Коммерциялық және өзге ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар

Коммерциялық  және өзге ұйымдардағы қызмет мүдделеріне  қарсы қылмыстар 

Коммерциялық және өзге ұйымдардағы  қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың  жалпы сипаттамасы 

Коммерциялық  және өзге ұйымдардағы қызмет мүдделеріне  қарсы қылмыстар туралы тарау  Қазақстан Республикасының Қылмыстық  кодексіндегі мүлдем жаңа тарау болып  табылады. Бұрынғы Қылмыстық кодексте мемлекеттік немесе мемлекеттік  емес кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің қызмет мүдделеріне қарсы  қылмыстар  үшін бірдей жауаптылық белгіленіп, олар лауазымды қылмыстар деген арнаулы  тарауда көрсетілген еді.Жаңа қылмыстық  кодекстің жобасын талқылау және оны қабылдау кезеңінде қоғамымызда  орын алған орасан әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістердің талабына сай  келетін жаңа қылмыстық заң қабылдау қажеттілігі туындады. Осыған орай мемлекеттік өкімет билігіне қарсы  қылмыстар жеке тарауға коммерциялық  және өзге ұйымдардағы қызмет мүдделеріне  қарсы қылмыстар өзінше жеке тарауға  бөлінді. Осылай бөлінуге негіз болған басты белгілер:Біріншіден қылмыстың объектісіне байланысты. Коммерциялық және өзге (мемлекеттік емес) ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар осы ұйымдардың заңды мүдделеріне, дұрыс қызметіне ғана қол сұгады. Мұндай ұйымдарда істелетін қоғамға қауіпті іс-әрекеттер ешуақытта да мемлекетттік ұйымдардың мүдделеріне қол сұқпайды. Екіншіден коммерциялық және өзге ұйымдардың қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың субъектісінің ерекшелігінде. Заңға сәйкес меншік нысанына қарамастан коммерциялық ұйымда, мемлекеттік орган, жергілікті өзін-өзі басқару органы не мемлекеттің үлесі кемінде отыз бес процент болатын ұйым болып табылмайтын ұйымда  тұрақты , уақытша, не арнаулы өкілеттік бойынша ұйымдастырушылық – әкімшілік немесе әкімшілік –шаруашылық міндеттерді атқаратын адам коммерциялық немесе өзге ұйымдарда басқару қызметін атқаратын адам осы тұрғыдағы қылмыстың субъектісі болып табылады.

Яғни жоғарыда көрсетілген  субъектілер мемлекеттік қызметші қатарына жатпайды және мемлекеттік қызметшілердің құқықтық жағдайын  пайдалана алмайды, бұл тұрғыдағы субъектілер өздері қызмет атқаратын коммерциялық немесе өзге де ұйымдардың қызмет мүддесіне ғана зиян келтіруі мүмкін.

Коммерциялық және өзге ұйымдағы қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар  өз құрамдарының  объективтік және субъективтік жағының белгілері  бойынша да ерекшеленеді.

Объективтік жағынан бұл  тараудағы қылмыстар әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлінің коммерциялық немесе өзге де ұйымдардың сеніп тапсырған  өкілеттіктерін теріс пайдалануы арқылы жүзеге асырылады. Яғни қылмыстық қиянат осы ұйымдардың шеңберінде жүзеге асырылады. Субъективтік жағынан бұл қылмыстар  көбінесе кінәнің екі нысаны арқылы жүзеге асырылады.Енді осы тарауда  әрбір құрамға жеке-жеке тоқталып өтейік.

Коммерциялық  және өзге ұйымдардағы қызмет мүдделеріне  қарсы қылмыстардың нақты құрамдары   

Қазақстан Республикасындағы  іске асырылып жатқан нарықтық қатынастар белгілі бір талаптарға сай жүзеге асырылады.Нарықтық қатынастардағы мұндай талаптарға нарыққа қатысушыларды құқықтық ережелермен қамтамасыз ету, оларға шешім қабылдауға еріктілік беру, оның нәтижесі үшін жауаптылық белгілеу жатады.Мұның мысалы коммерциялық және өзге ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар үшін, оның ішінде өкілеттіктерді асыра пайдаланғаны үшін қылмыстық жауаптылық белгілеу болып табылады.

Қылмыстық кодекстің 228-бабында:Коммерциялық немесе өзге ұйымдар басқару қызметтерін  атқаратын адамның өз өкілеттіктерін осы ұйымның заңды мүдделеріне  қарсы және өзі немесе басқа адамдар  немесе ұйымдар үшін пайда мен  артықшылықтар алу не басқа адамдарға  немесе ұйымдарға зиян келтіру мақсатында пайдалануы, егер бұл азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіруге әкеп соқса өкілеттіктерді асыра пайдалану деп танылады деп көрсетілген.

Қылмыстың тікелей объектісі  коммерциялық немесе өзге ұйымдардың бірқалыпты дұрыс басқару қызметін реттейтін қоғамдық қатынастар.

Қылмыстың қосымша тікелей  объектісі-азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері болып табылады. Өкілеттіктерді асыра пайдаланудың объективтік жағының мына төмендегідей бірнеше белгілері болады:басқару қызметін атқаратын адамның өз өкілеттіктерін осы ұйымның заңды мүдделеріне қарсы пайдалануы; іс-әрекет арқылы азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіру.

Істелген іс-әрекеттер  мен заңда көрсетілген зиянды зардаптың арасында себепті байланыстың  болуы.

«Ұйымның заңды мүдделеріне  қарсы» деген термин заңмен немесе құрылтайшы құжаттармен белгіленген  белгілі бір ұйым қызметінің міндеттеріне қайшы іс-әрекеттерді жасау болып  табылады.Мұндай ұйымдарды заң коммерциялық немесе өзге де ұйымдар деп жалпылама  көрсетіп  отыр. Коммерциялық ұйымдарға өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін заңды тұлғаларға жатады. Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, өндірістік коорператив нысандарында құрылады.Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіре алмайтын және алынған пайдасын қатысушыларына  үлестірмейтін ұйым коммерциялық емес өзге заңды тұлға болып табылады.Коммерциялық емес өзге ұйым болып табылатын заңды тұлғаға мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін. (ҚР Азаматтық кодексінің 34-бабы). Коммерциялық немесе өзге ұйымның басқару қызметтерін атқаратын адам өз өкілеттік осы ұйымдардың заңмен, ережелермен белгіленген заңды қызметіне, мүддесіне қайшы өзі қызмет атқаратын коммерциялық немесе өзге ұйымның шеңберінде жүзеге асырады, ондай іс-әрекет істеу арқылы азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіріледі. Елеулі зиян-моральдық, мүліктік,ұйымдастырушылық залалдардың жиынтығы. Елеулі зиян азаматтардың; ұйымдардың заңды құқықтары мен мүдделеріне, сондай-ақ қоғамның мемлекеттік заңмен қорғалатын мүдделеріне келтірілуі мүмкін. Келтірілген зиянның елеулілігі қылмысты іс-әрекеттің жасалу ерекшеліктеріне, мәніне, одан туындаған зардаптың көлеміне, жәбірленушілердің санына, олардың экономикалық жағдайларының нашарлауына байланысты нақты жағдайларға қарап тергеу, сот органдары арқылы дербес анықталады.

Істелген іс-әрекет пен  келтірілген елеулі зиянның арасын жалғастыратын себепті байланыс болуы шарт. Себепті байланыстың  болмауы қылмыс құрамының орын алмауын  көрсетеді.

Қылмыс құрамы материалдық.Өкілеттіктерді асыра пайдалану арқылы басқару  қызметтерін атқаратын адамның  азаматтың немесе ұйымның құқықтары  мен заңды мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтірген уақыттан бастап қылмыс аяқталған деп танылады.

Субъективтік жағынан  қылмыс тікелей қасақаналықпен және арнаулы мақсатпен істеледі.Кінәлі адам өз өкілеттіктерін осы ұйымның  заңды мүдделеріне қарсы пайдаланғанын  сезеді және өзі немесе басқа адамдарға  немесе ұйымдарға үшін пайда мен  артықшылықтар  алу үшін басқа  адамдар мен ұйымдарға зиян келтіруді  тілейді.

Қылмыстың субъектісі-арнаулы  субъект.Коммерциялық және өзге ұйымдарда  басқару қызметін атқаратын адам Қылмыстық кодекстің 228-бабының ескертуіндегі: «Осы кодекстің баптарында меншік нысанына қарамастан, коммерциялық  ұйымда, сондай-ақ мемлекеттік орган, жергілікті басқару органы болып табылмайтын коммерциялық емес ұйымда тұрақты уақытша не арнаулы өкілеттік бойынша ұйымдық –өкімдік немесе әкімшілік –шаруашылық міндеттерді атқаратын адам коммерциялық немесе өзге ұйымдарда басқару қызметтерін атқаратын адам танылады» деп көрсетілген. Осы внықтамада айтылған ұйымдық-өкімдік немесе әкімшілік-шаруашылық міндеттерді атқару ұғымы Қылмыстық кодекстің 307-бабындағы осындай ұғымдармен ұқсас.

Жеке нотариустар мен  жекеше аудиторларға кәсіпкерлік қызметпен  шұғылдану құқығын беру қылмыстың  мүлдем жаңа құрамы (жекеше нотариустардың және аудиторлардың өкілеттіктерді теріс пайдалануының) пайда болуына  әкеп соғады. Бұл қылмыс құрамының  қоғамға қауіптілігі –жекеше  нотариус немесе жекеше аудитор заң  бойынша өздеріне берілген өкілеттіктерді өз қызметінің міндеттеріне қайшы және өздері немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда табу және артықшылық алу үшін немесе оларға зиян келтіру  мақсатында пайдаланып,өздерінің заңсыз әрекеттері арқылы азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне  немесе қоғамның мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіруінде болып табылады.

Қылмыстың негізгі тікелей объектісі-жекеше нотариустар мен жекеше аудиторлардың кәсіптік функцияларын заңға сыйымды атқаруын реттейтін қоғамдық қатынастар. Қылмыстың қосымша тікелей объектісі болып- азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғайтын мүдделері болып табылады.

Осы қылмыс құрамының объективтік  жағының белгілеріне: 1) жекеше нотариустардың, жекеше аудиторлардың өз өкілеттіктерін өз қызметінің міндеттеріне қайшы пайдалануы; 2)азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен мүдделеріне немесе қоғамның, мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіру; 3) іс-әрекет пен зардаптың арасындағы себепті байланыс.

Жеке нотариустардың міндеті  Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 14 шілдедегі