Қазақстан Республикасындағы бюджет үрдісінің тиімділігінін арттыру

м) мемлекеттік борыштың негізгі соммасын өтеу.

   «Қорғаныс» функционалдық  тобы бойынша шығыстар  2012ж арналған бюджет жобасында 341103,7 млн тенге сомасында көзделді, бұл Мемлекеттік бюджеттің жалпы шығыстарының 18,3% құрайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫҢ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ.

3.1 Қазақстан Республикасының  бюджетінің кемшіліктері.

Бюджет саласында қаржылық менеджменттің немесе қаржыны басқарудың тиімді жүйесін жасау қажеттілігі айтпаса да түсінікті. Экономиканың мемлекеттік секторын әрдайымғы реформалауға және оңтайлы етуге қарамастан, бюджетті секвестрлеу, салықтық және бюджеттік заңнаманы өзгерту, бюджеттің шығысты және кірісті бөліктеріндегі жүйелік диспропорцияларды жою әзірге болмай тұр. Үкімет және биліктің жергілікті органдары қаржылық резервтерді тапжылмай іздеумен айналысуда, бірақ бұл жүйесіз ұмтылыстар қалыптасқан қиын жағдайды жақсартуға жағдай жасамайды.

Қазақстан Республикасындағы  бюджетті құру тәжірибесі кемшіліктерге  ие:

• мемлекеттік бюджет көп деңгейлі, көп құрамды күрделі жүйе бола отырып, біртұтас емес жүйе ретінде құрылады, республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы өзара байланыс жойылған;
• атқарушы биліктің жергілікті органдары салықтық базаның ұлғаюына қызығушылық танытпайды, себебі белгілі бір деңгейде кіріс бөлігі Үкіметпен бекітілген жан басына шаққандағы бюджеттік қамтамасыз ету нормалары негізінде құрылады және кірістердің барлық қол жеткізілген өсімі республикалық бюджетке аударылады.
• жан басына шаққандағы қамтамасыз ету нормативі шамадан тыс іріленген, төмендетілген және минималды қажетті шығындардың бірліктік нормаларына сәйкес келмейді, осының нәтижесінде жергілікті бюджеттің қарыз көлемі тәжірибе жүзінде төмендемейді және кейбір облыстарда бюджет көлемінің 30% дейін жетеді.
• шығындардың көптеген обьектілері мен түрлері бойынша әлеуметтік және экономикалық нормативтердің болмауы бюджетті құру үрдісін және оның орындалуын бақылауды қиындатады, бюджеттің бірнеше рет нақтылануына және секвестрленуіне алып келеді;
• салалар, бағдарламалар, функционалды топтар, аймақтар арасында шектелген бюджеттік ресурстарды бөлу субьективті фактордың басымдығымен жүргізіледі;
• бюджеттің орындалуын бағалау жүйесінің болмауы бюджеттік қаражаттарды тиімсіз қолдануға алып келеді.

Қазіргі кезде аталған  мәселелерді шешу бюджетті орталықсыздандырумен байланысты деген пікірлер қалыптасқан. Бюджеттік түсімдерді қысқарту жағдайында шығыстарды сақтау немесе ұлғайтуды талап ететін топтар жағынан саяси қысымдар, Үкіметті мемлекеттік бюджеттің баптарының бөлігін биліктің жергілікті органдарына аударуына мәжбүрлейді. Осының нәтижесінде қазір жергілікті бюджеттерден жергілікті ғана емес, жалпы ұлттық маңызға (соның ішінде әлеуметтік қамтамасыз етуге, қорғанысқа, қоғамдық тәртіпті күзетуге кететін шығыстар) ие мемлекеттік шығыстардың біраз және ұлғая беретін үлесі қаржыландырылады. Мемлекеттік мекемелерді жекешелендіру нәтижесінде әлеуметтік кажеттіліктерге және инфрақұрылымға кететін шығыстар да жергілікті бюджеттерге жүктелген. Сол уақытта жергілікті бюджеттердің жеке кірістері өсіп кеткен шығыстарға әлдеқайда дәл келмейді. Оған қоса, көптеген себептерге байланысты жергілікті салықтардың үлесі әрдайым төмендеуде. Жергілікті органдарға шығыстардың біраз бөлігін аудара отырып, Үкімет олар өздерінің шығыстарын өздері дербес қысқартуға мәжбүр болады деген оймен, олардың кірістерінің сәйкесінше ұлғаюын қамтамасыз етпеді. Бұл шын мәнінде жергілікті бюджеттерді шектейді, осының нәтижесінде шығындардың көптеген баптары бойынша қарыз жинақталады. Жалақы бойынша қарыздарды жабу үшін жергілікті органдар бюджеттік ссудалар және коммерциялық несиелер алуға мәжбүр болады. Бюджеттің тапшылығынан, олар өздерінің қарыздары бойынша есептесе алмайды. Қарыздар тоқтамастан өседі, ал бюджеттік алымдардың қалыптасқан жүйесі оларды жабуға кедергі жасайды. Үкіметпен жергілікті салықтар базасын төмендетуге және алынып бітпеген кірістерді қайта қалпына келтіру бойынша шаралар қолданбауға алып келетін шешімдер қабылданады. Осындай тәжірибе экономиканың тұрақсыздануына және бюджет құрылымында айқындылықтың бұзылуына алып келуі мүмкін. Нәтижесінде салықтық өкілеттіктердің орталықсыздандырылуымен еріп жүрмейтін, шығыстардың орталықсыздандырылуы аймақтардың одан да үлкен теңсіздігіне алып келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2 Қазақстан Республикасындағы  бюджет үрдісінің тиімділігінін  арттыру

Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің принциптерінің бірі болып бюджеттердің дербестігі табылады. Ол мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің бюджеттік үрдісті дербес жүзеге асыру құқығын реттейді. Сонымен бірге, мемлекеттік басқарудың белгілі бір деңгейіне Бюджеттік кодекспен сәйкес бюджет деңгейі орнатылған: республикалық бюджет, Астана және Алматы қалаларының, облыстың бюджеттері, облыстық маңызы бар қала бюджеті, аудандық бюджет.

Бюджет жүйесінің аталған  принципіне сай, біздің елімізде бюджеттің  барлық деңгейлері сәйкес атқарушы органдармен, әкімдіктермен, мәслихаттармен, республикалық  деңгейде – Үкіметпен және Парламентпен дербес қарастырылады, бекітіледі және атқарылады. Бірақ, жергілікті бюджеттердің дербестігі шектерін регламенттейтін нормаларды тәжірибеде қолдануды пайдалану олардың қатаң шектелгендігін көрсетеді.

Мемлекеттік реттеу шеңберінде бюджетаралық қатынастардың негізгі мақсаты болып бюджеттің барлық деңгейлерінде бюджеттік қамтамасыз етуді теңестіру және атқарушы билікпен Қазақстанның барлық территориясында мемлекеттік қызметтердің бірдей деңгейін ұсыну табылады.

Бұл мақсатқа қол жеткізу  жекелеген ауданның немесе облыстың мүдделерінің мемлекет мүдделеріне бағынуына негізделген, бюджеттің деңгейлері арасында кірістер мен шығыстарды бөлуді тек қана орталықтандыру арқылы мүмкін. Мұндай бюджетаралық қатынастарды реттеу механизмі бар: заңды түрде республикалық және жергілікті бюджеттерге аударылатын кірістер түрлері, сонымен бірге мемлекеттік қызметтердің барлық бағыттары бойынша іске асырылатын шығыстар анықталған. Осы кезде бюджеттің бір деңгейінен басқасына шығыстарды немесе түсімдердің түрлерін жіберу тек қана бюджеттік заңнамаға өзгертулер мен толықтырулар енгізу жолымен мүмкін болады және облыстық (аудандық) мәслихат берілген территорияда бюджеттің кірісті және шығысты бөліктерін сапалы өзгерту сұрақтарын дербес шешу құзіретіне ие емес болып табылады.

Егер салықтық және салықтық емес түсімдер, сонымен бірге негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер бойынша мемлекеттік реттеу сомаларды көрсетусіз белгілі бір тізімді орнатумен шектелсе, онда бюджеттік субвенциялар мен алымдар көлемі абсолютті көрсетілімде үш жылдық кезеңге белгіленеді. Осы кезде республикалық бюджет пен облыстық бюджет арасындағы трансферттер көлемі Қазақстан Республикасының заңымен, ал облыстық пен аудандық арасындағы трансферттер көлемі облыстық мәслихат шешімімен бекітіледі. Бюджеттің жоғарғы тұрған деңгейінің төмен тұрған деңгейінен артықшылығы және басымдығы байқалады.

Нәтижесі, облыс аудандарына  трансферттер көлемін жеткізу облыста  орнатылған трансферттердің жалпы  көлеміне тікелей тәуелді болып  табылады. Жағдайды толық түсіндіру  үшін салықтар мен жинақтар тізімінің, салық салу базасының, есептеу әдістерінің бар болуы олар бойынша  абсолютті сомаларда болжамдық көрсеткіштерді анықтауға мүмкіндік беретінін айта кету қажет.                   

 Мемлекеттік қызметтердің  стандартты жиынтығы ұсынылатын  жергілікті бюджеттердің жалпы көлемі вертикаль бойынша жүргізіледі: төменнен – жоғары. Осыған байланысты төмен тұрған бюджеттердің дербестігі, әдетте, бюджеттің жоғарыда көрсетілген көрсеткіштерінің  құрылу кезеңінде субвенциялар мөлшерін максималды көбейтуден, сәйкесінше, алымдар сомасын, сонымен бірге салықтық және салықтық емес түсімдер сомасын азайтудан тұрады. Ал бұл, бірінші кезекте жергілікті бюджеттер жетекшілерінің профессионалды қасиеттеріне, олардың жоғары тұрған бюджет үкім етушілерімен, сол немесе басқа аймақты білдіретін Парламент депутаттарымен жеке қарым-қатынасына тәуелді болып табылады.

Бюджетаралық қатынастардың  назар аударарлық келесі сәті, бұл  сәйкесінше бюджеттерді төмен тұрған бюджеттердің іс-әрекет етуінің белгілі  бір шектеулілігін растайтын мемлекеттік басқарудың әр түрлі деңгейлерінің қарастыру және бекіту мерзімдері болып табылады.

Республикалық бюджеттің  жобасы Үкіметтің қарастыруына 15 тамыздан кешіктірілмей ұсынылады; Үкімет өз кезегінде Парламентке 15 қыркүйектен  кешіктірмей ұсынады; облыстық бюджет жобасы облыс әкімдігіне 1 қазаннан кешіктірілмей ұсынылады; облыстық әкімдік облыс мәслихатына 15 қазаннан кешіктірмей ұсынады; аудандық бюджет жобасы аудан әкімдігіне 15 қазаннан кешіктірілмей ұсынылады; аудан әкімдігі мәслихатқа 1 қарашадан кешіктірмей ұсынады. Аудандық бюджет облыстық бюджет бекітілгеннен кейін екі аптадан кешіктірілмей аудан мәслихатымен бекітіледі. Облыстық бюджет республикалық бюджет бекітілгеннен кейін екі аптадан кешіктірілмей бекітіледі.

Республикалық бюджет бекітілген кезде облыстық немесе аудандық бюджеттің бекітілмеуі техникалық себептерге байланысты да мүмкін емес, мұндай жағдайда бюджеттің орындалуы бойынша орталық атқарушы орган және оның территориалды бөлімшелері түсімдер мен бюджеттер деңгейлері арасындағы шығыстар сомасын бөлуді жүзеге асыру мүмкіндігіне ие болмайды. Осының нәтижесінде республикалық бюджетті өз уақытында орындау және жергілікті бюджеттердің орындалуына қызмет көрсету мүмкіндігіне ие болмайды.

Осыдан шығатын қорытынды: облыстық бюджеттер республикалық бюджет көрсеткіштеріне, сонымен бірге Парламентпен және Үкіметпен бекітілетін нормативті құқықтық актілердің нормалары мен жағдайларына, аудандық сәйкесінше облыстық бюджетке толығымен тәуелді болып табылады. Жергілікті бюджеттерді басқару органдарының құқықтары, кейінірек, міндеттері бюджет кірісіне орнатылған түсімдер көлемін және бөлінген бюджеттік қаражаттарды тиімді және мақсатты қолдану құралымен мемлекеттік қызметтерді сапалы көрсетуді қамтамасыз етумен түсіндіріледі.

Сәйкесінше, Бюджеттік кодексте жергілікті бюджеттерді жасау, қарастыру және бекітудің қазіргі тәртібі нақты шындықтан алыс және үлкен көлемде уақыттық, еңбектік және материалдық шығындарға әкеледі.

Мұндай жағдайда, бюджеттің  төменгі деңгейінің бюджеттің жоғарғы  деңгейімен өзара қарым-қатынасындағы  шектелген дербестігі мен теңдігін декларацияламай, бюджеттік үрдісті  келесі түрде жеңілдетуге болады:

1. барлық деңгейлердегі әкімдіктерде бюджеттік жоспарлау бойынша өкілетті органдар мен экономикалық жоспарлау бойынша өкілетті органдарды территориалды бөлімше мәртебесін бар бюджеттік жоспарлау бойынша орталық өкілетті орган құрамына кірістіре отырып, біртұтас мемлекеттік органға біріктіру;
2. бюджеттік жоспарлау бойынша орталық өкілетті орган территориалды бірлестіктермен біріге отырып, республикалық және облыстық (аудандық) бюджеттер жобаларын жасайды және Үкіметке ұсынады.
3. Үкімет республикалық бюджет туралы заң жобасын Парламентке ұсынады, сонымен бірге сәйкесінше әкімдіктерге бағытталатын облыстық бюджеттер жобаларын келістіреді.
4. Облыстық әкімдіктер Үкіметпен қабылданған облыстық бюджет жобасын облыстық мәслихаттың бекітуіне енгізеді және аудандық мәслихаттардың бекітуі үшін аудандық әкімдіктерге жеткізуімен бірге аудандық бюджеттердің жобаларын келістіреді.

Тәжірибе көрсеткендей, бюджеттерді жасау, қарастыру және бекіту осы схема бойынша жүзеге асырылады, ел басшылығымен көрсетілген  республика мен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму приоритеттерін есепке ала отырып, өтпелі экономика жағдайында қоғамның мемлекеттік қызметтерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыратын басқа механизм жоқ болып табылады. Ал мысал ретінде осындай мемлекеттік органның болуына келесі фактті келтіруге болады: республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын  облыстық және аудандық территориалды бөлімшелері бар, бюджеттің орындалуы бойынша орталық өкілетті орган жүзеге асырады.

Ұсынылған әкімшілік  қайта құрылымдар, қазіргі заңдарға өзгерістер енгізуді қажет еткендігімен, бюджетаралық қатынастарды реттеу саласында мемлекеттік басқару тиімділігін жоғарылатуға әкеледі және ең бастысы, Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет болып жарияланған, ал мемлекеттің дербес субьектілері болып табылмайтын облыстар мен аудандар әкімшілік-территориалды бірлік мәртебесіне ие болып табылатын ел Конституциясына сәйкес келетін болады.

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Қорыта келгенде, мемлекеттік  бюджет қаржы қатынастарының жиынтығы деп аталатын ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды. Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады: кірістер және шығыстар.

«Кірістер»- үкімет қарыздарынан түсетін түсімді және алынған  ресми трансфертті қоспағанда, бюджетке түсетін барлық түсімді қамтиды:

«Шығыстар»- мемлекеттік  борышқа қызмет көрсету жөніндегі  шығыстарды қоса алғанда, бюджеттен жұмсалатын барлық шығыстарды қамтиды, бұған несие беру және мемлекеттік борыштың негізгі сомасын өтеу бойынша бюджеттен төленетін төлемдер кірмейді.

«Бюджет тапшылығын қаржыландыру»- Үкімет қарыздары бойынша бюджетке түсімдер мен мемлекеттік борыштың негізгі сомасын өтеу жөніндегі қаражатты қамтиды.

Бюджет жүйесі экономикалық қатынастар мен заң нормаларына  негізделген өз алдына бюджеттің  жиынтығы.

Бюджет құрылымы дегеніміз- бюджет жүйесін құрудың принциптері, оның буындарын өзара байланыстардың ұйымдық формалары.

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі түрлі деңгейдегі бюджеттің  экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген жиынтығы, сондай-ақ оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару және атқарылуын бақылау процесі болып табылады.

Сонымен, мемлекеттік бюджет дегеніміз- республикалық және жергілікті бюджеттің бірінің- бірі аралығындағы өзара өтелетін операциялары есепке алынбайтын жиынтығы болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

1.Парида Исахова. Мемлекеттік бюджет, Алматы «Экономика», 1998ж.

2.Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов І.С., Комягин Б.И., Жаңа экономикалық теория, Ақтөбе-2004ж.

3.Я. Әубәкіров, К.Нәрібаев, М.Есқалиев, Е.Жатқанбаев, Е.Байжұмаев, 4.С.Досқалиев, Ж.Жәйшібеков. Экономикалық теория негіздері, Алматы, «Санат», 1998ж.

5.Экономика Булатов В.С. «Бек», 1999ж.

6.Қазақстан Республикасы Конституциясы- Алматы «Қазақстан», 2000ж.

7.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, Алматы: Юрист, 2002ж.

8.Бюджет жүйесі туралы, Қазақстан Республикасының Заңы, Астана, 2001ж.

9.С.Құлпыбаев, Қаржы Оқу құралы, Алматы: Мерей, 2000ж.

10.С.Құлпыбаев, Ж.Баязитова, А. Баязитова, Қаржы теориясы, Оқу құралы, Алматы: Мерей, 2001ж.

11.Қ.Қ.Ілиясов, С.Құлпыбаев, Қаржы, Алматы, 2003ж.

12. Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі веб-сайты www.minfin.gov.kz

13. Блеутаева К.Б «Қаржы» оқулық, Алматы 2010 ж. 255-259 б.

14. Поляка Г.Б.: Финансы: учебник. 4-е изд., перераб. и доп, Юнити, 2011г. 141-156 стр.

15.