Мохияти ичтимо иктисодии бучети давлатии давлатхои хоричи

       - мудофиа ва макомоти хифзи  хукук;

       - маориф, нигахдории тандурусти, сугуртаи  ичтимои ва хифзи ичтимои;

       - харочоти манзилию коммунали;

       - харочоти маблаггузории хочагии  халк ва гаирахо. Гузариш ба  тарзи хочагидории бозори самт ва шаклхои маблаггузориро ба иктисод аз хисоби манбахои бучети тагиир медихад.

       Харочоти  асосии бучети барои сохахое нигаронида мешавад, ки истиклолияти иктисодии  Точикистонро таъмин карда тавонанд, вале махдудияти захирахои молияви (окибати бухронхои иктисоди) имкон намедиханд, ки он то ба дарачаи зарури истифода карда шавад.

       Дигаргунихои  куллие, ки дар иктисодиёти давраи гузариш ба миён меоянд, талаб менамоянд, ки як хиссаи манбахои бучети барои  ташкили фондхои максаднок истифода карда шаванд.

       Дар натичаи баамалбарории гаиридавлати кардан хиссаи моликияти давлат кам шавад хам, маблаггузории сохавии он таносубан боки монда, ухдадорихои ичтимоию иктисодии давлат зиёд мешаванд, ки ин тадбир харочоти бучетиро зиёд менамояд.

       Аз  ин нигох маблаггузории сохавии бучети хамчун мукаммалгардонандаю бавучудорандаи мутаносибият боки мемонад.

       Аз  хисоби бучет маблаггузории истехсоли  технологияи нави муосир ва азнавсозии сохавии иктисодиёт низ таъмин мегардад.

       Дар мавриди ба амал баровардани маблаггузорихои  бучети сохти таркибии иктисодиёти меросгирифта ва хусусияти такрористехсол дар он бояд хатман ба хисоб гирифта шаванд, вагарна вобастагии сохавии дар асоси хамгироии умумииттифоки мукарраршуда монеаи такрористехсол ва камчинии захирахои молияви мешавад.

       Дар хамаи давлатхои дунё кишоварзи  хамчун сохаи мавсими ва маблагталаб  аз тарафи давлат бо ёрии бучет дастгири карда шуда, бо хамин хамбастагии  фаъолияти хочагии халкро таъмин менамояд.

       Дар шароити иктисодиёти бозори, давлат бо ёрии бучет танзими иктисодиётро таъмин мекунад.

       Маблагхои барои маблаггузори чудо шудаи бучети таъиноти максаднок дошта, шакли  мушаххаси амалро нишон медихад, ки онро давлат маблаггузори менамояд. Харочоти дар сохахои иктисодиёт чоидошта асосан хамчун харочот оид  ба маблаггузори, кумаки молиявии беподош (дотация), харочот барои амалиёти мушаххас ва гаирахо маънидод мегардад. Барои сохахои гаириистехсоли бошад, харочоти бучети ба чори ва асоси чудо шуда, чунин таркиб доранд: харочоти музди кор, харочоти корбарию хочагидори, сафари хизмати, гирифтани тачхизоти арзон (зудфарсо), нигохдори ва таъмири биною иншоот, хариди маводи хуроки, дорувори ва гаира. Хамаи маблаггузорихои бучети новобаста аз он ки барои кадом соха сарф мешаванд, бояд мувофики таъинот ба максади муаиян истифода шаванд. Таъиноти максаднок ва самаранок доштани харочот асоси чои доштани истифодаи назорати молияви мебошад.

       Дар давлатхои мутараккии чахон барои  таъмини устувории пул як кисми  харочоти бучети пешбини карда мешавад. Онхо интишори когазхои киматнок ва ба муомилот баровардану ба шахсони хукуки ва шахрвандон фурухта шуданро дар бар мегиранд. Давлат бо ёрии интишор ва ё аз муомилот гашта гирифтани когазхои киматнок курби пулро то ба дарачаи зарури таъмин менамояд. Имруз дар Точикистон мушкилоти таъмини курби пул аз хисоби карзи хоричи таъмин карда мешавад, ки он барои иктисодиёти Точикистон хеле хам кимат меафтад.

       Таъмини курби пул аз хисоби интишор ва ё аз муомилот гирифтани когазхои киматнок нисбат аз гирифтани карзхои  хоричи арзонтар аст.

       Ба  гаир аз гурухбандии иктисодии харочоти бучети давлати дар амалия гурухбандии ташкилии харочоти бучети низ истифода карда мешавад. Асоси онро таксими пули чудокардаи бучет мувофики барномахои максаднок ва сатххои гуногуни идора ташкил медихад.

       Чунин харочот гурухбанди гардида, мувофики барномахои максадноки бучети истифода карда мешавад. Харочоти бучети Чумхурии Точикистон ба харочоти чумхуриявию бучетхои фондхои максаднок ва бучети махали чудо мешавад.

       Харочот ва даромадхои бучети давлати ба хам  зич алокаманданд. Хачми харочот  пурра ба хачми даромадхо мусоидат менамояд. Харочот барои сохахои истехсолоти модди сабаби афзоиши воридшавии андозу пардохтхо ба бучет мегардад. Харочоти бучети мувофики меъёр ба рох монда мешавад, ки онро даромадхои ба бучет воридшаванда ташкил медиханд. Хачми меъёр ба имкониятхои иктисодии давлат вобаста аст.

       Аз  ин лихоз хеле зарур аст, ки хачми  харочоти бучети ва мухлати истифодабарии  он маблагхо ба давлат имконияти халли  вазифахои ичтимокю иктисодии дар  назди чамъият истодаро бо харочоти камтарин ва самаранокии барои хочагии халк баланд таъмин намояд.

       Истифодаи харочоти бучети бо максади инкишофу пешбурди иктисодиёт на танхо сабаби рущди иктисодиёт, балки сабаби инкишофи илм ва мукаммал гардидани ихтисоснокии мутахассисон мегардад. Маблаггузории  илм таъминкунандаи тамоюлхои нави инкишофи технология ва идора мебошад.

       Маблаггузории сохахои иктисодиёт яке аз харочоти асосии бучет мебошад.

       Хиссаи  калони  маблаги истифодашуда  барои маблаггузории асосии бахши  давлати, додани кумаки молиявии беподош  ба корхонахои гуногун, пушонидани зарархои ба накша гирифташуда ва расонидани ёрии молияви ба хочагихои даромаднокии пастдоштаю бо зиён коркунанда сарф мегардад.

       Дар шароити кать гардидани алокахои иктисоди харочоти бучет метавонад  факат раванди такрористехсоли  оддиро таъмин намояд. Дар ин маврид халли масоили азнавсозии сохти таркибии иктисодиёт пурра халли худро ёфта наметавонад.

       Гузариш ба бозор талаб менамояд, ки харочоти бучети таркибан бояд тагиир ёбад.

       Маблаггузорихои бучети асосан ба масъалахои сохахои  пешкадамтарине, ки инкишофи сохахои асосии иктисодиётро таъмин менамоянд, ва ба татбики барномахои мучтамаи максаднок, ки имконияти молиявии мукаммалгардонии сохахоро фарохам оварда метавонанд, нигаронида мешаванд.

       Дар шароити бозор нисбат ба иктисодиёти  накшави, хиссаи моликияти давлати махдуд мебошад. Чунин холат маънои онро надорад, ки давлат аз мушкилоти маблаггузори худдори менамояд. Ваи хачму таркиби маблаггузориро вобаста ба вазифахои ба ухда гирифтаи худ дигаргун месозад. Молияи давлати барои таъмини мувозинии иктисодиёт ва инкишофи сохибкори, дар шакли кумакхои бучети (субсидия), мусоидати молияви (субвенция) ва карздихии бучети пешниход карда мешавад.

       Дар шароити сохибистиклолии чумхури  як кисми маблагхои бучети барои  дастгирию инкишофи сохахои кишоварзи  ва сохахои мавсими, хамчун сохахои богизотаъминкунанда зарур мебошанд.

       Махдудияти  захирахои молияви аз он дарак  медихад, ки сохибкорон бояд имконияти  шаклхои мушаххаси фаъолияти  иктисодиро, ки маблаги зиёд талаб  менамояд, ба вучудоранд. Аз ин чо давлат бо сармоя таъмин намудани онхоро ба зиммаи худ мегирад.

       Як  кисми маблагхои бучети барои  харидани когазхои киматноки корхонахои азнавсохташуда ё худ корхонахои фаъолияткунанда сарф карда мешаванд. Кисми дигари он барои аз сари нав  харидани корхонахои гаиридавлатишуда, ки моликонашон конун ва шартномахои мукарраршударо риоя намекунанд, сарф карда мешавад.

       Бояд  тазаккур дод, ки таи солхои охир сармоягузории  давлат барои сохахои маориф, нигохдории тандурусти, сугуртаи ичтимои ва хифзи  ичтимои сол аз сол вобаста  ба имконияти иктисоди тадричан зиёд мегардад.

       Тамоюли тагиирёбии харочоти дар боло зикргардида  нишон медихад, ки онхо нисбат ба дигар  харочоти бучети камтар зиёд мешаванд, бинобар ин таъсири онхо ба дигаргунихои кулли оварда расонида наметавонад.

       Чори  намудани муносибатхои бозори дар сохахои номбарашуда метавонад сабаби рафъи инкишофи сусти он гардад.

       Сугуртаи  хатмии тиббии нафакахурон ва кудакону ноболигон низ яке аз роххои халли  мушкилоти ин пешрави ва норасоии маблаг шуда метавонад.

       Тачрибаи  давлатхои мутамаддин исбот мекунад, ки давлатхое, ки имруз дар олам хамчун кишвари пешрафта эътироф шудаанд, ба монанди Япония, Олмон ва Иёлоти Муттахидаи Амрико пеш аз хама ду мушкилоти асосиро дуруст хал кардаанд.

       Мушкилоти якум, инкишофи сохаи иктисодиёт зери шиори «ё мо содиротро таъмин менамоем ё моро марг интизор аст» ва «хамаи мушкилоти инкишофро кадрхо хал менамоянд» - гуён шаклхои гуногуни маблаггузориро барои сохахои маориф, тандурусти ва сугуртаю хифзи ичтимои истифода намуданд ва танхо усулхои наву бехтарини тадрисро таргиб карданд.

       Мактабхои миёнаи дар асоси шаклхои гуногуни моликият бунёдёфта, ки дар мавриди  зарури давлат аз чихати молияви онхоро дастгири менамояд, амал менамоянд. Барои  мисол ширкати "Шалола"-и Туркия, ки дар Точикистон фаъолият менамояд.

       Аз  ин лихоз харочоти бучети барои маориф, нигохдории тандурусти ва сугуртаю хифзи ичтимои набояд аз руи принсипи «он чи боки монад, онро таксим кунем» амал намояд. Яке аз вазифахои бучет бояд таъмини ракобат нисбат ба чалб намудани устодони бехтарин бошад. Вобаста ба бекурбшави чуброн кардани пасандозу музди кор, нафака ва манбахои молиявии корхонахо бояд чои дошта бошад, чунки он чуброн имконият медихад, як кисми ахоли бо пасандозхои хеш бо сохибкории хурд машгул гардад ва бо хамин рох сатхи кашшокшавиро кам намояд, ба гаир аз ин корхонахо имконияти нав кардани фондхои асоси ва ба амал баровардани пардохтхои молиявиро паидо менамоянд.

       Азбаски давлат вазифаи мудофиаву хифзи  хукукии шахрвандону шахсони  хукукиро ба ухда мегирад, як кисми  маблагхои бучетро ба ин максад сафарбар менамояд.

       Дар моддаи харочоти харби чои асосиро  сарфи маблаг барои технологияи  харби ишгол мекунад.

       Дар шароити бозор хиссаи давлат дар  моликият нисбат ба чамъияти сотсиалисти  кам шуда бошад хам, ин маънои онро надорад, ки давлат инкишофи мамлакатро махдуд намудааст. Баръакс аз хисоби истифодаи харочоти бучети бояд суръату дарачаи инкишоф тезонида шавад. Барои таъмини суръати баланди инкишоф ва мукаммалгардонии сохти таркибии сохахои иктисодиёт тарзу усули маблагхарчкунии бучетиро

       дигаргун  сохта,   самаранок   истифодабарии   онхоро   баланд бардоштан зарур мебошад.

       Барои сохиб шудан ба натичаи назарраси  инкишоф бояд муносибатхои бучети ба кулли тагиир дода шуда, бартарихо  ба инкишофи сохахои истехсоли неъматхои  модди ва технологияи дакик равона шаванд.

       Дар шароити бозор барои баланд бардоштани самаранокии маблаггузорихои бучети аз тарзи кухнаи харочоти беподоши бучети даст кашида, ба ивази он аз механизми  субвенсияи бучети, ки дар асоси  тендерхо (дар асоси озмун интихоб  гардида) бо харочоти бучети таъмин карда мешавад, бояд истифода намуд. Интихоб дар тендер барои давлат имконият медихад, ки варианта самараноки харочоти бучети интихоб гардад.

       Истифодаи механизми кумаки бучети ба давлат имкон медихад, як кисми корхонахои муштаракро маблаггузори ва ё сахмияхои онхоро харидори намояд.

       Маблагхои бучетиро давлат дар шакли вомбаргхои сармоягузоришаванда низ истифода менамоянд, бартарии ин аз он иборат аст, ки маблагхои бучетро хамчун карз дар асоси приисипхои мухлатноки, бозгаштпазири ва муздноки истифода менамояд ва бозгардондани онхо лозим меояд.

       Табдили маблаггузорихои бучети ба кумаки молияви  маблаггузории хиссавии харочоти максаднокро  ташкил медихад. Мусоидати молиявии маблаги бучети беподошу бебозгашт  барои анчом додани харочоти муаияни  максаднок дода мешавад ва маблагхои бучетие, ки ба тарики вомбаргхо сармоягузори мегарданд (ки хусусияти карзро доранд) дар асоси принсипхои карзи дода мешаванд.

       Тагиирдихии истифодаи маблагхои бучети имкон  медихад, ки дар амалияи бучети чунин  нишондихандахо, аз кабили молиягунчоиш (финансоёмкость) ё боздехи молия (финансоотдача) мавриди бахрабардори карор дода шавад. Ин имкон медихад, ки самаранокии истифодаи маблагхои бучети ва пуррагардонии тарзи истифодаи онхо таъмин гардад. 

       1.5. Касри бучет ва  окибатхои ичтимой-иктисодии он

       Дар шароити бозор ба хам мувофик  омадани даромад ва харочоти бучет  холати тасодуфи аст.

       Ба  хам мувофик омадани даромад  ва харочоти бучет харгиз маънои онро надорад, ки иктисодиёт аз мушкилот озод буда, солим аст.

       Хар яке аз тарафхои бучет (даромад ё харочот) хамеша ба тарафе маил менамояд. Дар амалияи иктисоди даромад аз харочоти бучети зиёд (бешомад) ё даромад аз харочот кам (камомад, каср) сурат гирифта метавонад. Ин холат мушкилоти доимии бозор буда, дар назди хукумату дав лат ва менечерони молияви тарз ва роххои иловагии халли онро мегузорад.