Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының тарихы

Ұлы Отан соғысы елге үлкен ауыртпалық әкелгені тарихтан белгілі. Соғыс жылдары ер-азаматтардың жаппай майданға аттану салдарынан сот қызметіне, судьялыққа арнайы заң мамандығы жоқ кадрлар лажсыздан алынған болатын. Бұл үрдіс соғыстан кейінгі жылдары да саябырлай қойған жоқ. 1946 жылы Қазақстандағы сот ұйымдарыңда жоғары білімді заң маманы бар-жоғы 5-ақ процент болды. Орта дәрежелі білімі барлар — 14, қысқа мерзімді заң курсын бітіргендер — 45, заңгерлік білімі жоқтар — 36 процентті құраған. Бұл барлық Кеңестер одағына тән кемшіліктер еді.

1946 жылы  үкімет пен партия заңгерлік оқу орындарының мүмкіндігін кеңейтіп, сот кадрларын көбейтудің алғышартын жасады. Мәселен, 1940 жылдары облыстық соттардағы қызметкерлердің 40 процентке жуығының заңгерлік білімі болмаған еді, ал 1959 жылы облыстық соттардың барлығындағы судьялардың жоғарғы дәрежелі заңгерлік білімі болған.

Мұның сот істеріне әжептеуір пайдасы  тиіп, халық соттарының шығарған үкімдері мен шешімдерін кері қайтару облыстық сот тарапынан екі есеге азайған. Сот қызметкерлерінің білімін, судьялық біліктілігін жан-жақты арттыру тез арада өрістеді. 1959 жылы Қазақстан бойынша сот ұйымдарында қызмет атқарған судьялардың 66 процентінің жоғары дөрежелі заңгерлік мамандығы болды (Қазақ ССР Жоғарғы Советі мөжілісінің 5-шақырылуы, екінші сессиясынан).

Жеке  республикалар мен одақтас елдердің жалпы мемлекеттік заңдарын талдап қарасақ, 1936 жылы қабылданған КСРО Конституциясында қылмыстық, азаматтық кодекстерді және сот өндірісі мен сот құрылымы туралы заңдылықтарды қолдану КСРО құзыретіңдегі одақтас республикаларға да тән екені айтылған. КСРО Жоғарғы Кеңесі жиырма жыл бойы тек қана КСРО мен одақтас республикалардың сот құрылымы туралы заң қабылдады. Ал, жалпы одақтық дәрежедегі кодекс болмады. Сол 1936 жылғы Конституцияға дейінгі республикалық кодекстер қолданылып келді. Оның өзінде бұл кодекстер 15 республиканың 9-ыңда ғана қолданылды (РСФСР, Украина, Беларус, Өзбекстан, Грузия, Әзірбайжан, Тәжікстан, Армения, Түрікменстан). Ал 1936 жылы құрылған алты республикада республикалық кодекс қолданылмады. Олар Одақтың құзырына қарады. Оның ішінде Қазақстан мен Қырғызстан территориясында РСФСР кодекстері заң нормасы ретінде қолданылып келді. Бұл кодекстер жиырмасыншы жылдардан қолданылып келе жатқан көне заңдар болатын. Нормалық жағынан әбден ескірген, мемлекеттің жаңа заман талабына сай зандарына жауап бере алмайтын. Соған орай маңызын жойған кодекстің кейбір баптарына өзгертулер енгізілді.

Мысалы, 1926 жылы БОАК-тың екінші сессиясында  қабылданған РСФСР-дың Кылмыстық  кодексі Казақстанда 1959 жылға дейін  қолданылды. Ал, Казақстандағы азаматтық  істер жөніндегі БОАК-тың 1923 жылғы 7 маусымдағы екінші сессиясында қабылданған РСФСР-дың Азаматтық іс жүргізу кодексіндегі 479 баптың 157-сі тым ертедегі жекеменшік ендіріске тән істерге байланысты болып, әбден ескіріп кеткен еді.

Осы ретте 1959 жылы Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің II сессиясы аса маңызды үш бірдей заң қабылдады. Олар: Сот құрылысы туралы заң, Қылмыстық кодекс және Қылмыстық іс жүргізу кодексі болатын. Аталған бұл заңдар 1958 жылғы 25 желтоқсандағы КСРО мен одақтас республикалардың зандарын қарап бекіткен КСРО Жоғарғы Кеңесінде жан-жақты талданып, сараптаудан өткен еді. Казақ ССР-нің Жоғарғы Кеңесі шығарған сот құрылымы туралы жаңа заң бойынша Қазақ ССР-нің Жоғарғы Соты жанынан Пленум құрылды. Бұдан бұрынғы заңдарда мұндай өкілеттілік РСФСР Жоғарғы Сотының құзырында ғана болғанын жоғарыда айтып өткенбіз.

Қазақ ССР Жоғарғы Сотының Пленумы  бұдан былай республика аймағындағы  сот істеріне қолданылатын заңдар бойынша  сот басшыларына түсінік беру, статистикалық мәліметтерді сараптап көрсету, сот тәжірибесі туралы талдау жасаған материалдарды қарап, ұсыныс енгізу, республика Жоғарғы Соты Төралқасының шығарған қаулысы бойынша наразылықтарды қарау, Жоғарғы Соттың әрбір сот алқасының қызметі туралы алқа төрағасы жасаған есепті баяндамасьн тыңдап, бекіту құзырына ие болды. Сонымен қатар, Пленум көрсетілген заң тәртібімен Қазақ ССР-нің заңдарын талқылап, Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасына маңызды мәселе қою құқығын иеленді. Сондай-ақ, республикадағы барлық соттардың іс жүргізудегі қызметтеріне басшылық жасап, біліктілігін арттыру жөнінде айрықша құқық берілді.

Қазақ ССР Жоғарғы Соты Төралқасының да құзыры кеңейтіліп, ауқымды жұмыс  жасауына бөгет болмады. Жоғарғы  Сот Төралқасының құрамы Төраға және оның орынбасары мен мүшелерінен  құрылды. Төралқа Қазақ ССР Жоғарғы Сотындағы сот алқалары шығарған ұйғарымдар, шешімдері мен үкімдері бойынша келтірілген наразылықтарды қарап, қабылдады. Оған республика прокуроры немесе оның орынбасары міндетті түрде қатысып отырды.

Республика  Жоғарғы Сотының Төралқасы мен  Пленумының құзыреті "Қазақ ССР-нің сот құрылымы туралы" заңындағы 47 және 49-баптар бойынша белгіленіп көрсетілген еді. Онда Жоғарғы Соттың Төралқасы мен Пленумы бұған дейінгі белгіленген заң ережелерінен әлдеқайда пәрменді болды. Сондай-ақ, республика аймағындағы сот істері мен оның қызмет істеуіне және басқару жүйесіне де бақылау жасады.

Елуінші жылдардағы заң орындары мен сот  істеріндегі ерекше орын алатын тарихи шындық — коммунистік партия мен  кеңес үкіметінің "Жеке басқа  табыну зардабын жою туралы" КПСС-тің әйгілі XX съезі өмірге келді. Осындай ерекше саяси бетбұрыстың әсерімен 1953 жылдың өзінде-ақ КСРО Ішкі істер министрлігіне қарайтын "Ерекше сот Кенесі" деп аталатын құпия ұйым жойылды. Бұрын бұл ұйым құпия түрде қарап келген кылмыстық істерге қатысты категориялардың барлығын әр сатыдағы жалпы сотгарға өткізіп берді. Сонымен қатар, 1956 жылғы 19 сәуірде КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен 1934 жылы және 1937 жылы шыққан заңдылық күші бар "Диверсиялық, террорлық акт және знянкестік жөніндегі мемлекеттік кылмыстық істерді қараудағы шектен тыс тергеу тәртібін түпкілікті жою туралы" заң күшіне енді7. Мүның өзі Кеңес мемлекетін Сталин басқарған отыз жыл ішінде жазықсыздан-жазықсыз репрессия құрбандығына ұшыраған миллиондаған бейкүнә азаматтардың толық ақталуына себеп болды. Осыған орай адам құқығын қорғаудағы сот әділдігі салтанат құра бастады. Осы ретте одақтас республикалардың бәріне бірдей үлгі болған 1956 жылғы шілде айындағы КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Республика Жоғарғы соттарына, өлкелік және облыстық соттарға шпиондық әрекеттен басқа барлық мемлекеттік қылмыстық істерді қарау туралы ұсынысын енгізді.

Бұл жөнінде  мына бір маңызды датаны атай кеткен орынды болар еді.

1954 жылғы  14 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесі "Одақтас республикалар мен  автономиялық республикалардың Жоғарғы Соты құрамында және өлкелік, облыстық соттарда, автономиялық облыстарда төралқа құру туралы Жарлық қабылдады ("Ведомости Верховного Совета СССР", 1954, N 17). Осыған орай 1955 жылғы 25 сәуірде КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасында облыстық соттар төралқасының іс қарау тәртібі бекітілді. Онда заң күшіне енген халық соттарының ұйғарымдары мен шешімдеріне, үкімдеріне келтірілген наразылықтарды сот тәртібімен кадағалап қарау, сондай-ақ, облыстық соттардың сот алқалары өздері шығарған ұйғарымдары бойынша шешім қабылдау құқығы берілді...

1957 жылы  Қазақ ССР Жоғарғы Сотында  Төралқа қайта құрылып, оның  құрамы кеңейтілді. Сол жылы республика  Жоғарғы Соты құрамында Төраға  және екі орынбасар, 19 сот мүшесі  болды. 10 халық заседательдері сот  істеріне қатысып, қызмет көрсетті8. Одақгық дәрежеде еткен осындай сот құрылымдарына байланысты 1960 жылғы 23 наурызда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы "Қазақ ССР-нің Юстиция министрлігін қысқарту туралы" Жарлық қабылдады. Министрліктің сот мекемелері жөніндегі басшылық қызметі Қазақ ССР Жоғарғы Сотына берілді. Ал, жергілікті соттардың ұйымдастыру ісіне облыстық соттар басшылық етті. Казақстаңдағы сот ісін ұйымдастыру, облыс, аудандардағы халық соттарына қажетті құрал-жабдықтар мен қаржылай қамқорлық көрсету әр сатыдағы сот мекемелерінің міндетіне кірді. Бұл құзыретті Жоғарғы Сот он жыл қатарынан атқарып келді.

1970 жылы  Одақ бойынша Әділет министрлігін  құру туралы пікір туыңдап,  осы жылдың 31 тамызы күні КСРО  Жоғарғы Кенесінің "Одақтас  республикаларда Юстиция министрлігін құру туралы" каулысы шықты. Одан кейін 1970 жылдың 27 желтоксанында "СССР Министрлер Кеңесінің одақтас республикаларда Юстиция министрлігін құру мәселесі жөніндегі" № 960-шы қаулысы жариялаңды. Осы қаулыны негізге алған Қазақ ССР Министрлер Кеңесі 1970 жылдың 30 желтоқсанында "Қазақ ССР-інің Юстиция министрлігін құру және оның жергілікті органдарын ұйымдастыру мәселесі туралы" № 799-шы қаулысын шығарды. Бұдан соң Әділет министрлігі ережесінің жобасы талқыланып, бекітілді.

Қаулыдағы көрсетілген тәртіп бойынша Казақ ССР Жоғарғы Сотындағы облыстық, аудандық халық соттарының штаттық кестесі, нотариалдық кеңсе, оларды материалдық-техникалық тұрғыдан қамтамасыз ету мәселесі, жасау-жабдықтары, өзге де материалдық құнды заттары Әділет министрлігіне берілді.

Сондай-ақ, Қазақ ССР Жоғарғы Сотының  еншісіндегі сот істерін басқаруды  жүзеге асыру, басшылық жасау, мемлекеттік  нотариат ұйымын басқару, сот ісін талдаған статистикалық мәліметтердің архивтік құжаттары, соттарды және нотариаттарды  қаржы-қаражат жағынан қамтамасыз еткен өзге де құжаттар Әділет министрлігінің құзырына берілді. Қазақстан Республикасының бұдан кейінгі сот құрылымы 1990 жылға дейін бірыңғай жүйеде дамып отырды.

1978 жылы  КСРО-да "кемелденген социализм"  жолында жеңіске жету үшін  коғамның әл-ауқатын, саяси сипатын одан сайын арттыруда замана талабына сай келетін жаңа Конституция жариялауға тура келді. Дегенмен 1936 жылы (Қазақстанда 1937 жылы) қабылданған Конституция ескірген еді. Жаңа дәуір принциптері мен әлемдік саяси көзқарастарға икемделген жаңа Конституция мемлекет мүддесі үшін қажет-ақ еді.

1978 жылғы  20 сәуірде 9-сайланған Казақ ССР  Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс  VII-сессиясында қабылданған Казақ  Советтік Социалистік Республикасы  Конституциясы "Коммунизмнің  биік мұраттарын басшылыққа ала отырып және СССР-дің қоғамдық құрылысы мен саясатының негіздерін баянды еткен, азаматтардың праволарын, бостандықтары мен міндеттерін, социалистік жалпы халықтық мемлекеттің ұйымдастыру принциптері мен мақсаттарын белгілеп берген ССР Одағының Конституциясына (негізгі заңына) сәйкес"9 шықкан еді.

1985 жылдан  бастап Кеңестер Одағында демократиялық  саяси үлкен бетбұрыс кезеңі  жаңаша сипатқа ие болды. Яғни  тарихтың өзі дәлелдегеніндей, "төмендегілер  ескіше өмір сүруді қаламайтын, жоғарыдағылар бұрынғыша ел басқаруды қолдамайтын" саяси ситуация белең алған еді. Осы бір саяси шиеленісті демократиялық тұрғыдан оңды шешудегі қоғамдағы өзгеріске тән қайта құру процесін мемлекет Кеңес еліндегі ішкі саясатты ушықтырмай, тиімді тәсілмен жүргізе білді. Мүның соңы әрбір одақтас республикалар өз алдына жеке, тәуелсіз мемлекет болуға, Одақ құрамынан ерікті түрде шығуына алып келді.

Бұл ретте  Қазақстан Республикасының қоғамдық сипатын, мемлекеттік жүйесін түпкілікті өзгерткен 1990 жылғы 24 сәуірдегі Қазақ  ССР Жоғарғы Советінің Председателі1 ° Н.Назарбаевтың "Қазақ ССР Президенті қызметін тағайындау және Казақ ССР Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгерістер мен толықгырулар енгізу туралы" № 6-ХІІ заңы және Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылғы 24 сәуірдегі "Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Президенті туралы" қаулысының Казақстан халқы үшін маңызы зор болды. Ал, 1990 жылдың 25 қазаны күні жарияланған "Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік Егемендігі туралы" Декларациясы қазақ халқы ғасырлар бойы армандап келген тәуелсіздікке қол жеткізудің алғышартын жасап берді. 1991 жылдың 16 желтоқсаны күні Казақстан Республикасы — тәуелсіз мемлекет екендігін дүние жүзіне жариялаған Президент Н.Назарбаевтың "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы" № 1007-ХП Конституциялық Заңы жарияланды. Бұл Қазақ елінің Ұлы мерекесі есебінде тарихи датаға айналып, ұлттық мейрамға ұласты.

1993 жылғы  28 каңтарда Қазақстан Республикасындағы  мемлекеттік өкімет пен басқарудың  құрылымын жеңілдіру барысында  және одан бұрынғы шыққан Конституциялық заңдар ережесін жинақтай келе жаңа қоғамға лайықты "Қазақстан Республикасының Конституциясы" жарияланды. Жаңа Конституциядағы 16-шы тарау сот билігіне арналды.

Конституцияның 95-бабында Қазақстандағы сот билігі Конституция-лық Сотқа, Жоғарғы Сотқа және Жоғарғы Төрелік Сотқа, сондай-ақ, заң бойынша құрылатын төменгі соттарға тиесілі екені атап көрсетілді. Онда: "Ешқандай өзге органның, лауазымды немесе өзге адамның сот билігі міндеттерін өз мойнына алуға қақысы жоқ" делінген. "Конституциялық Сот — Казақстан Республикасы Конституциясын қорғау жөніндегі сот билігінің жоғарғы органы деп табылатынын" атап, белгілеп берді.

Тәуелсіз  Қазақстан мемлекеті 1993-1994 жылдары  дүние жүзіндегі өркениетті елдермен тең дәрежеде ынтымақтаса отырып, халықаралық қарым-қатынасты одан сайын нығайта түсті. Мұның өзі дүние жүзіндегі мемлекеттер қауымдастығында салмақты саясат пен әлемдік талап-тілекке сәйкес келетін халықаралық құқықтық нормалардың қажеттілігі және республиканың ішкі саяси құрылымындағы әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңаша сипатына лайықты құқықтық реформа жүргізуді қолға алу — маңызды мәселе екенін көрсетті.

1994 жылдың 12 ақпаны күні Казақстан Республикасы  Президенті Н.Назарбаевтың "Қазақстан  Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы туралы" № 1569 қаулысы шықты.

Қаулыда Республикадағы сот жүйесін реформалау туралы жан-жақты айтылды. Әсіресе, сот әділдігін өміршең етуде  соттардың кәсіби деңгейін көтеру, оларды ұйымдық жағынан нығайту, іс қарауда соттардың ешкімге тәуелді болмауын тиімділікпен арттырудың жаңа жобасы жасалды. Сондай-ақ, жалпы соттар мен төрелік соттарға жіктелудің де қажет емес екенін анықтап берді. Республика Президенті Жоғары Сот Кеңесінің және Әділет біліктілік алқасының ұсынуымен судьялардың судьялық қызметтік міндетін түпкілікті бекітуді талап етті. Соттардың кызметін жан-жақты қамтамасыз етудегі кадр, ішкі шаруашылық істермен айналысуды сот істерінен бөліп, аппарат басшылығына жүктеу көзделді. Сондай-ақ, сот әділдігін жүзеге асыруда және сот қаулыларын орындауда аппарат ішкі ұйымдастыру жұмыстарына мейлінше көмек-жәрдем беруге тиіс делінді.

Аталған қаулыда судьялардың әлеуметтік жағдайларын арттыру да маңызды  мәселе ретінде қаралды. Судьялардың  құқықтарын мемлекеттік тұрғыдан қорғап, отбасы мүшелерін әлеуметтік тұрғыдан қорғап, қолдаудың принципті үлгілері нақтылы көрсетілді.