Некені бұзу шарттары

  Кіріспе

 

Заңдық мағынасында  отбасы дегеніміз – бұл некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиелеуге алудың өзге де нысандарынан туындайтын және отбасылық қатынастарды нығайту мен дамытуға септігін тигізетін, мүліктік және мүікке қатысты емес жекебастың құқықтарымен байланысқан адамдар тобы. Отбасылық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы отбасылық құқық деп аталады. Отбасы – неке қатынастарын реттейтін негізгі нормативтік құқықтық акт Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» Заңы болып абылады.

Неке –  отбасын құрудың негізі болып  табылады. Ерлі – зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туындататын отбасын құру мақсатымен, заңда белгіленген тәртіппен  тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің  арасындағы тең құқықтық одақты –  неке деп түсінуіміз қажет.

Егер неке тіркелмесе де, бірақ еркек пен  әйел бірге тұрып, балаларын тәрбиелеумен айналысып жатса, мұны да отбасы деп  айтуға болады. Егер кәмелетке толған балалары ата – анасымен бірге  тұрып, оларға қамқорлық жасап, материалдық көмек көрсетсе – бұл да отбасы. Егер кәмелетке толған ағалары мен қарындастары ата – анасыз бірге тұрып, бір – біріне қамқорлық жасайтын болса – бұл да отбасы.

Адамдар арасында некеден, туыстықтан, бала асырап алудан, отбасына тәрбиелеу үшін бала алудан туындайын қатынастар отбасылық  қатынастар деп аталады. Бірақ отбасындағы  қатынастардың бәрі бірдей құқық жөнімен реттеле бермейді. Отбасындағы қатынастар, негізінен, адамгершілік, ізгілік - өнегелік нормалары негізінде реттеледі. Бұл өзара құрмет, сүйіспеншілік, қамқорлық және имандылық қолдаудың көрінісі. Отбасылық өмір қалыбы, көбінесе ұлттық дәстүрлер мен әдет – ғұрыптарға сүйенеді (үлкендерді қадірлеу, отбасын қамтамасыз ету оның басшысы ретінде толықтай ер адамға жүктеледі, туысқандарды қадірлеп, құрметтеу). Отбасының ішкі мәселелері отбасы мүшелерінің өзара келісімі бойынша шешіледі. Егер ол мәселе кәмелетке толмағандардың мүдделеріне қатысты болса, оны шешуге балалар да қатыстырылады. Құқықтық нормаларға араласу отбасылық қатынастар бұзылғанда қажет. Жеке басындық қатынастармен салыстырғанда отбасылық мүліктік қатынастар құқық арқылы егжей – тегжейлі реттелеі, өйткені бұл қатынастардың объектісі материалдық игілік болып табылады. Отбасылық құқық азаматтық құқықпен тығыз байланысты. Мәселен, отбасылық құқықпен реттелмеген отбасы мүшелерінің арасындағы мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастарды реттеуге азаматтық заңнама қолданылады, өйткені ол отбасылық – некелік қатынастардың мәніне қайшы келмейді.

 

 

 

                               

                               

                            Некені сот тәртібімен бұзу

 

Ерлі –  зайыптылардың жәке және мүліктік құқытық  қатынастарының тоқтатылуын некенің  тоқтатылуы деп түсінеді. Неке заңда  айқындалған білгілі бір оқиғалардың тууына байланысты немесе ерлі – зайыптылардың біреуінің не екеуінің бірдей қалауымен тоқтатылады.

Некені тоқтататын оқиғалар қатарына мыналар жатады:

1. ерінің қайтыс болуы;
2. соттың ерлі – зайыптылардың біреуін ӛлді деп жариялауы;
3. некенің бұзылуы (ажырасу).

 

Некенің тоқтату  негіздерінің тізімі толық боып табылады.

Ері қайтыс болған немесе ерлі – зайыптылардың біреуі өлді деп жарияланған жағдайда неке өздігінен тоқтатылады. Егер артында қалған адам жаңадан некеге тұрғысы келсе, бұрынғы неке бойынша ерінің өлгені бойынша АХАТ органдары берген куәлікті көрсетсе де жеткілікті.

Соттың  азаматты (ерлі – зайыптылардың бірін) өлді деп жариялау жөніндегі шешімі долбараға ғана негізделеді. Ол адамның өлгені туралы нақты ақиқат дәлелдер жоқ.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 31 – бабына сәйкес, егер азамат тұрақты  тұратын жерде үш жыл бойына ол туралы ешқандай мәіметтер болмаса, егер ол өлім қаупі төнген жағдайда немесе оның өлімі алты ай ішінде жазатайым оқиғадан болды деп есептеуге негіз болатын жағдайларда хабар – ошарсыз кетсе, ол азамат мүдделі адамдардың арызы бойынша сот арқылы өлді деп жариялануы мүмкін.

Сот азаматты қайтыс болды деп жариялау туралы шешім шығарған сәттен бастап, онымен неке тоқтатылды деп есептеледі. Кейде  қайтыс болды деп жарияланған  адамдардың шындығында тірі болып шығатын жағдайлары да кездеседі. Өлді деп жарияланған жұбайы тірі келген жағдайда сот әлгі шешімді бұзады, бірақ тоқтатылған неке өздігінен қалпына келтірілмейді. Ол ерлі – зайыптылардың бірлескен өтініші бойынша АХАТ органдары арқылы қалпына келтірілуі мүмкін. Егер қалпына келтіру туралы өтініш берілмесе, ерлі – зайыптылардың екеуінің де тірі екендігіне қарамастан, неке тоқтатылған деп есептеледі. Басқа жұбай жаңа некеге тұрған жағдайда, бұрынғы неке қалпына келтіріе алмайды. Жаңа некенің тағдыры түрліше шешілуі мүмкін: ол не сақталады, немесе бұзылады, бұл кейін бұрынғы жұбайымен некесін тіркеуге мүмкіндік береді.

Ерлі –  зайыптылардың көзі тірі кезінде неке, олар ажырасса ғана тоқтатылады.

Ажырасу арқылы некенің тоқтатылуы, АХАТ органдары  немесе сотта заңда белгіленген  тәртіп бойынша іске асырылуы мүмкін.

Некені бұзу АХАТ органдарында ерлі – зайыптылардың  біріккен және жекелеген ерекше жағдайларда – жұбайлардың біреуінің өтініші бойынша жүргізіледі. Ал сотта некені бұзу ерлі – зайыптылардың екеуінің бірлескен, сондай – ақ жұбайлардың біреуінің өтініші бойынша жүргізіле береді.

Некені бұзу үшін мынадай үш шарттың болуы  қажет:

1. АХАТ органдарында ерлі – зайыптылардың некені бұзу жөніндегі өзара келісімі;
2. кәмелетке толмаған балаларының болмауы;
3. бір – біріне мүліктік және өзге де талаптарының болмауы.

 

Некені бұзу АХАТ органдарында мемлекеттік тіркеуден өтуді қажет етеді. Тіркеу некені бұзу жөніндегі өтініш берілген күннен бастап бір ай өткенде жүзеге асырылады. Бір ай мерзім ерлі – зайыптыларға қабылдаған шешім туралы тағы да әбден ойланып – тоғану үшін беріледі. Некені тіркеу үшін берілетін мерзімнен айырмашылығы, некені бұзған кезде оның мерзімі ұзартылып не қысқартымайды.

Ерлі –  зайыптылардың өзара келісімі бойынша некені АХАТ органдарында бұзумен қатар, заң жұбайлардың біреуінің өтініші бойынша некенің бұзудың қарабайыр оңайлатылған тәртібін де белгілейді.

АХАТ органдарының некенің бұзылуын тіркеу кезінде  ажырасудың себептерін анықтауға, ерлі – зайыптыларға татуласу үшін мерзім беруге қақысы жоқ.

Ол мынадай  жағдайларда іске асырылады:

1. ерлі – зайыптылардың кәмелетке толмаған ортақ балаларының болуы;
2. ерлі – зайыптылардың біреуінің некені бұзуға келісімінің болмауы;
3. егер ерлі – зайыптылардың біреуі өтініш беруден бас тартып некені бұзудан жалтарса, некені бұзу үшін мемлекеттік тіркеуге келуден бас тартса, т.б.;
4. ерлі – зайыптылардың бір – біріне мүіктік талаптарының болуы.

Некелік одақтың тұрақты  болуына мемлекет мүдделік танытады. Сондықтан да соттарға заң арқылы ерлі – зайыптыларды татуластыру жөнінде шаралар қолдану міндеттері жүктелген. Бірақ, сонымен қатар татуластыру мақсат қана емес, отбасын сақтаудың амалы ғана. Сондықтан да бұл міндетті орындау мүмкін болмаса және балаларды не жұбайларды қорғау мүдделеріне қайшы келетін болса, онда сот некені бұзады.

Егер сот неке біржолата  бұзылмаған деген қорытындыға келген жағдайда, ол істі кейінге қарауға  қалдырып, ерлі – зайыптыларға татуласу үшін 3 айлық мерзім тағайындай алады. Бірақ сот нақты мерзімді әрбір істің жағдайына қарай бегілейді.

Егер ерлі – зайыптыларды татуластыру шаралары нәтиже бермей және жұбайлардың біреуі некенің  бұзылуын қасарыса талап ететін болса, некені бұзу іске асырылады.

Егер айырылысатын ерлі – зайыптылардың кәмелетке  толмаған балалары болып және жұбайлар ол балалардың кіммен қалатындығы жӛнінде  келіспеген жағдайда, бұл мәселені сот шешеді. Сот балалардың ата  – анасының біреуімен қалатындығы жөнінде не баланың ата – анасының әрқайсысымен қалатындығы жөнінде (егер екі бала не одан көп болса) шешім шығара алады. Соның өзінде сот кәмелетке толмаған балалардың мүдделерін ғана еске алу керек. Сондай – ақ балалардың мүдделерін және болашақ ананың денсаулығын қорғау мақсатында заңның 15 – бабында мындай қағида көзделген: «Әйелдің жүкті кезінде және нәрестенің бір жасқа толмаған кезінде әйелдің келісімінсіз некені бұзуға болмайды».

Айырылысатын  жұбайлар ортақ мүліктерді бөлісу жөніндегі мәселені кейбір жағдайларда өздері дербес шешеді. Бірақ ерлі – зайыптылар келісімге келмеген жағдайда мүліктерді бөлуді сот іске асырады және әдетте, оларды тең бөледі. Егерде некелік шартта мүліктерді бөлісу мәселесі қарастырылған болса, онда сот мүлікті екі жақтың не бір жағының талабы бойынша осы келісімшартқа сәйкес бөледі.

Сот тәртібімен некені бұзу ерлі – зайыптылардың некені бұзу туралы өтініш берген күннен бастап бір ай өткеннен кейін іске асырылады.

Жоғарыда  айтылғандай, некені бұзу нәтижесінде  ерлі зайыптылардың некеде тұрған кездегі  жеке және мүліктік қатынастары тоқтатылады. Мысалы, бірге тұруы, ортақ бірлескен меншік, өзара қамқорлық және асырау. Соның өзінде кейбір құқықтық қатынастар бірден тоқтатылады да, енді біреулерінің сақталуы мүмкін. Некеге тұрған кезінде бірлесіп жиған мүліктері бөлінген жағдайда, әдетте, некенің тоқтатылуымен байланысты ерлі – зайыптылардың ортақ бірлескен меншік тәртібі де тоқтайды, бірақ мүлік бөлінбеген жағдайдағы ажырасу өзінен - өзі жұбайлардың ортақ бірлескен меншігін үлестік меншікке айналдыра алмайды. Некенің бұзылуымен бірге жұбайы қайтыс болғаннан кейін мұрагерлік құқығы, бұрынғы жұбайы – ажырасушысының өліміне байланысты келтірілген зиянның орнын толтыру және т.б. құқығы да жойылады.

Некенің тоқтатылуы жаңадан некеге тұру құқығын туғызады.

Ажырасу жолымен  некенің бұзылуы ата – аналарының балаларына қатысты құқықтары мен  міндеттерін тоқтата алмайды.

ҚР Үкіметінің 1999 жылы 22 мамырдағы №620 қаулысымен бекітіл-ген, Қазақстан Республикасының  «Азаматтық хал актілерін тіркеу тәртібі туралы» ереженің 68-тармағына  сәйкес, некесін тіркеуге ниет білдіруші азаматтар өздерінің тұрғылықты жерінде немесе ата-аналарының тұр-ғылықты   жеріндегі АХАЖ органына арыз береді. Ереженің 78-тармағына сәйкес, некені қию АХАЖ органына арыз бергеннен кейін бір ай мерзім өткен соң жүргізіледі. Дәлелді себептер болған жағдайда АХАЖ органы некені бір ай мерзім өткенге дейін қиюға, сондай-ақ, бұл мерзімді әрі кеткенде бір айға дейін ұзартуға рұқсат бере алады. Мерзімді қысқартудың уақыты әрбір жеке жағдайда нақты мән-жайларға байланысты анықталады. Ерекше мән-жайлар, яғни, жүктілік, баланың туылуы, тараптардың бірінің өміріне тікелей қауіп төнуі және басқа ерекше жағдайларға байланысты неке арыз берілген күні қиылуы мүмкін. «Неке және отбасы туралы» заңының 10-бабына сәйкес, неке жасы еркектер мен әйелдер үшін 18 жас болып бел-гіленеді. Дәлелді себептер болған жағдайда (жүктілік, т.б.) мемлекеттік тіркеу АХАЖ органы неке жасын 2 жылдан аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін. Неке жасын тӛмендету туралы өтінішті некеге тұруға тілек білдірушілер немесе олардың ата-аналары не қорғаншылары негізгі себептерді көрсете отырып бере алады. Сонымен қатар, неке жасына тол-маған адамдар арасындағы некеге ата-аналарының не қорғаншыларының келісімімен ғана рұқсат етіледі. Некеге тұруға тілекті адамдар некесін тіркеу арыздарын беруі кезінде азаматтық хал актілерін жазу органдарына жеке басын куәландыратын құжаттарды, неке қиюға ниет білдіргендердің біреуі азаматтарды тіркеу кітабын, мемлекеттік баж төленген түбіртегін тапсыруы қажет. Сонымен қатар, ата-аналарының немесе олардың біреуінің тұрғылықты жері бойынша АХАЖ органына некеге тұруға арыз берген жағдайда осы жерге тіркелгендігі туралы құжаттар ұсынылуы тиіс. Бұрын некеде тұрған тұлғалар некесінің бұзылғандығын растайтын құжат көрсетуі тиіс. Бұл – неке бұзу туралы куәлік, ері (зайыбы) қайтыс болғаны жөніндегі куәлік немесе некенің заңсыздығын растайтын соттың шешімі. Ереженің 84-тармағына сәйкес, некені тіркеу тек некеге тұрушы адамдардың қатысуымен ғана жүргізіледі, яғни, өкіл арқылы неке қиюға рұқсат етілмейді. Ереженің 76-тармағына сәйкес, некені тіркеу уақытын белгілеу кезінде АХАЖ органы некеге тұрушылардан олардың некені салтанатты жағдайда тіркеуді қалайтынын немесе қаламайтынын анықтауы тиіс. Некені салтанатты жағ-дайда тіркеу тек некеге тұрушы адамдардың келісімі болғанда ғана Неке сарайының, АХАЖ органының үй-жайында, сондай-ақ, АХАЖ органы мен некеге тұрушылардың келісімі бойынша басқа орында неке қию рәсімі сақтала отырып жүргізіледі. Некені тіркеу некеге тұрушылардың тілегі бой-ынша туыстарының және куәлардың қатысуымен жүргізіледі. Некені қию туралы акт жазуына қол қоюшы куәлардың саны екі адамнан аспауы тиіс. Сотталған адамдардың некесі жазасын өтеп жүрген еңбек не түзеу коло-ниясында тіркеледі.

Қазақстан Республикасының "Неке және отбасы туралы" Заңына және "Азаматтық  хал-ахуалды тіркеу тәртібі туралы" Ережеге сәйкес неке ерлі-зайыптылардың  біреуінің ӛтініші бойынша бұзылуы  мүмкін.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 мамырдағы  № 620 қаулысымен бекітілген, Қазақстан  Республикасындағы азаматтық хал-актілерін  тіркеу тәртібі туралы ережеге келсек, ажырасуға келісім жазбаша түрде (өтініш беру) азаматтық хал актілерін жазу органдарына беріледі. Егер де ажырасу жөніндегі өтініш органдарында қарастырылуы тиіс болса, онда ол ерлі-зайыптылардың АХАЖ органының мекен-жайы немесе некенің мемлекеттік тіркеу мекен-жайы бойынша қарастырылады.

Ерлі-зайыптылардың арасында жалпы дүниемүлкін бөлу, мүгедек жұбайын асырауға қаржы төлеу сияқты туатын таластар азаматтық хал актілерін жазу органдарында ажырасқанына қарамастан, сот тәртібі бойынша қарастырылады. Сот тәртібі бойынша некенің бұзылуы ерлі-зайыптылармен ажырасу жөнінде өтініш берген күннен бастап бір ай өткеннен кейін жүзеге асырылады.

 

 

Кәмелетке толмаған балалары жоқ, ерлі-зайыптылардың  келісімі бойынша некенің АХАЖ органдарында бұзылуы 

Кәмелетке толмаған балалары жоқ, ерлі-зайыптылардың  келісімі бойынша некенің АХАЖ органдарында бұзылуы ерлі-зайыптылардың некені бұзу туралы бірлескен өтініші негізінде жүзеге асырылады. Некені бұзу туралы өтінішінде ерлі-зайыптылар (неке бұздың жазу актілеріндгі қолдарымен) некені бұзуға келісімі мен он сегіз жасқа толмаған балаларының жоқ екенін растайды.

 Кәмелетке толмаған балалары бар, ерлі-зайыптылардың келісімі бойынша некенің АХАЖ органдарында бұзылуы

Егер:

1. Кәмелетке толмаған ортақ балалары, туған не бірлесіп асырап алған балалары болса онда неке сот тәртібі бойынша бұзылады
2. Жұбайының біреуінде әуелгі некеден кәмелетке толмаған балалары болса және оларды жұбайының біреуі бауырына салса
3. Некені бұзуға келісім берген ерлі-зайыптылардың арасында олардың ортақ меншігі болып табылатын мүлікті бөлу, мүгедек жұбайына төлемақы төлеу жөнінде таластар пайда болса, онда неке бұзу мәселесі сот тарапынан қарастырылады.
4. Ерлі-зайыптылардың біреуі қарсы болмауына қарамастан, өзінің әрекеттілігімен не әрекетсіздігімен АХАЖ органдарында некені бұзуға бас тартса, (тиісті өтінішті ұсынуға бас тартса, немесе өтінішті беріп, ажырасуды тіркеуге келмесе, бұл ретте оның жоқ болуы кезінде неке бұзуды тіркеуге өтінім бермесе) немесе ерлі-зайыптылардың біреуінің тұрғылықты мекен-жайы белгісіз болғанда неке сот тәртібі бойынша бұзылады.