Мемлекет нысанының түсінігі, оның құрылымы

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ 3

1 Мемлекет нысанының түсінігі, оның құрылымы 4

2. Басқару нысаны: монархия, республика. Олардың түрлері, даму тенденциясы 5

3. Мемлекеттік құрылым: унитарлық, федерация, конфедерация 7

4. Саяси режим 10

ҚОРЫТЫНДЫ 13

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 14

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Соңғы он бес жыл ішінде біздің республикамыздың мемлекеттік саясатында және мемлекеттік құрылымында елеулі өзгерістер болуда. Бұл өзгерістердің  негізгі себептерінің бірі – тоталитарлық жүйенің апатқа ұшырауы, КСРО-ның  күйреуі және оның сынықтарында жаңа егеменді мемлекеттердің пайда болуы. Қазіргі ыдыраған мемлекет пен құқықтың дамуында күрделі процестер, қазіргі  заманның азаматтық қоғамының талаптарына  сәйкес келетін жаңа тәуелсіз мемлекеттерде  мемлекеттік және құқықтық жүйенің  қалыптасуы жүріп жатыр.

«Мемлекет нысаны» атты жұмысымыздың тақырыбы өте қызықты да күрделі  болып табылады. Бұл тақырыпты  пайымдай отырып қазіргі кезеңде  дербестігін алған біздің мемлекетіміздің  қандай екенін, оның қалыптасуын ұғынуға  болады. Мемлекетіміздің республика екендігі атынан айқын болса, унитарлық  екендігін біз Конститутциямыздан айқын көре аламыз. Енді міне бұл  терминдердің астарында не жатқанын зерделеп, оның маңызы мен мәндерін түсінуге күш саламыз. Осы жұмысты  атқара отырып біз өз мемлекетімізді, оның атқару органдарының алатын орнын  білетін боламыз. Сондықтан біз  зерттеуіміздің арасында мемлекеттердің ерте заманғы нысандарын да сөз арасында келтіреміз.

Соңғы жылдары біздің заңгер-ғалымдарымыз «Мемлекет және құқық теориясы»  пәніне бірнеше оқулықтар жариялап үлгерді. Міне бұл еңбектермен қатар  мен орыс тілді оқулықтарды да пайдаландым.

Бастапқы  айта кететін жайт мемлекеттің мәні, құрылымы және қалыптасуы туралы сұрақ  бір-бірімен едәуір ажыратылатын екі  сұраққа бөлінеді: мемлекеттің пайда  болуы және оның дамуы туралы сұрақтар осы мәселені қамти алады. Мемлекеттің  пайда болуы туралы сұрақтарға қоғамда  мемлекет деп аталатын құбылыстың қалыптасуы туралы сұрағы болып табылады. Мемлекеттің  дамуы туралы сұрақ - мемлекеттің  қайта өрлеуі мен оның бүгін көріп  отырған нысандарға ие болуы қандай факторлардың әсерінен болғандығы туралы сұрағы болып табылады. Мемлекеттің  мәні және құрылымын білу үшін міндетті түрде оның нысандары мен типологиясы  зерттелуі қажет. Әрине, соншама  ауқымды тақырыпты бірден түпкілікті саралау қиынға соғады. Алайда берілген жұмысымда аталған сұрақтардың  барлығын да құрастырғым келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Мемлекет нысанының түсінігі, оның құрылымы

 

Конституциялық  құқықта мемлекет нысанын жіктеудің  өзіндік ерекшеліктері бар. Ол мемлекеттік  биліктің бөлінуі және тұтастығы  осы тұрғыдан қарағанда мемлекет нысанын поликратиялық (көп билікті) монократиялық (жеке адам билігі) деп  ажыратады.

Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі байқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын  болсақ, олар тек қана республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттер көбіне монархия болатыны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет (Мысыр), Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары Аристотель, Монтескье, Локк, Вашингтон, де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз байланыста дамиды.

Тәуелсіз  Қазақстанда екі жылдан кейін, 1993 жылғы Конституциясының орнына екінші 1995 жылғы Конституция алынды. Бұл  соңғы Конституция мемлекеттің  сыртқы нысанын өзгертіп, Қазақстанда  президенттік республиканың саяси  жүйесі құрылды.

Поликратиялық мемлекет нысаны – биліктің мемлекеттің  әртүрлі органдарының арасында бөлінуі (парламент – заң шығарушы, мемлекет басшысы және үкімет-атқарушы, соттар – сот билігі) өзін-өзі тежеу  мен тепе-теңдік принциптерімен, аумақтың өзін-өзі басқару арқылы жүргізіледі.

Монократиялық мемлекет нысаны - белгілі бір органның немесе лауазымды тұлғаның жеке билігімен  сипатталады.

Мемлекет  нысаны мынадай сұрақтарға жауап  береді. Мемлекеттік билік қандай принциптерге және қандай территориялық  ерекшелікке байланысты құрылған, мемлекеттің  жоғары органдары қалай құрылады, олар өзара және халықпен қандай байланыста жұмыс істейді, олар қандай әдістермен жүзеге асырылады.

Мемлекет нысаны дегеніміз – басқару нысанына және саяси (мемлекеттік) режиміне сәйкес мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы, мемлекет формасы сол мемлекеттің қалыптасуы мен дамуының нақты тарихи жағдайына байланысты болады, оған мемлекеттік тарихи типі мен мәні әсерін тигізеді. Мысалы феодалдық типтегі мемлекетке басқарудың монархиялық формасы сәйкес келді, ал буржуазиялыққа республикалық. Мемлекет формасы көп жағдайда елдегі саяси күштерге байланысты дамиды. Мысалы: буржуазиялық революциялар (Англиядағы) буржуазия мен феодалдық келісімге келуіне әкелді, соның нәтижесінде конституциялық монархия пайда болды. Мемлекет формасына мемлекеттің ұлттық құрамы, тарихи дәстүрлер, мемлекеттің территориялық көлемі, басқа да факторларға әсер етуі мүмкін.

Мемлекет  формасы мына мәселелерге жауап  береді: мемлекеттік билік қандай принципке сүйеніп, қандай территориялық  негізге құралған, мемлекеттің ең жоғарғы билік органдарының құрылысы, олардың арасындағы және халықпен өзара  байланыстылығы.¹

Мемлекет  формасы ретінде мемлекеттік  басқару формасына, мемлекеттік  құрылысына және саяси режимге байланысты мемлекеттік билік ұйымдарының  құрылуы түсіндіріледі.

Мемлекет  формасы нақты тарихи қалыптасуы мен даму жағдайларына байланысты.

Мемлекет  формасы мемлекеттік ұлттық құрамы, тарихи дәстүрлері, елдік теориялық  көлемі және тағы басқа факторлар  әсер ете алады. Мемлекет басқару  формасы мен саяси өкіметтің  негізгі институттарының құрылысына қарай да әр түрлі болады.

Мемлекеттің белгілері оның алғышарттарындағы  көріністерден тарихи процестер  барысында мемлекеттің нысанына айналады.

Мемлекеттік нысаны (формасы) дегеніміз адамдар  арасындағы, адамдар мен мемлекет арасындағы, мемлекет пен адамдар  арасындағы оларды басқару процесінде (саяси режим) өзара саяси қарым-қатынасына айқындайтын (басқару нысаны) және мемлекеттік  әкімшілік аумақтық бөлінуін аймақтық құрылым ұйымдастыра алатын мемлекеттік  құрылымы болып табылады.

2. Басқару нысаны: монархия, республика. Олардың түрлері, даму  тенденциясы

 

Басқару нысаны - жоғары мемлекеттік билікті  ұйымдастырумен оны құру тәртібі. Басқару  нысанының сипаты түптеп келгенде қоғамның түріне байланысты болады. Айырбастың экономикалық арқауларына қатысы жоқ  және орталықтандырылған мемлекеттік  биліктің күшімен бірігуге мәжбүр қоғамда басқарудың табиғи тұрпаты монархия болып табылады. Басқару нысаны жерге феодалдық меншік жүйесінің иерархиясымен және монархтық меншікпен тұтасып   жатпаса ол деспоттық түрге ие болады. Ептің саяси жағынан тең субъектілер меншік иелері арасындағы алмасуға негізделген қоғам үшін басқарудың республикалық нысаны тән.

Басқару нысаны, сондай-ақ, әлеуметтік-саяси  күштерге және өзара күрестің нәтижелеріне, жекелеген елдердің тарихи ерекшеліктеріне, елге саяси процестердің ықпалына да байланысты қалыптастырады. Айталық, Ресейде  басқарудың демократиялық тұрпатын қалыптастырудағы қиындықтар оның қоғамдық құрылысындағы өзіндік ерекшеліктеріне  байланысты болып отыр. Әлеуметтік факторларға негізделген саяси  режим мемлекеттегі нақты қалыптасқан  тарихи жағдайларға сәйкес басқару  нысанына ықпал етеді. Бұл ретте  әлемдік және жеке халықтардың тәжірибелері де пайдалануы мүмкін.

Басқарудың  тарихи нақты қалыптасқан нысандарына  байланысты мемлекет теориясы басқаруды  бірнеше түрге бөледі.   Оның ішінде ең көп тарағаны мемлекеттің  нысанын билеушілердің санына қарай  бөлу. Егер билік, бір адамның қолында  болса - монархия көп адамда болса - демократия, халықта болса - демократия немесе республика.

Мемлекеттің тура аттарын жіктеуді Геродот та айтып кеткен екен.

Мемлекеттің түрлеріне байланысты басқа да пікірлер көп. Дегенмен, Геродоттың басқару нысаны бөлу жөніндегі пайымдаулары бізге  дейін жетті. Геродот айтқан аристократтық  нысаны мемлекеттің дамуы барысында  ығыстырылып, қазір монархия мен  республиканың айырмашылығы туралы тұжырымдар қалыптасты.

Басқару нысаны ретінде монархияның кейбір ерекшеліктері мынадай:

1) Бір  адамның – монархтық (фараон, король, патша, император, ұлы  князь, шах, әмір т.б.) өмір бойы  жоғары билікке ие болуы;

2) Жоғары  бөліктің сабақтастығы мұрагерлерге  берілу арқылы, шешіліп отырады;

3) Монарх  мемлекеттік өкілдікті өз құқық  бойынша алады;

4) Монархтық  мемлекет басшы ретінде заңды   жауапкершілігінің болмауы. Дегенмен, бұл белгілердің нақты жүзеге  асырылмаған мысалдары да көп.  Византияда билік құрған 109 императордың 74-і өлтіріліп, олардың орнына  мұрагерлері отырмаған. Рим легионерлері  императорларды тағайындап және  алып тастап отырған. Тарихи  даму барысында монархиялық билікке  де елеулі өзгерістер жасалды.  Бірқатар елдерде король билігіне  конституция мен парламент арқылы  шектеулер қойылады.

Монархияның екі түрі бар: шексіз (абсолюттік) монархияда монарх мемлекеттегі жалғыз жоғары басқарушы  орган болып табылады. Бұндай жағдайда монарх заң шығару функциясын жүзеге асырады, атқарушы органдардың қызметіне  басшылық жасайды, сот билігіне бақылау  жасайды. Басқару нысаны ретінде  Республиканың мынадай ерекшелік  белгілері болады:

1) мемлекеттік  органдардың белгілі бір мезгілге  сайлануы;

2) мемлекеттік  басшының белгілі бір мезгілге  сайлануы;

3) мемлекеттік  биліктің өз құқықтары бойынша  емес, тәуелсіз халықтың тапсыруы  бойынша жүзеге асырылуы;

4) мемлекет  басшысының заңды жауапкершілігі  болуы;

Тарихи  кезеңдерде республиканың бірнеше  түрлері  болған. Айталық, буржуазиялық   республика   азаматтық   қоғамды   саяси   ұйымдастыруға қабілетті. Азаматтардың теңдігі олардың саяси  жағынан біреуіне мүмкіндік береді.²

Қазіргі кездегі республикалық басқару  үшке бөлінеді: парламенттік, президенттік, аралас. Бұлардың бір-бірінен айырмашылығы: жоғары билік органдарының парламент  немесе президенттің қайсысы үкіметті құрайды және оның жұмысына бағыт  береді және қайсысының алдында үкімет жауапты, парламенттің бе, әлде президенттің бе, осыған байланысты. Парламенттік республикада, парламент тек қана заң шығарушы өкілетікке ие болып қоймайды, сонымен  қатар үкіметті отставкаға жіберу құқығына ие болады, оған сенімсіздік білдіре  алады. Үкімет парламент алдында  өз қызметі үшін жауапты. Бұндай жағдайда Президент тек қана мемлекет басшысы  болып есептеледі, үкімет басшысы  бола алмайды. Президенттік республикада президент үкіметті құрайды, бақылау жасайды, үкімет президент алдында өз қызметі үшін жауапты. Аралас президенттік - парламенттік республикада парламент те, президент те үкіметке қатар бақылау жасайды, үкіметке қатысты екеуі де жауапты болады.

3. Мемлекеттік құрылым:  унитарлық, федерация, конфедерация

 

Осы заманғы  теория бойынша мемлекеттік құрылым  унитарлық және федеративтік болып  бөлінеді.

Унитарлық мемлекеттің ішкі аумақтың құрылымында  басқа мемлекеттер болмайды. Осы  мағынады унитарлық мемлекет біртұтас мемлекет болып табылады. Унитарлық  мемлекет тек әкімшілік - аумақтық бөлшектерге  бөлінеді де, мемлекеттік ішкі әкімшілік - аумақтық құрылымын құрады. Әкімшілік-аумақтық құрылымдарға ерекше құқықтық мәртебе  берілмейді. Мұндай мемлекеттерде бір  ғана конституция, бір заң шығаратын  жоғарғы орган, бір жоғарғы басқару  органы, біртұтас азаматтық болады.

Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет болып  табылады.

Мемлекет  құрылымының екінші бір түрі - федерация. Федерация құрамында екі немесе одан да көп мемлекеттер болады. Федеративтік мемлекет күрделі мемлекет. Онда федералдық конституция, заң шығару, басқару органы бар.

Дегенмен  федерациялық мемлекеттің билігі оған кірген мемлекеттерден өріс алады. Бұл  әр түрлі формада көрінуі мүмкін. Кейде мемлекеттер федерациясына  кіретін үкімет одақ мемлекеттің  ең жоғарғы билігін құруы мүмкін, мысалы президент. Бірақ бұл екінші жағдайда да мемлекеттерге одақ мемлекетінің билігін жүзеге асыруға қатысуға құқық берілген. Мысалы, барлық республикалық  одақ мемлекеттерінде палаталарының  бірі федерация мүшесінің өкілдігі ретінде қызмет етеді және де бұлардың кейбіреулерінде федерация субъектілерінің  теңдігі әрі мемлекет - мүшесіне, көбіне федерацияға енетін, конституцияны  өзгерткенде шешуші дауысы бар бөлек  мемлекеттерге депутаттарының санының  теңдігін ұсынғанда көрінеді.

Бұл федеративтік құрылыстың үлкен және эмперикалық  түрлілігіне куә болады. Бұлардың жартысы тарихи өзгеріп бірқатар федерациялардың унитарлық мемлекетке айналу тенденциясында көрініс табады.

Сондай-ақ, тәуелсіз мемлекеттердің бірігуі конфедерация деп аталады.

Конфедерация - тәуелсіз мемлекеттердің одағы. Бұндай одақ бір немесе бірнеше саяси, экономикалық, әскери т.б. мақсаттарды көздеп құрылады. Конфедерация белгілері бар құрылым  мемлекет конфедерациялық одаққа кіре отырып, өзінің тәуелсіздігін толық  сақтайды.

Мемлекет  конфедерациялық одаққа өзінің тәуелсіздігін  толығымен сақтап, ішкі және сыртқы істердің барлығында дербес субъект  бола береді. Әдетте конфедерацияның  бір әскери заң шығарушы органдары, бір азаматтығы, бір салық, бюджет, ақша бірлігінің жүйесі болмайды. Конфедерацияның  маңызы бойынша шапқыншылық немесе қорғаныс одағы болатын шатастырмау  керек. Оларға қарағанда конфедерация тиісті тұрақты болады және оның мемлекеттік  заңды сипаттамасымен және өз биліктерімен тек қана сыртқы істерде ғана жүзеге асырылмайтын, басқарудың конфедералдық  органдары бар.³