Түгендеу түсінігі және түгендеу принципі

     Кіріспе 

           Бұл жазба жұмыста бухгалтерлік есеп әдісінің элементтерінің бірі – түгендеу қарастырылған. Қазіргі таңда түгендеудің маңызы зор болып келеді, себебі ол ұйымның мүлкінің сақталуын, қаржылық тәртіптерді ұстануын, операциялардың бухгалтерлік есепте дұрыс көрініс табуын қадағалаудың бірден бір тәсілі болып табылады.

           Түгендеу бухгалтерлік есептің түп негізінде жатыр, сондықтан бухгалтерлің жұмысын  түгендеусіз елестету мүмкін емес.

           Бухгалтерлік есептің  әдісі ретінде түгендеудің қайнар көзі мыңдаған жылдарды қамтиды, алайда «түгендеу» ұғымы алғаш рет 1931 жылы «Вестник Академии наук» атты журналда пайда болған. Оған дейін түгендеудің орнына тексеру, есептеу, қайта есептеу, санау, қайта санау және т.б. сияқты басқа терминдер қолданылған.

     Жалпы түгендеу (inventarium, латын тілінен аударғанда шаруашылық заттардың нақты тізімі) – бұл бухгалтерлік есептің әр түрлі объектілерінің нақты қолда бар болуын және жағдайын тексеруді көздейтін, есептік мәліметтердің нақтылығы мен шынайылығын анықтауға бағытталған бақылау құралы.

     Сонымен қатар түгендеу құрамына бухгалтерлік есептің көрсеткіштерін бағалаудың нақтылануы, анықталуы кіреді. Яғни түгендеу процесінде мүліктер мен міндеттемелердің бар болуы ғана емес, сонымен қатар олардың жағдайы мен бағалануы анықталады.

     Түгендеу маңыздылығы әр уақытта өзгеріп отырған. Ежелгі Рим дәуірінде түгендеу мұрағатқа қалдырылған мүлікті есептеу және бағалау үшін қолданылған.

     Бухгалтерлік  есеп жүйесіндегі түгендеу принципі – қаттау-тіркеу құжатын жүргізу жолдарымен жүзеге асырылады. «Қаттап-тіркеу» деп ат қойылған құжат – бастапқы құжаттар құрамына жатады. Қаттап-тіркеу құжатын іске асыру арқылы белгілі жағдайды сипаттап саыстыруға, қолда бар құндылықтардың нақтылығын, натуралдық қалдықтарды, шындық фактілер дәрежесін анықтауға болады. Белгілі бір объектілердегі құндылықтарды қаттап-тіркеу үшін, бұл объектілердің ерекшелік жағдайларын (қойманың, цехтың, ферманың, жөндеухананың т.б.) білген жөн. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Түгендеу  түсінігі және түгендеу принципі 

     Түгендеу (inventarium, латын тілінен аударғанда шаруашылық заттардың нақты тізімі) – бұл бухгалтерлік есептің әр түрлі объектілерінің нақты қолда бар болуын және жағдайын тексеруді көздейтін, есептік мәліметтердің нақтылығы мен шынайылығын анықтауға бағытталған бақылау құралы.

     ҚР  Қаржы министрлігінің бұйрығымен енгізілген 13.03.2003 жылғы №101 өзгертулермен 24 «Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру» Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес Қазақстанда түгендеуді жүргізудің жалпы ережелері анықталады. 24-БЕС әдістемелік нұсқаулықтарында заңды тұлғалардың мүлік пен міндеттемелерді түгендеуді ұйымдастыру шарасының негізгі ережелері анықталған, сонымен қатар оның нәтижелерін рәсімдеу тәртібі де келтірілген.

     Түгендеудің мақсаты – қолда бар барлық құндылықтар мен қарыздардың дұрыс пайдалануын және құжаттармен расталуын қамтамасыз ету.

     Түгендеудің міндеттері:

• Активтердің сақталуын және материалды жауапты тұлғалардың іс-әрекетін бақылау;
• Есеп объектілерінің нақты жағдайының толық көрсетілуі;
• Тексерумен анықталған нәтижелердің өз уақыттылығы мен шынайылығы, нақты қолда бар мүлікті есеп мәліметтерімен салыстыру;
• Нормадан тыс, қолданылмайтын құндылықтарды кейін өткізу мақсатында анықтау;
• Есеп объектілері құнының нақтылығын және оларды сақтау ережелері мен жағдайларын тексеру, т.б.

     Бухгалтерлік  есеп жүйесіндегі түгендеу принципі – қаттау-тіркеу құжатын жүргізу жолдарымен жүзеге асырылады. «Қаттап-тіркеу» деп ат қойылған құжат – бастапқы құжаттар құрамына жатады. Қаттап-тіркеу құжатын іске асыру арқылы белгілі жағдайды сипаттап саыстыруға, қолда бар құндылықтардың нақтылығын, натуралдық қалдықтарды, шындық фактілер дәрежесін анықтауға болады. Белгілі бір объектілердегі құндылықтарды қаттап-тіркеу үшін, бұл объектілердің ерекшелік жағдайларын (қойманың, цехтың, ферманың, жөндеухананың т.б.) білген жөн.

     Қаттап-тіркеу фактісінің негізі – натуралдық өлшем бірлігіндегі құндылықтар. Натуралдық өлшем бірлігі ақшалай өлшемге айналған сәттен бастап ұйымның тауарлы-материалды құндылықтарын – ресурстарының жағдайын көрсетеді. Сонымен қатар түгендеп-қаттау құжаты құқықтық құжат болып танылып, ұйым деңгейіндегі жауапты адамдардың жауапкершілік деңгейін көрсетеді.

     Қаттап-түгендеу принципінің түпкі мақсаты қолда бар нақтылы құндылықтар мен бухгалтерлік есеп мәліметтеріндегі (есептегі) құндылықтардың айырымын, салыстыру ведомстволарын қосымша жасау арқылы шығару. Қаттап-түгендеу объектісіне қолда бар құндылықтар жатады. Құндылықтардың дұрыс есептелінуін түгендеу үшін натуралды қалдықтар шығарылуы керек. Натуралды қалдықтарды шығару, өлшеу, қайта өлшеу, есептеу және қайта есептеу, таксировкалау, сандық өлшемді ақша өлшемімен көбейту әдістерін қолдану арқылы орындалады. Сонымен, қаттап-түгендеу дегеніміз натуралды қалдықтарды белгілі бір кезеңдерге қарай шығарып отыру болып табылады.

     Ұйымдағы  жауапты қызмет атқарушы адамдар  мен бухгалтерлердің жауапкершілігіндегі құндылықтардың бар-жоғын түгендеу үшін ұйым басшылары арнайы комиссия құрып, қаттап-түгендеу ісін жүзеге асырады. Қаттап-түгендеу ісінің қорытындысы шығарылып, артық не кем шыққан құндылықтардың көлемі салыстыру ведомствосына жазылғаннан соң арнайы шешім қабылданады. Кем шыққан, жетпей қалған құндылықтарды есептен шығару үшін меншік иесінің келісімі немесе соттың шешімі шығарылады. Натуралды құндылықтар мен есеп мәліметтері арасындағы айырым болуын есептеу кезінде кеткен қателіктерден де болатыныдығын есте сақтау керек.

     Құндылықтардың  дұрыс сақталуын қамтамасыз етіп отыру, бұл үрдісті басқару, күнделікті бақылау жұмысын ұйымдастырудың маңызы зор. Кейде шаруашылық өмірде кездесетін апат, төтенше жағдай (өрттен, су тасқынынан, ұрлықтан) себептеріне байланысты түгендеу жұмысын жүргізу қажеттігі туындайды. 

Түгендеу  түрлері мен олардың  сипаттамалары 

     Түгендеу  мәліметтері шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қызметін зерттеуге  негіз болып табылады. Қазіргі  уақытта түгендеуді төмендегі түрлерге жіктейді (1.1-кесте):

Кесте-1.1

     Түгендеудің түрлері мен олардың  сипаттамалары 

           1.1-кестеден көргеніміздей, түгендеудің түрлері мүліктің тізіміне, міндеттемелерге және субъектілердің өздері белгіленген басқа да аспектілерге байланысты.

           Түгендеу міндетті түрде жүргізілетін жағдайлар бар:

• Мүлікті жалға беру, сатып алу, сату, меншік нысанын өзгерту (түрлендіру);
• Жойылу (бөлу) балансын жасауға дейін субъектінің жойылуы (қайта құрылуы) және ҚР заңнамасымен қарастырылған басқа жағдайлар;
• Нормативтік құжаттармен белгіленген негізгі құралдарды, ТМҚ және басқа да құндылықтарды қайта бағалау;
• Авария, өрт және басқа да табиғи апаттар, төтенше жағдайлар;
• Құндылықтарды асыра пайдалану, ұрлау, зиян келтіру фактілерінің анықталуы;
• Материалдарға жауапты тұлғалардың ауысуы (басшының талабы бойынша, бір немесе бірнеше мүшенің кетуіне байланысты);
• Тауарлардың жеткіліксіздігі үшін сатып алушыдан кінарат-талап келіп түскенде (жабдықтаушының кінарат-талапты өтеуден бас тартуы);
• Жылдық қаржылық есеп жасаған кезде.

           Демек, түгендеулер  саны және оларды өткізу күндері мен  түрлері әр түрлі жағдайларға  байланысты және өзгертіліп отырады. Бұл  арада есеп объектілерінің нақты  қолда бар болуының толық және дәл тексерісінің ең қысқа мерзімде жүргізілуін қамтамасыз ететін жағдайларды жасауға назар аудару керек. Әкімшілік түгендеуді жүргізудің белгіленген ережелерінің орындалуын және оның нәтижелерінің бухгалтерлік есепте тиісті уақытында көрсетілуін бақылауы тиіс. 

     Түгендеу  жүргізу тәртібі  және мерзімдері 

     Өкінішке  орай, көбінесе түгендеу жүргізу жауапкершілігі әкімшілікке жүктеледі және оның мәнін түсінбеу орын алады. Қазіргі  кезде түгендеуді клиенттердің сұрауымен  немесе оны жүргізу қажеттілігі  туғанда аудиторлардың немесе аудиторлық фирмалардың жүргізуіне сұраныс артып отыр. Бұл кезде сыртқы (тәуелсіз) аудиторлардың міндетіне әкімшілік қоса, лауазымды тұлғалардың белгілі бір жауапкершілігінің орындауын тексеру кіреді. Осының барлығы Қазақстанда түгендеу жүргізудегі көптеген мәселелердің шешілмей отырғанын көрсетеді.

           Бухгалтерлік есептің  бұл саласындағы қазіргі тәжірибе бойынша, кәсіпорындардағы (ұйымдардағы) түгендеу жұмысының басқарылуын  жетілдіру үшін, тұрақты қызмет ететін (жоғары дәрежелі қызметкерлерден тұратын) түгендеу комиссиясын құру қажет.

     Олардың құрамы кәсіпорын басшысының бұйрығымен белгіленуі тиіс. Тұрақты қызмет ететін комиссиясы құрамы және түгендеудің  басқа да маңызды аспектілері  есеп саясатында көрсетілгені жөн. Бұл  комиссиялардың негізгі қызметі  мыналар:

• Кәсіпорын мүлкінің сақталуын қамтамасыз ету бойынша жұмыс жүргізу;
• Түгендеу комиссиясына нұсқаулықтар беру;
• Түгендеу мәліметтерінің сенімділігін қамтамасыз ету;
• Түгендеудің дұрыс ұйымдастырылуы және қажет болған жағдайда тексерулердің қайтадан өткізілуі;
• Құндылықтарды сақтау орны бойынша бақылау, тексеруі және іріктемелі түгендеу жүргізу;
• Жетіспеушілікке, бүлінуге, бұзылуға жол берген тұлғалардың түсіндірмелерін қарастыру;

     Жұмыс комиссиясының мүшелері мыналарға  жауапты:

• Кәсіпорын басшысының бұйрығына сәйкес тәртіптің тиісті уақытында орындалуына;
• Түгендеу тізімдеріндегі мәліметтердің дұрыстығына;
• Материалдардың түгенделуін белгіленген тәртіпке сәйкес тиісті уақытында рәсімдеуге;

Түгендеуді  өткізу бойынша ұйымдастыру шараларын  алдын-ала жасалған кестеге сәйкес жүргізген жөн (1-үлгі):

     (1-үлгі)

     Бекітемін

     АҚ  «СС» Президенті (қолы)

     Күні 

     200_ жылдың 1-жарты жылдығына «СС» АҚ-да

     түгендеу  өткізу кестесі