Өнім өндірісінің өзіндік құнын талдау

 

      Кестеде кәсіпорындағы 1 тонна мұнай өндіруге жұмсалған шығындардың көлемі көрсетілген. Көріп отырғанымыздай, 2003 жылы 1 тонна мұнайдың өзіндік құны 6160,9 теңгеге тең болса 2004 жылы 5760 теңгеге тең болып      400,9 теңгеге 6,5 %-ке көбейген. Өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне біріншіден материалды шығындардың көлемі, 821,7 теңге төмендеуі әсер етсе, екіншіден жанама шығындар 32,2 теңгеге 22,7%-ке төмендеуі әсерінен болып отыр. Алған шығын түрі мысалы амортизациялық шығын көлемінің және т.б. шығындардың артып отыр. Ал осы көрсеткіштерді 2002 жылғы деңгеймен салыстыратын болсақ 2004 жылы 1 тонна мұнайдың өзіндік құн деңгейі төмендеген, яғни 2002 жылға қарағанда 2004 жылы 1592,17 теңгеге 21,7%-ке кеміп отыр. Өзіндік құнның төмендеу кәсіпорындағы өндірілген өнімнің толық өзіндік құнының төмендеуіне әсер етеді. Осы жылғы өзіндік құн деңгейінің төмендеуі кәсіпорындағы үнемді, тиімді жұмыстың арқасында болып отырғанын көрсетеді. Кестеден көріп отырғанымыздай 1 тонна мұнайдың өзіндік құнының төмендеуі оған жұмсалған шығын түрлерінің де: атап айтатын болсақ, материалды шығындар, амортизациялық шығындар, жанама шығындар, еңбек ақы шығындарының кемігенін көрсетеді.

     Кесте 2.2.2

1 тонна мұнай өнімнің өзіндік құн динамикасы

 

      Мұнай өнімдерінің өзіндік құн деңгейіне  талдау жасағанда ең бастысы жыл өткен сайын материалдар мен шикізаттардың шығындарының арзандауы әсерінен, өзіндік құн деңгейінің төмендегенін көруімізге болады. Айта кететін болсақ 2002 жылы 1 тонна мұнайдың өзіндік құны 7352,17 теңгеге тең болса, 2003 жылы 6160,9 теңгеге тең болып, 2004 жылы 5760 теңгеге 6,5%-ке азайған. Ал 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 1592,17 мың теңгеге 21,7 %-ке кеміген. Сонымен 1 тонна мұнайдың өзіндік құн деңгейін 2004 жылды 2002 жылмен салыстырғанда 21,7 %-ке төмендеуні материалдық шығындардың төмендеуінің әсерінен десек, ал 2004 жылды 2003 жылмен салыстырғанда 6,5%-ке кемуі тек үнемді, тиімді жұмысты арқасында болғандығын көрсетеді.

Жеке  өнімнің өзіндік  құн деңгейіне  талдау

      Жеке  өнімнің өзіндік құнына талдау жасап  отырып, өзіндік құнның өзгерісін, факторлердің әсерін нақтырақ анықтауға болады. Сол сияқты «Қуатамлонмұнай» БК-ның мәліметтеріне сүйене отырып, 1 тонна мұнай өнімнің өзіндік құн деңгейіне талдау жасаймыз.

      Жеке  өнімнің өзіндік құн деңгейіне  факторлердің әсері келесі формуламен анықталады: 

мұндағы  А_і – тұрақты шығындар соммасы, мың теңге

                 В_і -  өнім бірлігіне ауыспалы шығындар соммасы, теңге

                 VВП_і - өнім өндіру көлемі, тонна 

Кесте 2.2.3

1 тонна мұнай өнімнің  өзіндік құн деңгейіне  факторлардың

әсерін талдау үшін қажетті мәліметтер 
 

 

     Жоғарыдағы  мәліметтерге сүйене отырып, тізбектеп  қою тәсілімен факторлердің әсеріне  зерттеу жасаймыз.

1.

 
 

2.  

 

                   3.   

                   4. 

      Өнім  бірлігіне шаққандағы өзіндік құнның өзгерісі

           ∆ С_общ = C_a – C_пл = 15960,4 - 21066,4 = - 5106 теңге 

1. Өнім  көлемінің өзгерісі әсерінен

     ∆ С_VВП = С_ус1 – С_пл = 14661,2 – 21066,41 = - 6405,21 теңге 

2. Тұрақты шығындар соммасының әсерінен

     ∆ С_А = С_ус2 - С_ус1 = 16361,3 – 14661,2 = 1700,1 теңге 

3. Ауыспалы  шығындардың үлесі әсерінен

     ∆ С_в = С_ф – С_ус2 = 15960,4 – 16361,3 = - 400,9 теңге      

Сонымен 1 тонна мұнайдың өзіндік құнның өзгерісі  

          ∆ С_общ = ∆С_VВП + ∆С_А + ∆С_в = -6405,21 +1700,1 – 400,9 = -5106,4 тенге 

2.3.   Тікелей материалдық еңбек шығындарының

деңгейіне талдау 

      Өнім  өндіруге жұмсалған шығындар деңгейінің ең көп үлесін материалды шығындар алады. Материалды шығындар деңгейіне өнім көлемі (VВП) және оның құрылымы (УД_і) және бұйымның шығын үлесінің өзгерісі (УМЗ_і) және сонымен қатар материалдың орташа бағасы (Ц_і) өнім бірлігіне жұмсалған шығындар әсер етеді.

      Тікелей материалды шығындар деңгейін келесі сурет арқылы көрсетеміз. 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Сурет 3.   Тікелей материалдық шығындардың факторлық жүйесінің құрылымдық схемасы 
 
 
 
 
 
 

      Кесте 2.3.1    

Материалды  шығындар деңгейіне  талдау

 

     Жоғарыдағы  кестеден көріп отырғанымыздай кәсіпорындағы  материалды шығындардың көлемі жыл  өткен сайын көбейіп отыр. Материалды шығындар қатарына жататын шикізаттар және материалдар құны 2003 жылы 2000,9 млн  теңге болса, 2004 жылы 2912 млн теңгеге жетіп, 911,1 млн теңгеге 45,5%-ке көбейген. Шикізаттар мен материалдар құнының көбеюіне олардың сапасы, қажет ету көлемі, бағасының әсерінен болып отыр. Жылу шығындарының көлемі 2004 жылы 2003 жылға қарағанда 142,2 млн теңгеге 38,6%-ке өскен. Оған керісінше энергия қуатын пайдалану көлемі 9 есеге, яғни 2003 жылы 1,52 млн теңгеге тең болса, 2004 жылы 14,0 млн теңгеге тең болып отыр. Қосымша ұжымдардың жұмыстары үшін жұмсалған шығындар көлемі 2003 жылы 713,8 млн теңгеге тең болса, 2004 жылы 1094,0 млн теңгеге дейін көбейген. Тағы басқа материалдық шығындар көлемінің деңгейі 2003 жылға қарағанда 2004 жылы 33,9 млн теңгеге 2,3 есеге азайған. Сонымен материалды шығындар көлемінің көбеюіне:- материалдардың қажетті нормасы, инфляция әсері, шикізат сапасы, баға, тасымал шығыны әсер етеді.

      Жоғарыдағы  кестеге сүйене отырып, материалды шығындар сомасының өзгерісіне факторлардың әсерін тізбектеп қою тәсілімен анықтаймыз.

Кесте 2.3.2

Материалдық шығындарды факторлық  талдау

 

      Кестеден  көріп отырғанымыздай кәсіпорындағы  өнімді өндіруге жұмсалған материалды шығындардың соммасы 2003 жылы 3796,9 млн теңге болса, 2004 жылы 5209,4 млн теңгеге жетіп, 1412,5 млн теңгеге 37,2%-ке көбейген. Материалды шығындардың көбеюіне әсер етуші факторлерге талдау жасайтын болсақ, яғни материалды шығындардың 1412,5 млн теңгеге көбеюіне қандай фактор әсер етеді соған тоқталамыз.

            ∆ МЗ = МЗ_ф – МЗ_пл = 5209,4 – 3796,9 = 1412,5 млн теңге

1. Өнім көлемінің әсерінен

     ∆ МЗ_ВП = 6416,761 – 3796,9 = 2619,861 млн теңге 
 

2. Өнім  құрылымы әсерінен

     ∆ МЗ = 6658,58 – 6416,761 = 241,819 млн теңге 

3. Материалдар шығынының үлесі әсерінен

     ∆ МЗ = 7310,19 – 6658,58 = 651,61 млн теңге 

4. Материалды  және шикізат бағасы әсерінен

     ∆ МЗ = 5209,4 – 7310,19 = - 2100,79 млн теңге 

     Сонымен жоғарыдағы 4 фактордың әсерінен материалды шығындардың өзгерісі

     ∆ МЗ = 2619,861+241,819+651,61-2100,79 = 1412,5 млн теңге

     Тікелей  еңбек  шығындарына  талдау

     Өнімнің өзіндік құнының құрамындағы  тікелей еңбек шығындары ең үлкен  үлесін алады және өзіндік құнның қалыптасуына әсері зар.

     Жалпы тікелей еңбек ақы соммасына  ө тауарлы өнім өндіру көлемі оның құрылымына және жеке өнімнің шығын деңгейіне әсер етеді.

     Сонымен қатар 1 адам сағатқа есептелген еңбек  ақы деңгейіне және еңбек сиымдылығына байланысты болады.

     Жалпы еңбек ақы деңгейіне факторлердің әсерін келесі сцретте көрсетеміз. 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       Сурет 4. Өнім өндірудегі еңбек  ақы шығындарын факторлы

талдаудағы  құрылымдық логикалық (схемасы) 

      Тікелей еңбек ақы шығындарының өзгерісіне факторлардың әсерін есепке алу.

1. Өнім өндірудегі тікелей еңбек ақы соммасы (2003 жыл бойынша)