс; куәгер дәлелсіз себептермен келмеген жағдайда айдап әкелу қолданылуы мүмкін;

2) жауап беру; жауап беруден бас тартқан жағдайда куәгерге қылмыстық жауапкершілік жүктеледі;

3) ақиқат жауаптарды ғана айту; қасақана жалған жауаптар бергені үшін куәгерге қылмыстық жауапкершілік жүктеледі.

 

3. Сарапшы

      1. Арнаулы ғылыми  бiлiмi бар, iске мүдделi емес адам  сарапшы ретiнде шақырылуы мүмкiн.

      2. Сарапшының:

      1) сараптама нысанасына  қатысты iс материалдарымен танысуға;

      2) қорытынды беру  үшiн қажеттi қосымша материалдарды  өзiне беру туралы, сондай-ақ қауiпсiздiк  шараларын қолдану туралы өтiнiштi мәлiмдеуге;

      3) қылмыстық процестi  жүргiзушi органның рұқсатымен iс  жүргiзу әрекеттерiн жүргiзуге  және сот отырысына қатысуға  және оларға қатысушы адамдарға  сараптама нысанасына қатысты  сұрақтар қоюға;

      4) өзi қатысқан iс  жүргiзу әрекетiнiң хаттамасымен, сондай-ақ тиiстi бөлiгiнде сот  отырысының хаттамасымен танысуға  және өзiнiң әрекеттерi мен айғақтарының  толық және дұрыс көрсетiлуiне  қатысты хаттамаларға енгiзiлуге  тиiстi ескертпелер жасауға;

      5) сараптама тағайындаған  органның келiсiмi бойынша сот-сараптамалық  зерттеу барысында анықталған, iс  үшiн маңызы бар, сот сараптамасын  тағайындау туралы қаулыда қамтылған  мәселелердiң шегiнен тыс мән-жайлар  бойынша өз құзыретi шегiнде  қорытынды беруге;

      6) ана тiлiнде немесе  өзi бiлетiн тiлде қорытынды ұсынуға  және айғақтар беруге; аудармашының  тегiн көмегiн пайдалануға; аудармашыдан  бас тартуды мәлiмдеуге;

      7) сараптама жүргiзу  кезiнде қылмыстық процестi жүргiзушi  органның және iс бойынша iс  жүргiзуге қатысушы өзге де  адамдардың өзiнiң құқықтарына  нұқсан келтiретiн шешiмдерi мен  әрекеттерiне шағым жасауға;

      8) сараптама жүргiзу  кезiнде шеккен шығыстарға өтем  және егер сот сараптамасын  жүргiзу өзiнiң лауазымдық мiндеттерiнiң  шеңберiне кiрмейтiн болса, орындалған  жұмысы үшiн сыйақы алуға құқығы  бар.

      3. Сарапшы:

      1) қылмыстық процестi жүргiзушi органды хабардар етпестен, процеске қатысушылармен сараптама жүргiзуге байланысты мәселелер бойынша келiссөздер жүргiзуге;

      2) зерттеу үшiн материалдарды дербес жинауға;

      3) егер сараптама тағайындаған органның бұған арнайы рұқсаты болмаса, объектiлердi толық немесе iшiнара жоюға не олардың сыртқы түрiн немесе негiзгi қасиеттерiн өзгертуге әкеп соғуы мүмкiн зерттеулер жүргiзуге құқылы емес.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 

 

          Судья — қылмыстық процестің негізгі субъектісі. Судьяның негізгі міндеті қылмыстық істерді талқылау жене шешу арқылы сот төрелігін жүзеге асыру. Тек судьяға ғана үкім арқылы нақты адамға (сотталушыға) қылмыс жасаған деп айыптауға, сондай-ақ оны қылмыстық жазалауға конституциялық өкілдік берілген.

         Сонымен, қылмыстық іс жүргізу процесі — қатысушылары әр түрлі тұлғалар болатын күрделі процесс. Бұл тұлғаларға қылмыстық істерді тергеуде және қарауда белсенді қатысу үшін мемлекеттік органдармен жіберілген және тартылған қоғамның құқықты мүшелері мен заңды тұлғалары жатады. Бұл үшін осы тұлғаларға кең процессуалдық құқықтар берілген. Қылмыстық іс жүргізуге: қосымша қызметтер атқаратын, қылмыстың сот ісін жүргізуді іске асыруға өкілетті мемлекеттік органдар лауазымды тұлғалар жатады. Қылмыстық істі жүргізуге қатысушылардың құқықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексімен реттеледі.