Егемендік

КІРІСПЕ                                                                                                                   

І тарау ЕГЕМЕНДІКТІҢ ЖАЛПЫ ТЕОРИЯСЫ                                                                                                            

1.1 Егемендіктің жалпы теориясы

ІІ тарау ҚАЗАҚСТАНДА ЕГЕМЕНДІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ                                

2.1 Қазақстанда мемлекеттік егемендіктің қалыптасуы және кезеңдерге бөлінуі

2.2 Қазақстанның егемендік жолындағы конституциялық эволюциялары (дамуы)

ІІІ тарау ЕГЕМЕН ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

3.1 Егемен Қазақстанның саяси проблемалары

ҚОРЫТЫНДЫ                                                                                                     

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ                                                         

КІРІСПЕ

      Ел тәуелсіздігінің жиырма жылы тұтас бір дәуір. Өйткені, осы бір тарихи жағынан алып қарағанда аз ғана уақыт ішінде басқа елдер мен халықтар тұтас жүз жылда бастан кешетін мейлінше қуатты, әрі мәні жағынан революциялық, қоғамдық түбегейлі өзгерістер болып өтті. Осындай бұлтарыс көп күрделі де тар жолда біз Қазақстанда егеменділіктің қалыптасуына қатысты мемлекеттік – құқықтық мәселелерді егжей-тегжей ой елегіне өткізуге ұмтыламыз. Мемлекет дегеніміз адамзат тарихының әмбебап субъектісі, өзгермейтін әлеуметтік құндылығы болып табылатын адамдардың тұрақты қарым-қатынас өнімі іспеттес. Әлбетте, мемлекет халық пен тұлғалардың бостандығын ұйымдастыруға және сақтауға қабілеті болуға тиіс. Алайда, тарихта ешкім халықтың кепілденген бостандығына делдал бола алмайды. Мемлекеттің ең маңызды белгілерінің бірі – егеменділік. Егеменділік қоғамның бүкіл саяси жүйесінің шоғырланған көрінісі. «Егемен» деген сөздің тарихи және этимологиялық мағынасы әлеуметтік қатынастардағы субъектілердің ерекшелігін танытады, яғни жоғарғы билікті жүзеге асыру барысында дербестік, тәуелсіздік қабілетін және шешім қабылдау кезінде оны іске асыруды субъективті жауаптылықты білдіреді.

              Егемендік – субъект үшін игілік және проблема. Игілігі - өзінің субъектілігін толық көрсету мүмкіндігі, шығармашылық қасиетін дамыту және жүзеге асырудағы дербестігі мен тәуелсіздігі. Проблемасы - әлеуметтік үрдістерді басқаруда шешуші рөлді атқару қажеттілігі, міндеттілігі және жауаптылығы. Мемлекеттердің конституциясында халықтың егемендігі белгіленген. Халық егемендігінің саяси көрінісі мемлекеттің пайда болуы.

              Егеменділік, ең жоғарғы саяси құндылық. Егемендік – қоғамның бүкіл саяси жүйесінің шоғырланған көрінісі, егемендік категориясының жалпы сипаты бар, мемлекет мінінің абстрактылы көрінісі және барлық басқа мемлекеттік түсініктерді өзіне бағындырушы ретінде көрінеді. Белгілері мен қасиеттерінен және оған берілетін анықтамалардан жоғары ұғым. Егеменділік қоғам үшін әрі құрал, әрі мақсат, ол кеңістікте де, мезгілде де бар, өйткені осы қоғам үшін мемлекеттің қазіргісі мен болашағын құрайды. Біздің республиканың егемендігі оның мемлекеттігінің өмір сүруінің табиғи және қажетті жағдайы. Ең алдымен ол мемлекеттіктің барлық элементтерін бекітуге, азаматтардың өз мемлекетімен өзіндік тарихи жолымен, аумақтық тұтастығын және әлеуметтік тұрақтылықты сақтауға бағытталған.

              Егеменділік иесі және мемлекеттік биліктің көзі көпұлтты халық болып табылады. Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық. Халықтың егемендігі конституциялық институттар жүйесі ретінде халықтың мемлекеттік үкіметінің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтары түрінде жүзеге асуымен байланысты.

І тарау ЕГЕМЕНДІКТІҢ ЖАЛПЫ ТЕОРИЯСЫ

1.1 Егеменділік жалпы теориясы

     Егеменділік жалпы теориясы негізінің ретроспекциясы оның қағидаларының қоғамдағы жоғарғы билікті ұстанушы мен жүзеге асырылу жолдары арқылы салынады. Осыған байланысты «монарх егемендігі», «халық егемендігі», «парламент егемендігі», «ұлттық егемендік», «тап егемендігі», «құқық егемендігі» және «мемлекеттік егемендік» идеялары дамиды.

              Аталған әр қағиданың мазмұны жағынан өзгеше, өйткені пайда болу алғышарттарына байланысты нақты тарихи ерекше құбылыстар. Олардың әрқайсысы белгілі бір дәуірде экономикалық қарым-қатынас пен адам санасының рационализациясын қажет ететін қоғамның әлеуметтік жағдайының сапалы түр өзгертушіліктерін салыстырады.

              Орта ғасырдағы егеменділік туралы ілімді жетілдіру және соңғы ғасырда оны дамыту, осы уақытқа дейін мемлекеттің болашақ тағдырына көз қарасы – егеменділіктің мәнін тану бір келкі емес процесстің органикалық бөлімдерінің нәтижесі. Жоғарыда айтылған барлық ой пікірлер белгілі бір мөлшерде қазіргі ХХ ғасыр соңындағы мемлекеттік материяда өздерінің жүзеге асырылуын табады. Бірақ егеменділіктің нақты бір идеясын көруге болатын мемлекеттік нысан мен институттардың сан-алуан болуы осы егемендікті таратушының арқасында емес, ол адамзат тарихының мыңжылдық тереңінде жасырынған жалпы байланыстылықтың арқасында пайда болған.

              Сондықтан да, өзара тәуелді, этникалық, әлеуметтік көп қабатты және экономикалық байланысқан әлемде мемлекеттік егеменділік идеясы өмір сүреді. Ол орта ғасырларда белгілі бір Еуропалық қағида түрінде ұғынылғаннан кейін іске асырыла бастады. Қоғамда қандай қарама-қайшылық болуына қарамастан, тайпалық, ұлттық, жеке тұлғалар арасында жалпы әлеуметтік сипатқа ие, олардың шығуына онтологиялық себебі болатын, олардың әртүрлі нысандары мемлекеттілікті өмірге сырттай шақырды.

              Индивидтің әлеуметтік түйсігін өзіндік сақтауының өзіне тән инстинктен әлеуметті сырттағы және өзінің ішіндегі зиянды ықпалдан өзіндік қорғау туындайды. Индивидтің бір-біріне мұқтаждылығы мен мүдделігінің жиынтығы ретінде әлеуметтің өзіндік қорғау түйсігі әлеуметтік билікті тудырады. Осы биліктің тарихи қалыптасуының потестарлық күйінен мемлекеттік билік пен егеменділік пайда болады.

              Монархия, аристократия және демократия бір-бірін толықтыру кезінде, ұзақ тарихи кезеңдерді бастарынан өткізеді. Бүгін де шартты түрде аз мөлшерде мемлекеттің тұлғасының орнына монархты ұсыну, мемлекет басшысын – президент немесе бас хатшыны басқа аристократтың орнына ағартушы (рулық, партиялық – номенклатуралық немесе кәсіпқой) бюрократияны ұсыну қиын емес, ал демократияны бір аумақта халық жиналысы нысанында, халық үкіметі түрінде жетілдіру (парламент немесе Кеңестер болса) азаматтардың (плебисциттер, референдум, петиция сұрау) өз еркімен көңіл білдіруін толықтыратын институттармен жетілдіру күрделі. Кез-келген типтегі «құлдық» немесе «әлеуметтік», «феодалдық» және «капиталистік» мемлекеттерде интегративті – күшті құрал, қоғамдық тәртіп пен мемлекеттік қауіпсіздікті, соттық және қадағалаушы тексеріс, қаруланған күштер өмір сүреді.

              Алғашқы қоғамдастықта табиғи пайда болған бұл институттар, олардың нақты қызметтері болған, бірақ өздерін көп бейнеде таныған жоқ, бірнеше өзін-өзі басқару органдарының болуы биліктің түрін қалыптастырды (көсем, ақсақалдар кеңесі, жасақ). Ұйымдасқан локальды күш ретінде, жалпының еркіне бағындыратын немесе уақыт өте келе аймақтық, орталықтандырылған биліктің мәні байқағанымыздай, егеменділік немесе мемлекеттік билік – қоғамда өзгерген жоқ. Ежелгі Египеттік патшалыққа үлкен мемлекеттік аппарат, шенеуліктердің бөлшек иерархиясы, әскері белгілі болған.

                            Өркениет тарихында әлеуметтік құрылым өзгереді, ал мемлекет қаланды. Себебі кез-келген қоғамның табиғатынан шығатын жалпы істер алғашқыда мемлекет үшін қосымша және екінші дәрежелі болса, кейін негізгі және міндетті болып ауысты. Мемлекет осы жалпы халықтың істерін шешу қажеттілігінен туындады, яғни сұғарым құрылыстарды салу, жер массивтерін игеру, мекендейтін ортаны қорғау. Осы істерді жүргізу барысында мемлекеттің қызметі таптық мүдделердің ықпалын сезінді, бірақ әлеуметтікті таптықта ерітіп, олардың табиғатын өзгертуге, ауыстыруға және мемлекеттің жалпы әрекетін тоқтатуға бағытталған ешбір таптық күші тарихта кездеспейді.

                            Егеменді билікті бақылау дәрежелерді сатумен, ірі байлықты тәркілеу жолымен мүліктік ерекшеліктерді түсіруге ұмтылды. Бәрінен байқалатыны, мемлекетте болуы мүмкін – саяси режимді тасымалдау, олар өздерін «ең жоғарғы демократия» деп жариялаған, мысалы, ХХ ғ. социал – большевиктер және ұлттық - әлеуметтік мемлекеттері, азаматтарға өте қатыгездікпен қараған және керісінше, скандинавиялық және батыс еуропалық елдер қатарындағы Англия, Японияда монархиялық қатынастарды «адам еркін тыныс алатын» шын мәнінде өркендеуші демократия үлгісіне қызмет етеді.

              Егеменділік – адамзаттық өмір сүрудің табиғи өзіндік ұйымдастырылуының адамға тән еркіндік сезімі мен нәтижесі. Өзін жануарлардан ерекше жан екенін алғашқы ұғынған парасатты адамның табиғи қажеттілігі – ол өзі сияқты ортада болып және бір-бірімен қарым-қатынаста болу қажеттілігі, бірге өмір сүру қажеттілігі басынан бастап басқаға қатысты адамның еркіндігінің мөлшерінің рухтанған, тумысынан еркін, адамның және оның тірі жиынтығының мәселесін қояды. Индивид еркіндігінің осындай мөлшерін анықтау үшін олардың әр қайсысына бірге өмір сүру барысында олардың бастапқы қажеттіліктерін қанағаттандыратын қажетті қарапайым тәртіп орнатылды. Бірақ қажеттілікті сезіне тұра жалпы тәртіп барлығының осы тәртіпке бағынуының нәтижесінде ғана пайда болуы мүмкін.

              Қоғам ядросы сияқты егеменділік сапасы біртіндеп қалыптасты. Бірінші болып, бірге тұрып, еңбек ету қажеттілігі сезімі мен түйсігінің адамзат иесінің ұғымынан шығатыны бірлік болды деп санаймыз. Көпшіліктен өз кезеңінде құзіретті жоғарғыға жалпы ерікті білдіру және шығарудан бірлік пайда болады.

Егеменділік белгілі бір территорияда нақты халыққа таратылатын өз күшінде бәрін қамтитын билік сипатын мемлекеттік билік деп атауға болады. Егеменділік пен дербес мемлекеттік билік мәні бойынша синонимдер. Егеменділік – сипат емес, биліктің белгісі де, қағидасы емес, нақты ұғымында бұл мемлекеттік билік. Билік барлығына және барлығы үшін, бір билік жоғары және тұрақты.

              Тәуелсіз мемлекеттік биліктің сапасы біздің пікірімізше, тарихи кейінірек ішкі жоғарғы жақ пен бірліктің бекітілуінен кейін егеменділік табылады. Индивидтің дамуының заңдылығымен және әмбебаптағы әлеумет пен соңғы бір-біріне қатысты жиынтықпен негізделген объективті процесс.

Басымдылық әскерлер дәуірінде мемлекеттік биліктің тәуелсіздігі шартты түрде болды, өйткені әр егеменділіктің кеңістегі шегі қозғалыста болды (Рим патшалығының әр түрлі мемлекеттік кезеңдерінде Шыңғыс хан, Александр Македонскийдің шапқыншылығы) және де жаңа жерлерді жаулап алу мен соғысты жүргізуге күш егеменділіктің ең жақсы, жалғыз ғана дәлеледемесі болды. Бәрібір нақты түрде мемлекеттік шекаралар біртіндеп айқындала бастады.

              Бейбітшілік дәуірінде халықаралық дәстүрлер мен шарттар арқылы мемлекеттер арасында құрылушы шекаралар бекітілді. Кейіннен әмбебап саласында шекаралар бұзылмайтындығы түсінігі қалыптасты. Негізінен ХХ ғасырдың ІІ жартысында мемлекеттік ұлттарды бейнелеу, бұл түсінік әлемдік қоғамдастықпен жалпы міндетті қағида, халықаралық құқықтық тәртіптің императивті нормасы ретінде белгіледі.

              Егеменділік – мемлекет мәні болып табылады. Егеменділік - өзінің қалыптасуы мен дамуының саяси, мемлекеттік биліктің сапасының бәрін қамтитын, тұтас дәрежесіне қол жеткізген сапалы арнайы әлеуметтік билік. Егеменділікті мемлекеттің мәні деп мойындау – яғни егемендікке ие емес немесе «егеменді емес» мемлекеттердің өмір сүруі мүмкін екендігі. Таптардың, әлеуметтік топтардың соқтығысуы арнайы тарихи кезеңдерде егеменділіктің сипаты мен күйін белгіледі. Бірақ осылай әрқашан болса, онда онтогонизмнің перманенттік күйі қайсы бір таптың жеңісі жағдайында ғана жоққа шығушы еді. Таптың технологиялық прогрестің жетістігі негізінде бір-бірін ортақ мүдделеріне әлеуметтік серіктесіп және күштемей ғана қарсы шыққан соң осыдан кейін әлеуметтік топтар, олардың біреулері – үстемдік етуші жеңімпаз, басқалары жеңілгендер, өз егеменділіктері үшін күресін жалғастырады, осылай шексіз болады.

    ІІ тарау ҚАЗАҚСТАНДА ЕГЕМЕНДІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

    2.1 Қазақстанда мемлекеттік егемендіктің қалыптасуы және

              кезеңдерге бөлінуі  

      Мемлекеттану және тарихи-құқықтық ғылымның таным объектісі барлық уақытта бірден қалыптасқан объект емес, әрі кеткенде аяқталып бітпеген. Сондықтан бұл ғылымдар зерттеу барысында мемлекеттік-құқықтық болмыстың қалыптасқан нысандарын ғана емес, сондай-ақ олардың нақты тарихи жағдайдағы сапалық деңгейіне дейінгі қалыптасу және даму процестерін де қарастыру қажет. Бұған қоса кез-келген заң ғылымының қалыптасқан таным объектісін объективті және субъективті факторлардың әсерімен жекелеген тұстарымен қатар, бүтіндей алғанда өздігінен дами отырып, қозщғалыста болатындығын ескеру керек.

              Егеменділік мәселесі жөнінде кеңестік дәуірдегі мемлекет танушылардың өте көп жұмыстарының негізгі анализі сипатты бір бөлшекке көңіл аудартқызады. Олардың бәрінде мемлекеттік егеменділік – сипат ретінде сирек белгілі, кейде – мемлекеттің немесе мемлекеттік биліктің жағдайы ретінде ұғынылады және ешқашан мемлекеттің мәні ретінде ұғынылмайды.

              Бұл тұрғыдан алғанда, Қазақстан мемлекеттігі деп отырғанымыз – мемлекеттік егемендік Декларациясының ресми-саяси тұрғыда жариялануы (25 қазан 1990 ж.) мен КСРО-ң тарау кезеңдегі және тарағаннан кейін қабылданған Мемлекеттік тәуелсіздік туралы (16 желтоқсан 1991 ж.) конституциялық заңының жай ғана заңды нәтижесі емес, Қазақстанда адам бостандығынан бастап, жеке меншік құқық-мемлекеттік және соңғы саты – Қазақстан Республикасы мемлекеті сияқты сатылардан тұратын қазақ жеріндегі әлеуметтік-генетикалық буынның бүкіл қалыптасу жолы болып табылады. Қазақстан Республикасы мемлекеті де әлеуметтік дамудың белгілі бір сатысы бола отырып, мемлекеттің нығаюы мен дамуына, әсіресе, Қазақстан қоғамында және мемлекеттер мен халықтардың дүниежүзілік қатынасында өзінің әлеуметтік қызметін іске асыру бағытында шешуші орын алды. «Жаңа мазмұнның нақты тұрғысы деп, қалыптаса бастаған оның белгілі бір деңгейде бастапқы кезеңіндегі нысанымен түйісіп, дамудың қайта бастау қабілетіне ие болатындай нысандары мен әдістерінен өткенін есептеуге болатын шығар».