Елдңің экономикасының дамуындағы бюджет ролі

 Қаржы  қатынастарын ұйымдастырудың бюджет  түрінде екі тенденция қатар өмір сүреді:

1) дағдарыстан  шығу жене тұрақтандыру мақсатымен экономиканы басқаруда орталықтандырылған негіздерді дамытудың анағұрлым ортақ процесінің қамтып көрсетілуі ретінде қаржы ресурстары қозғалысын басқарудың нысандары мен әдістерінің жүйесін орталықтандыру;

2) қаржы  қорларын қалыптастыру мен пайдалануда  билікпен басқарудың жергілікті  органдарының функцияларын күшейте отырып қаржыны орталықсыздандыру.

 Екінші  тенденция жергілікті органдардың  жергілікті жағдайларға жуықтығымен дәлелденеді.

 Қаржы  қатынастарының әкімшілігін жүргізудің  қағидаты қаржының бақылау функциясын  жүзеге асыру мүмкіндігі болып  табылады: неғұрлым аз дәрежеде белгілі бір қаржы қатынасы немқұрайды бақылауға берілсе, соғұрлым оны орталықсыздандырылған реттеуге жатқызған дұрыс.

 Дүниежүзілік  қаржы теориясы мен практикасы  жергілікті бюджеттер бюджет  жүйесінің дербес бөлігі ретінде жұмыс істейтіндігін айқындайды. Бюджеттің дербестігі деп аймақтық басқару органы бектіліп берілген кіріс базасының негізінде бюджеттің көлемін, баптар бойынша кірістер мен шығыстардың нақтылы құрылымы мен мөлшерін өзі анықтайтын қағида ұғынылады. Оның атқарылуы басқарудың аймақтық органдарының бұл саласындағы құқықты анықтайтын республикалық заңнаманың негізінде жүзеге асырылады.

 Басқа  жағынан аймақтар белгілі бір матасушылықта болатын бірыңғай шаруашылық кешеннің бір бөлігі болып саналады және одан тыс өмір сүре алмайды. Аймақтық ұдайы өндірістің мазмұны мен сипаты бүкіл қоғамдық ұдайы өндіріс дамуының негізгі заңдылықтарымен анықталады.

 Сондықтан  басқарудағы централизмнің қажеттігін  орынды, өндірістің нақтылы жай-күйімен шарттасылған шектерде қажет етеді. Аймақтардың экономикалық дербестігі абсолюттік бола алмайды. Ол әрдайым салыстырмалы және аймақ неғұрлым кіші болса, бұл дербестіктің көріну шегі де аз болады, яғни шешімдер қабылдауда орталыққа тәуелсіз еркін болады. Оның үстіне аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының кәзіргі деңгейі, бюджеттік өзара қатынастардың қалыптасқан сипаты, нарықтық экономикаға көшу кезеңінің күрделілігі республика жергілікті бюджеттерінің көпшілігінің нақтылы дербестігі туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан әлеуметтік инфрақұрылымды халықты әлеуметтік игіліктердің кепілдікті минимумымен қамтамасыз ететін мөлшерлерде қаржыландыру үшін қаражаттардың жеткіліктілігі қағидаты жүзеге асырылуы тиіс. Әрбір әкімшілік-шаруашылық бірлігі дербестігінің бір оңтайлы деңгейі болуы тиіс, бұл деңгейдің критерийі осы аймақтық экономикалық мүдделерінің ең жоғары мүмкіндікте іске асыруда болып келеді.

 Аймақтардың  экономикалық дербестігінің маңызды  шарттарының бірі оларда аймақтық ресурстарды жаңғырту табиғатты қорғау жөніндегі шараларды қаржыландыруға қажет қаражаттардың кепілдікті көздерін жасау болып табылады.

 Аймақтың  экономикасын басқарудағы орталықтандырылған  және жергілікті негіздердің  оңтайлы үйлесуін анықтаудың  ортақ қағидаты былайша тұжырымдалады: экономикалық дамудың стратегиясын анықтаудағы централизм, оны іске асырудағы дербестік.

 Оперативтік-шаруашылық  дербестігі жергілікті буында  шығыстардың 50% кем емесін жабатын  кірістердің оқшауланылған, бектіліп берілген жүйесін жасауды, бюджетке ұзақ мерзімге кірістердің қатаң бекітіліп берілуін қажет етеді.

 Дамыған  нарықтық экономикасы бар елдерде  ұлттық табысты бюджет арқылы  қайта бөлу "фискалдық федерализм" теориясы негізінде жүзеге асырылады.

 Теорияның  мәні мынада. Бүкіл мемлекеттік шаруашылық жалпы (экономиканың мемлекеттік секторына кіретін барлық кәсіпорындар, мекемелер және әкімшілік құрылымдар) көпдеңгейлі жүйе болып келеді, онда басқарудың функцияларын деңгейлер арасында бөлу және олардың сатылас бойынша занды бағынышы болады. Осыған байланысты назар аударылатын мәселелер мыналар:

1) мемлекеттік  секторды басқару деңгейлерінің  оңтайлы саны;

2) басқару  деңгейлерінің арасында өкілеттіктерді  оңтайлы бөлу;

3) әлеуметтік  шығыстарды неғұрлым тиімді қаржыландыру  деңгейі;

4) биліктің  жергілікті органдарын басқаруға және қаржыландыруға орталық үкіметтің араласу дәрежесі;

5) билік пен басқарудың жергілікті органдарының шығыстарын қаржыландырудағы меншікті қаражаттардың үлесі;

6) мемлекеттік  экономиканың барлық деңгейлерінде  қаражаттарды жұмсауға бақылау жасаудың нысаны.

 Фискалдық  федерализм саясаты басқарудың  жергілікті органдарының орталыққа қаржылық тәуелділігін азайтуға бағытталған. Бұл жергілікті бюджеттердің ғана емес, сонымен бірге жалпы мемлекеттік бюджеттің де тапшылығын төмендетудің жолы, жергілікті әлеуметтік проблемаларды шешудегі нақты дербестікке апаратын жол. Бұған аймақтардың салықтық автономиясын дамыту, жалпымемлекеттік салықтарға үстемелер өндіріп алу немесе меншікті салықтарды (экологиялық, мүлік салықтары, мұраға салынатын салық, тұтынуға салынатын салық) белгілеу жөніндегі оларға құқық беру есебінен жетеді. Бұл орайда жергілікті органдарды қаражаттарды тиімді пайдалануға ынталандырылмайтын, оларды қаржылық дербестігінен айыратын орталық бюджеттен жүргізілетін трансферттік қаржыландыру қысқарады.

 Басқа елдердегі аумақтық басқаруды дамытудың тәжірибесі басқаруды орталықсыздандырудың, ведомстволық бағыныштағы аумақтарды дамытудың әлеуметтік және экономикалық проблемаларын шешуде биліктің жергілікті органдарына кең құқықтар берудің қажеттігін қолдайды. Унитарлық мемлекеттің жағдайына Қазақстанға сәйкес фискалдық федерализм ұғымның мәні сақталған кезде "фискалдық регионализмге" ауыстырылуы мүмкін.

"Бюджеттік  реттеу" аумақтық деңгейге өздеріне  жүктелген функцияларды толық  орындауы үшін меншікті кіріс көздері жетіспеген кезде жалпымемлекеттік салықтар мен кірістерден түсетін түсімдердің бір бөлігін беру жолымен жүргізіледі. Қазақстанда салықтарды жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлудің күші жойылуына байланысты "бекітілген" және "реттеуші" кірістер мен салықтар терминдері пайдаланылмайды дей тұрсақта субвенциялар, бюджеттік алынымдар, есеп айырысу бойынша берілетін қаражаттар мен басқа трансферттер нысанындағы бюджеттік реттеу процесі сияқты іс жүзінде кірістерді бекітіп беру сақталынған. 
 
 

2.3 Жергілікті бюджеттер  және олардың аумақтық  құрылымдардың әлеуметтік-экономикалық  дамуындағы мәні 

Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға белгілі бір өкілеттіктер мен қаржы ресурстарының көлемін  беру қажеттілігін негіздейді. Осыған байланысты қаржылық жүйенің құрылымында  жергілікті бюджеттер ерекше буын ретінде  бөлінеді.

Жергілікті  бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен  бекітілетін,  түсімдердің және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген  функцияларды жүзеге асыру үшін айқындайтын  жергілікті бюджеттік бағдарламаларды  қаржыландыруға арналған бюджеттің  тапшылығын (профицитті пайдалану) қаржыландырудың  есебінен қалыптастырылатын әкімшілік  аумақтық бірліктің ақшалай қорын  білдіреді.

Жергілікті  бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті мемлекеттік  органдарға жүктелген функциялар мен  міндеттердің мазмұнымен және сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және саяси-экономикалық бағыттылығымен толықтай айқындалады.

Жергілікті  бюджеттердің жай-күйі әр түрлі факторларға  тәуелді болады. Оларға мыналар жатады:

- елдің  жалпы экономикалық жағдайы;

- тиісті  аумақтың экономикалық әлеуеті;

- жергілікті  билік және басқару органдарының  құқықтары мен міндеттерін реттейтін  мемлекеттік заңнаманың деңгейі;

- жергілікті  билік және басқару органдарының  өздеріне берілген құқықтарды  іске асырудағы құзыреттілік  дәрежесі.

Жергілікті  бюджеттер тұрақтылығының басты  шарты нақты қаржы кезеңі мен  нақты аумақтың шеңберінде жергілікті мемлекеттік органдардың келіп  түсетін кірістер мен жүзеге асырылатын қажетті шығыстардың арасындағы тиісті тепе-теңдікті қамтамасыз ете  білу шеберлігі болып табылады.

Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері) облыстық бюджеттермен, республикалық  маңызы бар қаланың және астананың  бюджеттерімен және аудандық бюджеттермен ұсынылған.

Облыстың  бюджеті олардың арасындағы өзара  өтемелі операцияларды ескерместен  облыстық, қалалық және аудандық бюджеттердің жиынтығы болып табылады.

Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджет қаражатының  жалпы көлемінің кірістер бойынша  шамамен 30%-ын және шығыстар бойынша  – шамамен 48%-ын алады.

Жергілікті  бюджеттерді қалыптастырудың олардың  өз бетімен жұмыс істеуінің үш деңгейі бойынша өз ерекшеліктері  бар: облыстық бюджет деңгейінде, республикалық  маңызы бар қала мен астананың  бюджеті деңгейінде және аудан бюджеті  деңгейінде. Жергілікті бюджеттердің кірістері республикалық бюджеттің  кірістері сияқты салықтық және салықтық емес түсімдерден қалыптастырылады. Бұл ретте жергілікті бюджетке түсетін  салық түсімдері Бюджет және Салық  кодекстерінің регламенттеуші ережелеріне  сәйкес республикалық бюджетке түсетін  салық түсімдері түрлерінен ерекшеленеді.

Жергілікті  бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер коммуналдық меншіктен; облыстық бюджеттен  қаржыландырылатын мемлекеттік  мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатуынан түскен түсімдерден; облыстық бюджеттен қаржыландырылатын  мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алу өткізуден  ақша түсімдерінен; облыстық бюджеттен  қаржыландырылатын мемлекеттік  мекемелер салатын айыппұлдардан, өсімақылардан, санкциялардан, алымдардан түсетін кірістерді; облыстық бюджетке түсетін басқа да салықтық емес түсімдерді білдіреді.

Мыналар:

- аудандардың  (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерінен облыстық бюджетке  трансферттер;

- республикалық  бюджеттен трансферттер жергілікті  бюджетке трансферт түсімдері  болып табылады.

Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетіне  республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетінен берілген кредиттерді  өтеуден, республикалық маңызы бар  қаланың, астананың коммуналдық  меншігінде тұрған мемлекеттің қаржы  активтерін сатудан, республикалық  маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органының қарыздарынан түскен түсімдер есептеледі.

Мыналардың:

- облыстың;

- республикалық  маңызы бар қаланың;

- астананың,

- ауданның (қаланың),

- қаладағы  ауданның,

- аудандық  маңызы бар қаланың,

- кенттің,  ауылдың (селоның),

- ауылдық  (селолық) округтің бюджеттік  бағдарламалары жергілікті болып  табылады.

Облыстық  бюджеттің шығыстары облыстық деңгейдегі билік органдарының функцияларына  сәйкес шығыстардың бағыттары бойынша  жүзеге асырылады.

Облыстық  деңгейдегі жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың жұмыс істеуіне; облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуын стратегиялық жоспарлауға; облыстың деңгейінде бюджеттік жоспарлауға; облыстық бюджеттің  орындалуын ұйымдастыруға; облыстық коммуналдық  меншікті басқаруға  жұмсалатын шығындар жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтерді қамтамасыз ететін шығыстарға жатады. 

2.4 Республикалық және  жергілікті бюджеттердің  жобаларын қарау  және бекіту рәсімі

    Жергілікті  бюджеттерді құру, қарау, бекіту және атқару Бюд-жеттік кодекс ережелері  мен басқа да нормативтік актілермен реттеледі. Осы актілерге сәйкес бюджеттік жоспарлау жөніндегі  орталық уәкілетті орган Республика Үкіметінің тапсырмасы бойынша тамыз  айының 15 жұлдызына дейін облыстар, Астана мен Алматы қалаларының әкімдеріне сол жергілікті бюджет кіріс-теріне жалпы мемлекеттік салықтар мен  алымдардан бөлінетін түсімдердің  жобаланған мөлшерлерін хабар етеді,