Азаматтардың меншік құқығы

   “Жер туралы” заңның 18-бабына сәйкес азаматтардың жеке меншігінде өзінің мақсатына сәйкес үйлер мен ғимараттарды қамтуға арналған жерлерді қоса алғанда, құрылыс салуға берілген немесе өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын – жайлар, үйлер, ғимараттар және олардың кешендері салынған жер учаскелері бола алады.

   Жеке  меншікке берілетін жер учаскелерінің  көлемі Қазақстан Республикасының  Жер туралы заңының 35-бабымен  реттеледі. Осы бапта азаматтардың  меншігіне ақысыз берілетін   жер учаскесінің көлемі анықталған: ауылдық жерде жеке қосалқы  шаруашылық жүргізу үшін - суарылмайтын  жер 0,25 га, суармалы жер – 0,15 га;  тұрғын үй құрлысын салу  және қамтамасыз ету үшін –  0,10 га; бау-бақша және саяжай үшін  – 0,12 га. Жер учаскелерінің ең  көп берілетін көлемі жергілікті  атқару органдары арқылы жергілікті  жағдайды ескере отырып жүзеге  асырылады.

  Жеке  меншікке берілетін жер учаскесінің  көлемі, егер заңмен тыйым салынбайтын  болса, онда салу мен жобалау  – техникалық құжаттарға сәйкес  жер бөлу  жөніндегі тәртіппен  айқындалады. Бұл орайда азаматтарға  берілетін жер учаскесі, оның  ішінде шетел азаматтары да  бар, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылы 8 мамырда қабылданған “Жеке меншікке берілетін немесе мемлекеттік пайдалануына берілетін жерге ақы төлеу мөлшерін бекіту туралы”  қаулысына сәйкес ақылы жүзеге асырылады. Қорғаныс, ерекше күзетілетін табиғат аумақтарының орман және су учаскелері, елді мекендер жерлеріндегі жалпы пайдаланудағы жерлер, сондай-ақ ауыл шаруашылығындағы жерлер, жеке қосалқы қожалық, бау – бақша  және саяжай құрылысынан басқасы, жеке меншікте бола алмайды (Заңның 18-бабы, 2-тармағы).

   3. Азаматтардың  меншік объектісінің маңызды  түрінің бірі тұрғын-жай болып табылады. Тұрғын үй қатынастары туралы Заңға сәйкес азамат, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасы аумағының қай жерінде тұратындығына қарамастан, жеке меншігіне  занды түрде тұрғын үй сатып ала алады. Бұл орайда  бір азаматтың меншігіндегі тұрғын үйлердің саны мен көлеміне шек қойылмайды.

  Тұрғын  үй немесе оның бір бөлігіне  меншік құқығы мынадай негіздер  бойынша пайда болады: 1) үйдің  бір бөлігін салу; 2) сатып алу  –сату , айырбастау, сыйға тарту,  өмір бойы күтіп ұстау, шартымен  алып қою мәмілелері мен заңдарға  қайшы келмейтін басқа да азаматтық  –құқықтық мәмілелер жасасу;  3) тұғын үйді мұраға немесе құқықтың әмбебап түрде ауысуы ретімен алу; 4) жалға алушының мемлекеттік тұрғын үй қорының үйінде әлі тұратын үйді немесе тұрғын үй-жайды жекешелндіру (сатып алу немесе тегін алу) жолымен меншігіне алуы; 5) тұрғынүй ( тұрғын үй құрылыс) кооперативі мүшесінің тұрғын үй жай үшін пай жарнасының бүкіл сомасың төлеуі; 6) шарттық міндеттеме, соның ішінде азаматтың үй салуға өз құжаттарымен немесе  еңбегіне қатысуы туралы  шарт негізінде тұрғын үй жайды меншікке беру; 7) заңды тұлғалардың мемлекеттік емес меншік нысананы негізделген тұрғын үйді сату не тегін беру жолымен өз қызметкерлерінің немесе өзге азаматтың меншігіне беруі; 8) мемлекеттік немесе заңды тұлғаның мемлкеттік меншік нысанына негізделген тұрғын  үйді заңда белгіленген шарттармен өз қызметкерінің не өзге адамның меншігіне беруі; 9) жеке меншікте болған тұрғын үйдің бұзылуы немесе күштеп алынуы салдарынан тұрғын үйден айрылуының өтемі ретінде тұрғын үй беру; 10) Қазақстан Республикасының заң актілерінде тыйым салынбаған басқа да негіздер бойынша ( “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңның 12-бабы). 

   Қазіргі кезде бағалы қағаздар азаматтық құқықтардың объектілері ретінде кеңінен танымал. Олар азаматтардың меншік құқықтарының объектілері болып есептеледі (АК-тің 129-140-баптары). Азаматардың меншік құқығының бұл объектісінің ерекшеліктері арнайы заң актілерінде көрсетілген.                             

                 2.2 Мемлекеттік меншік ұғымы.

   Мемлекеттік  меншік Конституциямен (6 бап), Азаматтық  кодекспен (192-бап) меншіктің бір  түрі ретінде бекітілген.

   Азаматтық  кодексте азаматтық құқықтық  қатынастардағы барлық қатысушылардың  теңдігі көзделген.

   Азаматтық  кодекстің 111-114 баптарына сәйкес  мемлекет азаматтық –құқықтық  қатынаста өзіндік егемендік  иммунитетін көрсетпейді, қайта  азаматтық заңдармен реттелетін  қатынастарға осы қатынастардың өзге қатысушыларымен тең негіздерде қатысады. Мысалы, мемлекетке және әкімшілік аумақтық бөліністерге заңды тұлғалардың азаматтық заңдармен реттелетін қатнастарға қатысуын анықтайтын нормалар, егер заң құжаттарынан  өзге норма туындамайтын болса, қолданылады (АК-тің 114-бабы) және азаматтық – құқықтық дауларды Қазазқстан Республикасының қатысуымен соттар шешеді (АК-тің 11-бабы 3-тармағы).

   Мемлекеттік  меншік қатынасы тендікті жариялай  отырып, бірақ белгілі бір ерекшеліктерге  ие: а) мемлекет егеменді биліктің  иесі, ол осыған орай заңдар  қабылдап, әкімшілік актілерін шығарады; ә) мемлекет заңды тұлға болып   табылмайды, сондықтан да оның  атынан өкімет билігі мен басқару  органдары әрекет етеді, олар өздерінің құзыреті шегінде, белгіленген заңдармен ережелер шеңберінеде қимылдайды; б) мемлекеттік меншіктің аумағы зор, ол кез келген мүлікті, оның ішінде айналымнан алынған немесе шектелгендерін де иелене алады; в) мүлікті меншікке алуда әр түрлі тәсілдер қолданады, айталық, салық, баж салығы, жина ужәне т.б. бар; г) мемлекеттік меншік негізінде, әлеуметтік  міндеттер жүзеге асады, яғни тұрғындарды күнкөріске қажеттілікпен қамтамасыз етеді.

   Мемлекеттік  меншік құқығын объективтік мағынада  Қазақстан Республикасы атынан  мемлекетке жататын материалдық  игіліктерді бекітетін және қорғайтын  құқықтық нормалардың жиынтығы  деп түсіну керек және де  ол мемлекеттік мүлікті иеленуге, пайдалануға және билік етуге  байланысты тәртіп жүйесін бекітеді.

   Мемлекеттік  меншік құқығы субъективтік мағынада  мүлікті иелену, пайдалану және  билік ету жөнінде мемлекеттің  өкілеттігіне жататын құқықтардан  тұрады, мемлекет оның Қазақстан  халқының мүддесі жолында өз  қалауы бойынша жүзеге асырады.   
 
 

                          2.3. Ортақ меншік түрлері.  

   Ортақ  меншік бірлескен (үлесі белгіленбеген)  және үлестік меншік болады (АК-тің  209 – бабы, 2-тармағы).

   Азаматтық  кодекс бойынша әрбір меншік  иесінеотраьқ меншіктің үлесі  тиесілі. Мұндай үлес тең және  тең емес жәрежеде бөлінеді. Бірақ  та үлестің көлемі мүлікті  иелену, пайдалану және билік  етуге байланысты мәселелердің  шешіміне әсер етпейді. Сондықтан  да олар  келісім негізінде  бірлесіп шешіледі.

   Мүлікте  ортақ меншік үлестік меншік  болып табылады, бұған мүлікке  ортақ бірлескен меншік: 1) ерлі  –зайыптылардың ортақ меншігі; 2)шаруа  (фермер) қожалығының ортақ меншігі; 3) жекешелендірілген тұрғын үйге  ортақ меншік түрінде болады. Заң құжаттарында ортақ бірлескен  меншіктің басқа да түрлері  көзделуі мүмкін (АК-тің 219- бабының  1-тармағы).

   Басқа  жағдайлардың бәрінде үлестік  меншік түрінде көрінеді.

   Бірлескен  ортақ меншікте оған қатысушылардың  үлесі болады, бірақ олардың жалпы  мүліктегі көлемі алдын –ала  айқындалмауына байланысты оны  да тең деп есептейді.

   Мұнда  йтәртіп ерлі – зайыптылардыңнекеде  тұрған кезінде бірлесіп тапқан  мүліктеріне де қатысты (“Неке және отбасы туралы” Заңның 32-бабы). Сонымен бірге “Неке және отбасы туралы” заңы некеде тұрған кездеріңде бірлесіп тапқан дүние мүліктерін  жұбайлардың келісімі арқылы бөлу мүмкіндігін де жоққа шығармайды. Демек, неке шартында олар мүлікті бірлесіп немесе жекелей пайдалануына болады ( “Неке және отбасы туралы” Заңның 40-бабы).

   Келісімге  келе алмаған жағдайда әрбір  меншік иесі сотқа жүгінуіне  құқылы.  

              3-Бөлім  Меншік құқығың қорғау.

   Заттық құқыққа талдау жасағанда өз ерекшелігімен және сипатымен оқшауланатын иеленуді қорғау жөніндегі  талап қою екендігін көрсетеді. Бұған теориялық дәлелдеме ретінде Римнің жеке құқығы тарыхында: “... затқа мешік нақты иеленуден шыққан”,- деген ұғым бар.

   Ал  ондай иелену қандай шығады  деген орынды сұрақ туындайды.  Отырықшылық, қоныстану иелену  терминіне балама бола алады.

   Сонымен  иелену мен қорғау меншіктің  заттық құқық қасиетін тудырады айтарлықтай рөл атқарады.

   Азаматтық  – құқықтық қорғаудың көздейтін  мақсаты меншік иесінің заңсыз  айырылған нәрсенің өзіне қайтару  немесе өзінің  затын пайдаланудағы кедерглерді жою болып табылады. Затын қайтару туралы азаматтық талапты виндикациялық талап, ал затын пайдаланудағы кедергілерді жою талабын негаторлы талап деп атайды.   

   Виндикация  қағидасы АК-тің 260-бабында төмендегі  түрде айтылған: меншік иесі өзгеден  заңсыз иеленген өз мүлкін  талап етуге құқылы, яғни меншікиесі  өз затын оны ешқандай заңсыз  иемденіп отырған жақтан талап  ете алады.

   Затты  иелену оның заңды иесімен  жасалған келісімге негізделмесе, заңсыз иемдену деп аталады.  Ал меншік иесінің затты заңды  иесінен виндикация жолымен қайтарып  ала алмайтын дағдай да бар,  өйткені заттың заңды иесі оны игілігіне жаратып отырғандықтан дәлелді  себеппен қайтара алмайды. Айталық, бір азамат екінші біреуге бір жылға өзінің теледидарын жалдады делік, ал үш айдан кейін виндикация жолымен оны қайтаруды талап етеді. Мұндай реттерде теледидарды жалдап алушы мүлік жалдау мәмілесі бойынша иемденіп отырғандығын  айтып, жалға алу мерзімі біткенше затты қайтармаймын деуіне құқылы. Сондықтан біздің азаматтық кодекс “заңды иеленуші” , “заңсыз иеленуші”, “адал ниетті алушы”, “арам ниетті алушы” деген терминдерді қолданады.                    

   Затты адал ниетпен иемденген  адам деп  өзіне зат сатқан адамның ол затты сатуға құқығы жоқтығын, яғни оның өзі сатып отырған заттың иесі емес екендігін немесе меншік  иесінің өкілі емес екендігін білмеген және білуге тиіс  емес адамды  айтамыз. Зат иесі затын виндикация жолымен қайтарып алғанда адал алушының өзінің адалдығы өзін қорғап қалады. Айталық, меншік иесі шарт бойынша өз  затын біреуге  қарызға берді делік, ал алған адам ол затты үшінші бір адамға сатып жіберді, ол үшінші адам затты сатқан адамды оның иесі затты оны сатып алған адамнан қайтарып беруді талап етуге құқысы жоқ, бірақ ол затты қарызға алған адамнан шығынын өтеуді (заттың ақшалай құнын) талап ете алады.

   Егер  мүлік оны иеліктен айыруға  құқығы болмаған адамнан тегін  алынып, алушы мұны білмесе және  білуге тиіс болмаса (адал алушы), мүлікті меншік иесі немесе  мүлікті иеленуші берген адам  жоғалтқан не мұның екеуінен де ұрланған, не олардың  иеленуінен бұлардың еркінен тыс өзге жолмен шығып қалған ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап етуге құқылы.  

   Егер  мүлік оны иеліктен айыруға  құқығы жоқ адамнан тегін алынса, меншік иесі барлық ретте мүлікті талап етіп, алдыруға құқылы (АК-тің 261-бабының 1,2тармақтары.

   Егер  мүлік сот шешімдерін атқару  үшін белгіленгентәртіп бойынша  сатылған болса, АК-тің 261-бабының  1-тармағында көрсетілген негіздер  бойынша мүлікті талап етіп  алдыруға жол берілмейді.

   Меншік  иесі болғанымен, шаруашылық жүргізу,  оралымды басқару, тұрақты жер  пайдалану құқығымен не заң  құжаттарында немесе шартта көзделген  өзге де негізбен мүлікті иеленушінің  де АК-тің 259-264 баптарында көзделген  құқықтары болады. Бұл адамның  өз иелігін меншік иесінен  де қорғауға құқығы бар (АК-тің  265-бабы)

   Ақшаны немесе бағалы қағаздарды, айталық, мемлекеттік  ұтыс заемының облигацияларын, ақшалай-заттай лотерея билеттерін адал ниетпен алған адамдар әлдеқайда кең көлемде қорғалады. Оларды адал ниетпен алған адамнан меншік иесі ұрлатқан немесе ол жоғалтып алған жағдайда да қайтарып беруді талап етуге болмайды. Оның себебі мынада, ұсынушы арқылы ақша мен бағалы қағаздар қолдан қолға тез ауысып кете алады, ал мұның өзі оларды басқа бір адамның меншігіне берген адамның оған құқылы екендігін және дұрыстығын тексеруге мүмкіндік бермейді.

   Виндикация  әдетте тараптардың өзара есептесуімен  қатар жүреді. Меншік иесі виндикация  негізінде өз мүлігін талап  ете отырып, арам ниетті иеленушіден  бүкіл иеленген кезінде өзі  алған немесе алуға тиіс болған  табыстардың бәрін қайтаруды  немесе өтеуді талап етуге  құқылы. Ол адал иеленушіден оның