Егемендік

              Жабайы түрдегі бостандық немесе «абсолюттік бостандық» адамдар үшін мемлекеттікті мемлекеттегі болмысы ретінде қалыптасады. Мемлекеттің болмысы өкіметтің саяси ұйымдасуы элементтерінің толық емес жиынтығы бола отырып, адамдар қабілеттерінің табиғи теңсіздігі мен олардың жеке бастың бостандығына билік пен меншікке деген бірдей ұмтылысымен негізделеді. Осыған байланысты қоғам мүшелерін тең дәрежеде топтастыру үшін қоғамдық билікті орталықтандыру қажеттігі тұрады.

              Қазіргі таңдағы біздің мемлекетімізді Қазақстан Республикасының кеңес дәуірінен кейінгі саяси дамуындағы ең ақырғы өлшем деп қарауға болмайды. Дегенмен, ол қазақ жеріндегі тұрғылықты халықтың сан ғасырлық этнополитогенездік дамуының, демографиялық және басқа мемлекетті құраушы тарихи процестердің нәтижесі болып табылады. Осыған байланысты Қазақстан мемлекеттігінің қалыптасуын зерттеу үшін, ең алдымен мемлекеттің аумақтық негізделуі мен оның тарихи қалыптасуы уақытты анықтау мәселелеріне назар аудару қажет.

              Егеменді Қазақстанның бүгінгі қалыптасуы этнополитогенездің үздіксіз процесінде оның мемлекеттігінің өткеніне, бүгінгі күніне және болашағына ара қатынасы болып табылады. Алайда, этнополитогенездің үздіксіздігі тарихи уақыттың әр кезеңіндегі оның сандық және сапалық тұрақтылығын көрсетпейді.

Егемендіктің белгілерінің пісіп жетілуінде сапалық және сандық өзгерістердің ара қатынасына қарай көшпелі тайпалардың этнополитогенездік тарихи уақытын кезеңдер мен дәуірлерге бөлуге болады. Бұл екеуі де Қазақстан мемлекеттігінің қалыптасуын бейнелейді, әтсе де өзінің мәні мен мазмұны жағынан тең емес.

Этнополитогенез дәуірі мемлекеттіктің жаңа сапасын қалыптастыратын адамдар қауымының өзара қатар және шарттасқан түрде жүретін этникалық және саяси белгілі бір дәрежедегі тұтастығымен сипатталады. Кезең дегеніміз белгілі бір уақыт өлшемінде мемлекеттіктің жекелеген белгілері мен элементтерінде сандық жинақталу және өзгеру сипаты бар өзгерістер болып отыратын тарихи уақыт кесіндісі. Бұл кезеңде ол жаңа сапалық тұрғыда қалыптаса қоймады, дегенмен пісіп, жетіле бастайды.

              Этнополитогенездің белгілі бір дәуіріне тән жаңа сапа – егемен мемлекеттің мейлі ол адамдардың рулық немесе тайпалық қауымдастығы болсын, жоқ дегенде бір элементінің жетіліп, қалыптасуы болып табылады. Бұған аумақтық иеленудің салыстырмалы түрдегі тұрақты сипаты, орталық жоғарғы биліктің пайда болуы немесе әкімшілік-аумақтық бөлінудің, алым-салық жүйесінің, тәуелділік институтының немесе индивидтердің құқығы мен міндетін белгілейтін азаматтық институттың пайда болуы жатады.

Этнополитогенез кезеңінде Қазақстан мемлекетінің қалыптасуы бытыраңқы сипаттағы мемлекеттіктің көптеген кездейсоқтары мен бұлталаңы бар даму сәттері мен шынайы орнығуын қамтиды. Онда жекелеген элементтердің эмбрионалдық қалпы мен мемлекттіктің белгілі типке жатпайтын өтпелі сипаттағы сапалық белгілері өсіп жетіледі. Жекелеген кезеңдік өлшемде мемлекеттің қалыптасу заңдылықтары саяси болмыстың әр алуан сипатымен көмескеленіп отырды.

              Дәуір тарихы кезеңдердің түйінді белгілерін қамти отырып, этнополитогенездің негізгі қайшылықтарын, шешуші ағымдарын көрсетеді. Мемлекетті зерттейтін ғылым тарапынан дәуірді алып қарастыру тарихтың күрделілігін, бұлталаңын ашып көрсетпеуі мүмкін. Алайда, ол мемлекеттіктің жекелеген элементтерінің бастапқы, қарапайым қалпынан бастап толыққанды, біртұтас жоғарғы және тәуелсіз билікке дейінгі аралықтағы адамдар қауымдастығын бір әлеуметтік организмге біріктірген заңдылықтарды анықтайды.

              Қазақстан мемлекеттігінің болмысын әртүрлі ұлттың өткенін сақтайтын бүгінгі немесе құқықтық мемлекетке ие ұлт болашағының бастауы ретіндегі бүгінгі түрінде түсінуге болады.

Мемлекеттің қалыптасуындағы шешуші сәті бұл этнополитогенез ағымдарында дамуды тежейтін сабақтастық сәті екендігі даусыз. \

              Қазақстан Республикасы мемлекеті сияқты сатылардан тұратын қазақ жеріндегі әлеуметтік-генетикалық буынның бүкіл қалыптасу жолы болып табылады. Қазақстан Республикасы мемлекеті де әлеуметтік дамудың белгілі бір сатысы бола отырып, мемлекеттің нығаюы мен дамуына, әсіресе, Қазақстан қоғамында және мемлекеттер мен халықтардың дүниежүзілік қатынасында өзінің әлеуметтік қызметін іске асыру бағытында шешуші орын алды.

              Қазақстан Республикасындағы конституциялық сипат прогрессивтік бағытты таңдады. Бұл біздің мемлекетімізідің қарқынды дамуын нықтай түседі.

              Конференциядан кейінгі дәуірдегі Қазақстан мемлекетінің одан әрі қалыптасуының өлшемі болып ұлттық өрлеу мен елдің әлеуметтік модернизацияға жететін жағы есептеледі.

Бұл уақыт өтпелі кезеңнің стратегиялық уақыты – республика халқының өз мемлекетін толық мәніндегі экономикалық және әскери жағынан тәуелсіз, шикізатты өндіруші елден индустриялық сипаттағы, ішкі мүмкіндіктері арқылы өз қажеттігін толық қамтамасыз ете алатын экспортер мемлекет дәрежесіне көтеру мақсатындағы табанды әрекетімен толықтырылады. Қазақстан Республикасының егемендігінің қалыптасуы 1992 жылдан бастап, 3 кезеңнен тұратын 15-20 жылға есептелінген.

              Бұл уақытты Қазақастан халқы табысты өткізуі әбден мүмкін. Республиканың экономикалық және әлеуметтік потенциалы, ел басшыларының салиқалы прагматизм осы тұрғыда болжам жасауға негіз болып отыр. Алайда, Қазақстан мемлекетінің қалыптасуы мемлекеттегі биліктің конституциялық бөлінуінің тиімді тетігін одан әрі жетілдіріп, дамушы конструктивтік демократияның Қазақстанға тән өзіндік ерекшелікке ие жаңа түрін қалыптастыруды көздейді. Міне, осыған байланысты Қазақстан мемлекетінің қалыптасуы бірнеше ұрпақты қамтуы мүмкін.

              Жалпы алғанда, Қазақстан мемлекетінің қалыптасуы мен дамуы үздіксіз процесс. Мемлекеттің сапалық жағынан толық пісіп жетілуі әлеуметтік дамуға жаңа мүмкіндіктер ашады. Қазақ қоғамының жан-жақты даму перспективасы дүниежүзінде оның мемлекеттік егемендігін нығайтып, беделін арттыра түседі. Бұл процесс үздіксіз, дамушы сипатта ғана жемісті, бағалы болмақ. Шын мәнінде Қазақстан Республикасының әрі қарай қалыптасуы, біздің өз Отанымызды гүлдендіруге деген ұмтылысымызбен тығыз байланысты. Дұрыс, саналы ойлайтын қоғам мен оның қайраткерлері үшін бұл ұмтылыс уақытша, өткінші тұрғыда болмақ емес.

Қазақстан Республикасының Президенті біздің мемлекетіміздің үздіксіз қалыптасуы жөнінде былай деп жазды: «Өтпелі кезең стратегиясының мазмұны мен мақсатының жүзеге асуымен байланысты, әлемдік қатынастағы Қазақстанның жаңа орны мен жаңа сапасын ескеруші стратегияны жасау, ойластыру қажеттілігі туады».

              Өзінің өткен тарихы сияқты Қазақстанның болашағы да шексіз. Алайда, қазақ даласындағы этнополитогенез процесі бойында мемлекеттіктің қалыптасуы әр уақытта толық болмағанымен тарихи тұрғыдан жасау мүмкіндігінен асып кетпейді. Бүгінгі Қазақстанның тарихы сахнасындағы бір рулық қауымның екіншісімен ауысып отыруы алғашқысының толық жойылуын көрсетпейді. Көне (ескі) тайпалар жаңадан пайда болған этникалық және саяси құрылымдарды жаңа атаулармен сақталынып, деформацияға ұшыраған жаңа халықты қалыптастырып отырған. Олардың әрқайсысының тағдырын көршілес тайпалар мен қандастарының тағдырын еш бөлуге болмайды.

              Қола дәуірінің басында пайда болып, сақтар уақытында гүлденуге жеткен Еуразия даласындағы тарих пен мәдениеттегі бірлік пен сабақтастық жоғалған жоқ, қайта көне түркі дәуірінің басталуымен жаңа этникалық жалғастық тапты.

Қазақтың ата-бабалары басқа халықтар сияқты біздің дәуіріміздің орта ғасырында ортақ Қазақ мемлекеттігін құрды.

    2.2 Қазақстанның егемендік жолындағы Конституциялық

              эволюциялары (дамуы).   

     Бұрынғы Ресей империясы қол астындағы ұлттардың саяси жағынан өзін-өзі билеу барысындағы процестері езілген ұлттардың жеке, тіпті оның ішінде буржуазиялық мемлекет құруға әрекеттенбеді деген пікірді теріске шығарды. Мәселе ұлттардың өзін-өзі билеуге ұлттық сананың қандай деңгейінде жетіп, оның мүмкін болатын қандай тарихи жағдайларға байланысты екендігінде. Алайда, автономияға ие болу аймағы ұлан-байтақ, көптеген халықтың өкілдері тұратын, ресурстарға бай Қазақстан сияқты аймақта этнополитогенездің бүкіл процесін тоқтата алмайтын еді.

Автономия тек қазақ ұлтының саяси өзін-өзі билеуінің кезеңі болды, атап айтқанда, ол қазақ халқының өзін-өзі билеуінің тиімді нысаны мен дәрежесін, оның Қазақстанның мемлекеттік дамуына қажетті қолдау көрсететін федералды биліктен белгілі бір тәуелдігін сипаттады.

              Қазақстанның егемендікке жетудегі конституциялық даму дәуірін «Ресейдің арта қалған шығысындағы Түркістан, Қазақстан сияқты аймақтарда халықтың өзін-өзі билеу процесін тура, өтпелі кезеңдер мен осы жолда кездескен қиындықтарды көрсетпей, көзге елестетуге болмайды», – деп жазды С.З. Зиманов. Күрделілігі көп, негізінен, кеңес үкіметі қамқорлығы мен басшылығының қол астында өткен бұл дәуірдің мәнін объективті түрде анықтау үшін, Қазақстан мемлекеттігінің конституциялық қалыптасуындағы барлық кезеңдердің мазмұнын ашудың мәні бар.

              Бұл кезеңде ұлттық бірлесудің материалдық базасы мен жалпы аумақтық негізін қалыптастыру қажет болды. Тек экономикалық өмірдің тұтастығы ғана қазақ этносының ұлтқа бірігуін аяқтай алатын еді. Бірақ ұлттық экономикалық өмірдің тұтастығы ешқашан бірыңғай өмір кеңістігінсіз, аумақсыз пайда болған емес.

Ұлттық бірігудің негізі бола отырып, этнополитогенездің осы өзара байланысты шарттары, мемлекеттіктің өзін немесе егемендіктің қалыптасу мүмкіндігін, ұлттық мінез-құлық пен белгілерінің даму деңгейін бірге анықтайды. Алайда, биліктің тек қана бір орталықтан жүргізілуі ғана халықтың аумақтық тұтастығын ұлттың мемлекеттік аумағына айналдырады.

              Қазақстан мемлекетінің одан әрі қалыптасуының өлшемі болып ұлттық өрлеу мен елдің әлеуметтік модернизацияға жететін жағы есептеледі. Бұл уақыт өтпелі кезеңнің стратегиялық уақыты – республика халқының өз мемлекетін толық мәніндегі экономикалық және әскери жағынан тәуелсіз, шикізатты өндіруші елден индустриялық сипаттағы, ішкі мүмкіндіктері арқылы өз қажеттігін толық қамтамасыз ете алатын экспортер мемлекет дәрежесіне көтеру мақсатындағы табанды әрекетімен толықтырылады.

              Қазақстандағы ұлттық-мемлекеттік құрылыстың келесі құрамдас бөлігіне республикадағы кеңестік аппараттарға жергілікті ұлт өкілдерін тарту саясаты жатады. Бұл саяси-әлеуметтік мәселе екіжақты процесс түрінде шешіліп жатты. Оның бір іс қағаздарын ана тіліне аудару арқылы мемлекеттік аппаратты қалың бұқараға жақындату болса, екіншісі жергілікті ұлт өкілдерін кеңес мемлекеттік аппаратының қызметіне тарту болды.

              Конференциядан кейінгі дәуірдегі Қазақстан мемлекетінің одан әрі қалыптасуының өлшемі болып ұлттық өрлеу мен елдің әлеуметтік модернизацияға жететін жағы есептеледі. Бұл уақыт өтпелі кезеңнің стратегиялық уақыты – республика халқының өз мемлекетін толық мәніндегі экономикалық және әскери жағынан тәуелсіз, шикізатты өндіруші елден индустриялық сипаттағы, ішкі мүмкіндіктері арқылы өз қажеттігін толық қамтамасыз ете алатын экспортер мемлекет дәрежесіне көтеру мақсатындағы табанды әрекетімен толықтырылады.

              Егеменді мемлекеттің заңды белгілері – қазақ автономиясының өз Конституциясы, мемлекеттік билік пен басқарудың жоғары органдарының қызметі, Қазақстан аумағында белгілі бір заң шығару мүмкіндігі түрінде қалыптасып және ең ақырында, республика Одақ көлемінде тікелей сыртқы мемлекетаралық байланыстарды орнатты.

              Ел егемендігінің негізін құрайтын жер мен кен байлықтары, су, ауа кеңістігі, өзге де табиғи ресурстары халықты мәдени және тарихи құнды мұралар.

              1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» конституциялық заң осы процестің негізгі басқыштарының бірі болды.

              Мемлекеттік егемендік туралы Декларацияның негізгі қағидаларын  дамыта отырып, конституциялық заң Қазақстан Республикасының алдағы уақытта барлық мемлекеттермен өзінің ара қатынасын тәуелсіз мемлекетке тән халықаралық құқық принциптері негізінде құратындығын жариялады. Бірінші рет бірыңғай Қазақстан азаматтығы бекітілді. Декларацияда жарияланған меншік формасының әр түрлілігі заңдастырылып, мемлекеттің өзіндік қаржы-кредиттік, салықтық және кедендік саясаты бар дербес экономикаға ұстаған бағыты нығайтылды. Ұлттық бірігудің негізі бола отырып, этнополитогенездің осы өзара байланысты шарттары, мемлекеттіктің өзін немесе егемендіктің қалыптасу мүмкіндігін, ұлттық мінез-құлық пен белгілерінің даму деңгейін бірге анықтайды. Алайда, биліктің тек бір орталықтан жүргізілуі ғана халықтың аумақтық тұтастығын ұлттың мемлекеттік аумағына айналдырады.

              Конституциялық заң Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығын қорғау үшін дербес әскери қарулы күштерін құруды қарастырды. Қазақстанның толық мемлекеттік тәуелсіздікке ұмтылуы енді ұлттық сана сезімнің шапшаң өсуін ғана емес, республикада басталған жаңаруларды тоталитарлық Орталықтың басып тастауынан қорғау қажеттігінен де туындады. Қазақстан егемендігінің негізгі саяси құқықтық белгілері конституциялық тұрғыдан бекітілді. Егемендіктің сипаты одақтық мемлекеттің нақты тарихи кезеңдерінде кеңес федерациясындағы жалпы процестер мен бағыттар арқылы анықталып отыр.

              Бүгінгі таңда, біз бұл дәуірдің бірінші кезеңі – Қазақстанның жаңа индустриялық сапаға жетуде экономикалық өрлеумен құқықтық-ұлттық мемлекет пен азаматтық қоғам негіздерін қалыптастыруды мақсат ететін Қазақстан Республикасы егемендігінің қалыптасу кезеңінде тұрмыз. Қазақстан егемендігінің негізгі саяси құқықтық белгілері конституциялық тұрғыдан бекітілді. Егемендіктің сипаты одақтық мемлекеттің нақты тарихи кезеңдерінде кеңес федерациясындағы жалпы процестер мен бағыттар арқылы анықталып отыр.