Оқытуда қолданылатын көрнекілік әдістер

3. Қосымша әдебиеттерді  қолдану үшін оқушылардың өз  бетімен жұмыс істеу қабілеті  болуы керек. Оқушылардың кітаптар  мен журналдарды сыни тұрғыдан  оқуының да үлкен маңызы бар.  Идеялардың матрицасы - әртүрлі  авторлардың еңбектеріндегі біртекті  ойлар мен құбылыстарға салыстырмалы  сипаттама беру. 

Оқытуда қолданылатын көрнекілік әдістер

Көрнекілік әдісі. Әл-Фараби "Оқытудың негізгі әдісі - көрнекілік" деп, оның мақсаттарын, тәсілдерін (түсіндіру, әсерлендіру, есте қалдыру) ұсынады. Оқу материалын меңгеру  көп жағдайда оқыту процесінде қолданылатын көрнекі құралдарға және техникалық құралдарға байланысты.

Көрнекілік әдісі  оқытудың сөздік және тәжірибелік әдістерімен  өзара байланыста қолданылады және құбылыстармен, объектілермен оқушыларды таныстырранда олардың сезім  мүшелеріне әсер етіп, алуан түрлі  сурет, көшірме, сызба арқылы құбылыс, процесс, объектілердің символдық  бейнелерін немесе оларды табиғи күйінде  қабылдайды. Қазіргі мектепте осы  мақсатпен экрандық және техникалық құралдар кең қолданылады. Көрнекілік әдістерін шартты түрде екі үлкен  топқа бөлуге болады: иллюстрация  және демонстрация.

Иллюстрация әдісі  арқылы оқушыларға иллюстрациялық құралдар – атап айтсақ: плакат, кесте, картина, карта, тақтадағы суреттер, үлгілер  көрсетіледі.

Демонстрацияның (көрсету) оқыту әдісі ретіндегі ерекшеліктері

Демонстрация әдісі  арқылы заттар мен құбылыстар тәжірибе жасау арқылы немесе техникалық құралдардан, кино-фильмдерден, диафильмдерден көрсетіледі.

Оқу процесіне жаңа техникалық құралдарды енгізу (теледидар, видеомагнитофондар) оқытудың көрнекілік әдісінің мүмкіндіктерін кеңейтеді. Қазіргі  уақытта көрнекі құралдың жаңа түрі – жеке тұлғалар қолданатын компьютерлерге ерекше көңіл бөлініп, мектептерде  электронды-есептегіш техникасы  кабинеттерін құру міндеті шешілуде, оқу процесіне белгілі бір  жағдаяттарды және процестерді үлгілеуге  мүмкіндік беретін компьютерлерді енгізу міндеті де қолға алынуда. Олар оқушыларға бұрын оқулық мәтінінен  меңгерілген көптеген процестерді  қозғалыста, көрнекі түрде көруге мүмкіндік береді. Компьютерлер, көрнекілік әдістерінің оқыту процесіндегі мүмкіндіктерін елеулі түрде кеңейтеді.

Оқытудың көрнекілік әдісінің шарттарды:

•    көрнекіліктің  оқушылардың жасына сәйкестігі;

•    көрнекілікті сабаөтың керек сәтінде қолдану;

•    демонстрацияланған затты барлық оқушылардың көруі;

•    иллюстрацияның ең бастысын, мәндісін нақты бөлу;

•    құбылыстарды демонстрациялау кезінде берілетін  түсініктерді мұқият ойластыру;

•    демонстрацияланатын  көрнекіліктің оқу материалы  мазмұнымен сәйкес келуі;

•    көрнекі  құрал мен демонстрациялық қондырғылардан керекті мәліметтерді табуға оқушыларды ңатыстыру.

Оқытудың тәжірибелік  әдістері арқылы оқушылар тәжірибелік  қызметпен айналысып, тәжірибелік  іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырады. Тәжірибелік әдістер: жаттығулар, зертханалық  және практикалық жұмыстар.

Жаттығу көмегімен  ақыл-ой және тәжірибелік іс-әрекет меңгеріледі. Ол барлық пәндерді оқуда, оқу процесінің түрлі кезеңдерінде қолданылады. Оның сипатыжәне әдістемесі оқу пәнінің ерекшелігіне, нақты  оқу материалына, оқушылардың жасына байланысты. Жаттығу сипатына қарай  ауызша, жазбаша, графикалық және оқу-еңбек  деп бөлінеді.

Оқушылардың өз бетімен  жұмыс істей білу деңгейіне қарай  жаттығулар бірнеше түрге бөлінеді:

•    белгілі  білімдерді еске түсіріп, оны бекіту мақсатындағы жаттығулар;

•    білімді  жаңа жағдайда қолданып жаттығу.

Егер оқушы іс-қимылдарды ауызша айтса, онда оны түсіндіру  арқылы жаттығу деп атайды. Мұғалім  оқушы іс-әрекетінен қателіктер тауып, оқушылардың іс-әрекетіне түзетулер  енгізеді.

Жаттығулардың ерекшеліктері:

Ауызша жаттығулар логикалық ойды, есті, тілді оқушылардың  зейінін дамытуға көмектеседі.

Жазбаша жаттығулар білімді бекіту және оны қолдану  іскерлігін жасауда қолданылады. Оларды қолдану логикалық ойды дамытуға, жазбаша тіл мәдениетін, өздікті  дамытуға көмектеседі. Әрбір оқу  пәнінің міндетті бөлігі - ана тілінен  шет тіліне аудару, берілген тақырыпқа  шығарма жазу, суретпен жұмыс, өз бетімен  мысалдар және есептер, кесте құрастыру, диаграмма, баяндама, көрініс әзірлеу. Жаттығуды орындау алдында оқушыларға теориялық материал түсіндіріліп, нұсқау беріледі.

Жазбаша жаттығулар: ана тілі, шет тілі, математика, т.б. пәндерде орындалады.

Оқушы оқуға үйренгенде, мәтінді мәнерлеп оқып, грамматикалық  ережелерді қолданып, көптеген жаттығулар жазады.

Графикалық жаттығулар: кесте, сызба, технологиялық карта, альбом, стенд жасау, экскурсия кезінде  салған суреттер.

Оқу-еңбек жаттығулары: оқу шеберханаларындағы қағазбен, картонмен, ағашпен, металмен жұмыс істеу, әр түрлі  құралдар қолдану, станок, тетіктерді басқару, "Конструктор" ойыншықтармен  жұмыс істеу.

Жаттығу әдісіне  қойылатын талаптар:

•    оны орындауға  деген оқушылардың саналы көзқарасы;

•    жаттығуларды орындаудағы дидактикалық сабақтастық: алдымен оқу материалын түсінуге көмектесетін, содан кейін есте сақтауға, қолдануға, оқылғанды жаңа жағдаяттарда өздігінен, шығармашылықпен қолдануға, жаңа материалды бұрын меңгерген  білім, іскерлік және дағдылар жүйесіне қосуға мүмкіндік беретін жаттығуларды орындау. 

4. Оқушылардың таным-белсенділігі  деңгейіне қарай топтастырылған  әдістер (И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин)

Түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс. Бұл әдіс арқылы оқушылар ақпараттарды меңгереді. Оны басқаша ақпараттық-рецепция (қабылдау) әдісі деп атайды. Осы  әдіс арқылы мұғалім дайын ақпараттарды оқушыларға түрлі құралдармен түсіндіреді, ал оқушылар ақпараттарды түсініп, естерінде  сақтайды.

Ақпараттар әңгіме, дәріс, түсіндіру, кітап, қосымша құралдар, көрнекі құралдар арқылы беріледі. Мұғалім – есептер шығарады, теоремаларды дәлелдейді, жоспар құруға үйретеді. Оқушылар - мұғалімнің іс-әрекетін қайталайды, тыңдайды, көрнекіліктеріне қарайды, заттармен  жұмыс істейді, оқиды, бақылайды, жаңа оқу материалдарын бұрынғы білімдеріне  қосады.

Түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс арқылы адамзат жинақтаған тәжірибені аз уақыт ішінде беруге болады. Оның пайдасы ғасырлар бойы тексерілген  және көп елдерде қолданылады.

Көп ғасырлар бойы білім  беру үшін мұғалімнің сөзі, оқу кітаптары, жұтаңдау көрнекі құралдар қолданылады. Қазір ақпараттар техникалық құралдар арқылы да берілуде. Олар арқылы ғалымдармен, жазушылармен, суретшілермен, әртістермен, конструкторлармен, т.б. кездесу өткізуге болады.

Оқу кинолары, телехабарлары  зат және құбылысты жақсы қабылдап, түсінуге көмектеседі. Олар арқылы өсімдіктің қалай өсетінін, ғарыштағы микроағзалардағы құбылыстарды көреді. Жұмыс істеп  тұрған үлгілерді, табиғи объектілерді демонстрациялауды кең қолдану  керек.

Түсіндермелі-иллюстративтік әдіс бастауыш мектептерде кең тараған. Ол арқылы білім "дайын" күйінде  беріледі. Мұғалім материалды қабылдауға көмектеседі, оны оқушылар түсініп, естерінде қалдырады. Бұл әдісті шектен тыс қолдануға болмайды.

Репродуктивтік әдіс. Бұл әдіс арқылы мұғалім оқушының іскерлігін және дағдыларын қалыптастырып, тапсырмалар беріп, өзі меңгерткен білімді, үйреткен іскерлік дағдыларын оқушыларға қайталатады. Оқушылар мұғалімнің есебіне ұқсас есептер шығарып, тіл сабақтарында үлгі бойынша жіктейді, септейді, жоспар құрып, мұғалімнің нұсқауымен станоктармен жұмыс істеп, химиядан, физикадан тәжірибе жасайды.

Репродуктивтік әдіс мұғалімнен ұйымдастырушылық қабілетті  талап етеді. Мұғалім сөздік, көрнекілік, тәжірибелік әдістер арқыл ы  жаңа оқу материалын түсіндіреді, ал оқушыл ар оларды тапсырмаларды орындау  үшін қолданады.

Оқушыларға берілетін  нұсқаулар жетілдіріліп, жауаптары  бар бағдарламаланған оқулықтар  жасалуда. Оларға ауызша түсіндіру, қалай  жұмыс істеуді айтумен қатар, жұмыс істеуге керек сызбалар, кинодан үзінділер көрсетіледі.

Білімнің көлемі көп болғанда репродуктивтік әдіс түсіндірмелі-иллюстративтік әдіспен бірге қолданылады.

Оқушыларға алгоритм беріледі. Алгоритм - оқушыға зат  не құбылысты толық білуге көмектесетін бағыт беретін іс-әрекеттердің жүйесі. Оқушыларға конспектілеудің, салыстырудың, есеп шығарудың алгоритмдері беріледі. Алгоритмдер бірнеше операциялары бар дағдыларды қалыптастыруға пайдалы, себебі күрделі іс-әрекеттен оның жеке операциялары бөлінеді.

Репродуктивтік әдіс бағдарламалық оқытумен тығыз байланысты. Ол арқылы тәжірибелік жұмыстар атқарылады. Оқушылар өз бетімен меңгере алмайтынын, олар үшін мүлдем жаңа тақырыптарды репродуктивтік әдіспен беру керек.

Аталған әдісті шектен тыс қолдану жаттандылыққа әкеліп, оқушының шығармашылығын, ақыл-ойын дамытпайды. Себебі репродуктивтік әдісті қолданғанда  оқушылар үлгі, нұсқау бойынша жұмыс  істейді.

Мәселелік әдісті қолданғанда  оқушылар орындайтын іс-әрекеттен шығармашылық іс-әрекетке көшеді. Бастауыш мектептің  оқушылары мәселелік міндеттерді  өз бетімен шеше алмайды, сондықтан  мұғалім оларға мәселені шешу жолдарын көрсетеді, мәселені толықтай өзі шешеді. Оқушылар мәселені шешпесе де, танымдық қиындықтарды шешу жолдарын көреді. Мәселелік  әдістің орта және жоғары сыныптарда пайдасы көп. "Токты күшейту  және әлсірету үшін, температураны  көтеру және түсіру үшін не істеу керек?" - деген сұрақтар мәселелік сұрақтар.

Қиын жағдаят мәселені шешуге керекті білімдерді, ақыл-ой жұмысына қабілетті, үлкен белсенділікті  талап етеді. Оны оқушылар өз беттерімен немесе мұғалім көмегімен шешеді.

Мәселелік жағдаятты  тудырудағы мақсат - оқуды қиындату арқылы оқу материалдарын меңгерту, баланың ақыл-ойын жұмыс істету. Мәселелік жағдаят сұрақтар қою, болжам айту, дәлелденбеген пікірлерді талдату арқылы жасалады. Оқылып отырған  құбылыстың сызбасы, диаграммасы жасалады. Оқушылар шығармашылықпен жұмыс  істеп, білімдерін емін-еркін естеріне түсіреді. Мәселелік әдіс оқушыларды тапқырлыққа, қарама-қайшылықтарды  түсінуге, болжамдар айтуға, дәлелдер келтіруге, шешім табуға үйретеді.

Ішінара ізденіс  немесе эвристикалық әдіс. Оқушыға  мәселені өз бетімен шешуге үйрету үшін, оған шағын зерттеу жұмыстарын беру керек. Мұғалім картиналар, құжаттар көрсетіп, оларға сұрақ қоюды ұсынады, фактілерден қорытынды шығартады, ұсыныстар айтқызады. Эвристикалық әдіс арқылы сабақ өткізетін мұғалім  алдын ала мәселені шешуге алып келетін, оқушылардың білімдерін еске түсіртетін сұрақтар әзірлейді.

Эвристикалық әңгіме үшін құрастырылған сұрақтар мәселелік  сипатта болады. Оқушылар ізденеді, шығармашылықтарын көрсетеді. Оқушылар жеке мәселелік сұрақтарды шешсе, онда ішінара – ізденіс әдісінің қолданылғаны. Мұғалім тапсырма әзірлеп, оның қай  жерлерін оқушылар зерттеу арқылы орындайтынын белгілейді.

Зерттеу әдісі шығармашылық жұмыс тәжірибесін жақсы үйрену үшін қолданылады. Зерттеу әдісі  арқылы оқушы білімін қолданып, ғылыми таным әдістерімен жұмыс істеп  үйреніп, жаңа мәселелерді шешу тәжірибесін  жинақтайды.

Зерттеу жұмыстары  сабақта, үйде орындалып, бір аптада, бір айда орындалатын тапсырмалар  жоспарланады. Мысалы, әдебиеттің мұғалімі "Қазақстан жазушыларының нарық  кезінде жазған шығармалары" - деген  тақырыпта тапсырма береді. Оқушылар барлық жұмысты өз беттерімен орындайды. Өсімдіктер өсіру үшін қолданылған  агротехникалық тәсілдердің пайдасын анықтау жөнінде тапсырмалар  беріліп, зерттеу жұмысының жоспары  жасалып, қорытындыларының дұрыстығы  тексеріледі. Осы жоспармен туған  өлке тарихын зерттетуге болады. Оқушылар эксперимент жүргізеді, ғылыми эксперименттерге қатысады, ұзақ уақыт кететін тапсырмалар  көп болмау керек. Әр пәннен жылына бір рет тапсырма берген жақсы. Бір  оқу жылы ішінде барлық пәндерден  зерттеу жұмыстарын беру тиімсіз. Зерттеу  жұмысының түрлері: өсімдіктерді, жануарларды, табиғат құбылыстарын бақылау, баяндамалар  оқу, технологиялық процестерді  жетілдіру туралы ұсыныстар айту, ғылыми-көпшілік әдебиеттерді талдау, т.б.

ІХ-Х сынып оқушыларын әдебиетті іріктеуге, аннотация  жасауға, конспектілеуге, картотекалар жасауға, жоспар жасауға, материал жинауға, оның жоспарын жасауға, құрастыруға, баяндауға  үйрету керек.