Алтын Орда

            Ертеніне таң ата қытай жібегі, үнді шайы, Хорезм өрік, мейізі, қағы  тиелген керуеннің үш жүз түйеден  құрылған бастапқы көші Каффа  қаласынан басып, жүктерін кемеге  тиеуге Судакка қарай өтті. Керуен  басы Жақып, төрт серігімен  Каффадан Өзбек жатқан Ескі  Қырымдағы хан сарайына бұрылды. 

            Керуеншілер ордаға келіп, ханға  сәлем беріп, қонақ астарын  жегеннен кейін Өзбек пен Жақып  оңаша қалып әңгімеге кірісті.         

            Ел күйін көреген және болып  жатқан оқиғаларға сын көзіменен  қарай білетін тәжірибелі қарт, Хорезмнің бай өлке болуына  қарамай, тұрғын дихан, мақташы,  қолөнері адамдарынын Құтлық  Темір әмірдін ел басқару тәртібіне  наразы екенін, мешіт, медресе,  әмір, бекзада сарайларына қыш  илеп, тас қопарып жатқан көп  құлдардың ауыр бейнетке шыдай  алмай Ақберен деген үлемнің  дем беруімен жақында бас көтергендерін,  Өргеніште үлкен ұрыс болып,  Құтлық Темір адамдарының бұл  ереуілді әзер басқанын айтты.  Хан үн-түнсіз тындап отырды  да:

            - Ал оларға дем беріп жүрген  әлгі үлемді ұстады ма Құтлық  Темірдің адамдары?-деп сұрады. Жақып  байсалды жауап берді. 

            - Жоқ,- деді ол,-- Құлдар өздері  қырылып жатқанына қарамай үлемді  қашырып үлгіріпті. 

            - Әттегене-ай 

            -  Құтлық Темірдін өзі көптен  бері сырқат қой. Әйтпесе...

            - Иә, Иә.

            - Сөйтсе де... Иранға аттануыңызға  әскерлерін жіберуге дайындалып  жатыр. 

            - Әскерін қашан жібермек?

            - Сізден хабар күтіп отырғандай.

Өзбек ойланып  қалды.

            - Бұл жолы өзі бірге аттана  алмайды екен, ә? 

            - Әрине ғой. Сырқат адам жорыққа  шыға ала ма? Және қарамағындағы  елі де сенімсіздеу ғой... Дауыл  алдындағы теңіз тәрізді тына  қалған. Мұндай жағдайда оған  алысқа ке-туге болмас...

            Өзбек кенет әңгіме бетін бұрып  кетті. 

            - Әлгі бала неден өліпті?-деді  хан темен карап. 

Жақып үндей  алмай қалды.

            - Неге айтпайсың?!

            - Білмеймін, сосын айта алмай  отырмын. Бірақ бала өлімі тегін  өлім емес. Халық қадірлі адамы  қайтыс болғанда, не бір елге  батқан оқиғамен байланысты дүние  салған ұлдарына ғана арнап  жыр, жоқтау шығарады ғой... Ал  он алты жасар балаға арнап  жайдан-жай сондай күйінішті мақам  шығармаса керекті. 

            - Қандай мақам? 

            - Тамаша мақам!..

            - Айт! 

            - Бас жағы ғана есімде. Тегіс  біздің бір жас керуенші біледі. Каффадағы бір үлем кешеден  бері сол жігіттің айтуымен  оны қағазға түсіріп жатқан  көрінеді.

            - Бас жағын айт! 

            - Жарайды. Мақам өлген баласы  мен анасынын, әңгімесінен басталады...

А н а с  ы: Құлыным-ау, айтшы өзің, не қылам?

                   Қалай бұзам кұдіреттің әмірін?  

                   Керек дейді сенің жалғыз ұл  балаң, 

                   Керек дейді қызметіме тәңірім. 

 

Б а л а  с ы: Алғаны аз ба тандап өзі тәңірдің,

                      Соларына-ақ неге жұмсай бермейді?

                      Құрбы, құрдас, тастап бәрін бауырдың  

                      О дүниеге барғым менің келмейді.

 

А н а с  ы:  Ренжімеші, айналайын, жалғызым,  

                   Құдай өзі таңдап сені алған  сон.  

                   Айдай сұлу берер саған хор  қызын 

                   Қарауына күнәсіз боп барған  соң. 

 

Б а л а  с ы: Күнәсізге жер беті де қызықты,

                      Қолда барға көңіл шіркін толар  ма,

                      Айдай сұлу десеңізде хор қызы  

                      Бірге өскен құрбыжандай болар  ма?

 

А н а с  ы: Қақ тағала данышпан ғой, дана ғой,

                   Жалғызыма тигіздірмес кесірін. 

                   Ашулантпай, қалқатайым, бара ғой, 

                   Ұжмағының ашар саған есігін.

 

Баласы :  Қалай кетем, анажаным, о жаққа,

                   Қимастарым бәрің қалып барасың...

                   Керегі жок маған тіпті ұжмақ  та  

                   Айырған соң анасынан баласын. 

 

А н а с  ы: Құлыным-ай, қайтейін-ай, нетейін,

                   Сөнгеннен соң аспандағы жұлдызым,

                   Одандағы бірге өзіңмен кетейін, 

                   Жалғызсырап жүрмесін деп жалғызым.

 

Баласы:   Олай деме, айналайын апажан,

                  Осында бол тауып ебін, орайын...

                  Қиса бізге жақсылығын жасаған 

                  Одан-дағы мен жаныңда қалайын...

            Өлең әлдеқашан біткен. Өзбек  ханда үн жоқ, жүдей қалған. Өзбек хан насихаттап жүрген  ісләм дінінің негізгі бағыты - бұ дүниеден басқа о дүние  бар екені, бұл дүниеде қызық  көре алмағандар, өлгеннен кейін,  күнәсіз болса ұжмаққа кіріп,  мәңгі бітпес рахатта өтетіні болса мына жырдың бар пәлсапасы о дүниенің ұжмағынан бұл дүниенің қызығы артықтығы екені ғой. Сондықтан да баласы анасына о дүниенің ұжмағына барғанша, бұл дүниеде жүре тұрайық дейді. Бұл ісләм дінінің тілегіне, саяси бағытына қарама-қарсы пікір. Және жыршы осының бәрін аянышты түрде, ортаға ана мен баланың махаббатын салып айтып отыр. Қарсылық білдірер жол қалдырмағандай.,.

            - Бұл мақамды шығарған кім  екен?-деді Өзбек хан әлден  уақытта. 

            - Халық. 

            - Халық!- Өзбек хан тұнжырай түсті.  О л ісләм дінінің негізгі  пәлсапасын халықтың қабылдамай  жатқанын ұққандай болды. Хан  бұрынғысынан да жаман түксие  қалды. 

            - Бұл мақамды халық біткен  жиналып шығарған жоқ қой, бір  иесі бар шығар. 

            - Әрине ғой,- деді Жақып.- Ел арасына  тарап кеткен соң халық өзінікі  көреді.. Ал бұл жырды ең алғашқы  шығарған...

            - Иә, иә, ол кім? 

            - Жаңағы Өргеніш ереуілін басқарған  Ақберен үлем көрінеді.

            Өзбек кенет сұрлана қалды. 

            - Тезірек оны ұстап алып дарға  асу керек! 

            - Неге?-деді Жақып - Жақсы өлең  шығарғаны үшін бе, әлде ереуіл  басқарғаны үшін бе?

            - Екеуі де үшін. Әсіресе мына  өлеңі үшін.

            - Солай екен-ау - деді Жақып, бұл  жырдың қауіпті екенін хан  айтпай-ақ өзі де түсініп жүрсе  де, жаңа ұққандай, Ол енді сөздің  бетін басқаға бұрды,- Құтлық Темір  әмірдің құрығы ұзын ғой, қайда  кетер дейсің ол бейбақ. Ал  енді өзіңіз біздің керуендерге  соқпайсыз ба? Әкеле жатқан тарту-таралғымыз  бар. 

            - Жоқ,- деді Өзбек хан,- Бүгін Ордама  жүремін. Қызылбастармен  соғысуға  дайындалу керек. 

            - Иә,- деді Жақып,-кеме тоқтайтын  жағаларды өзімізге қаратқанымыз  жөн болар еді. Өзге жегенше  Қоңдыбай жесін деген екен  бір байдың туысы. Сол айтқандай  Иранға, Түрікке кеткен қыруар  салықты Алтын Орда қазынасына  түсірген абзал ғой, Және олар  кей кемелерді Жерорта теңізіне  өткізбей ұстап та қалатын  кездері болады.

            Өзбек хан күлді. 

            - Жібек пен меруерт, маржан  тиелген кеме өте алмайтын  да бөгет болады екен-ау,- деді  ол,-«Әскерім өте алма-ған жерден  алтын тиеген ескектерім өте  алады» демеп пе еді Ескендір  Зүлхарнайын?..

            - Ол солай ғой. Бірақ тым  қымбатқа түседі.

            - Мүмкін,- деді ойлана Өзбек,- Иранмен  бұл жолғы соғысымызда сендердің  де қамдарың бар...

            - Онда жолын, болсын!- деді Жақып. 

            - Соғысты да соған сеніп бастамакпыз. 

            - Ал өзінізге деген тарту-таралғы.мызды  кеп кешікпсн Ордаға қарай  жеке көш етін жүргізерміз. 

            Осы әңгімеден бір ай өткеннен  кейін бес жүз түйеден кұрылған  үш керуенге тиелген Шығыс  елдерінін дүние-мүлкім артқан  он бес үлкен желкенді кеме  Судак шаһарынан Қара теңіз  мойыны Дарденелл арқылы Жерорта  теңізіне беттеді-Сол күндері  Жакып, жібек, меруерт, маржан, алтын, күміс, шай тиелген отыз  түйемен Алтын Орда астанасы  Сарай-Беркеге карай сапар шекті. 

            Ал тағы екі айдан кейін,  қаңтардың сақылдаған кызыл шұнақ  қатты аязында, Ширван өлкесіне  жататын Дербент өзенінің қатып  калғанын пайдаланып Өзбек, Ит, яғны 1335 жылы Иранға аттанды. Әр  жауынгердің тізгінінде ерттеулі  екі аттан. Лек-лек жортқан  тұяктарына киіз байлап алған,  тоғыз жүз мың жылкының бірде-бірі  өзен үстіндегі көк мұзға тайып  кұламады. Бұл жылы қыс өте  қатты болған. Иранның шекарадағы  әскері аяздан қорқып, қырағылық  көрсете алмай қалды. Оның үстіне  осы жылдын Тамыз айында Әбусейт  шах дүние салған. Осындай жағдаймен  байланысты илхан Ордасында да  бәлендей тәртіп жоқ еді. Өзбек  хан дәл осы тұста аттанысқа  шыққан. Қаңтар мен ақпанның аязын  пайдаланып ол аспай-саспай наурыз  айының басында Дербент қақпасынан  өтті. Енді бір айдың ішінде  Ширван өлкесінің біраз жерін  алып Кура өзенінің бер жағынан  келіп тоқтаған. Ар жағынан қалын  әскермен бұл кездегі Иранның  лашқарқаши бұзырығы Арпакауын  кеп шеп ұстады. Бүл кезде көктем  әбден келіп жер беті көгеріп  қалған. Қосындардын, айқаса кетуіне  биылғы жылы қаттырақ тасыған  Кура өзені мүмкіндік бермеді.  Бөріктей-бөріктей тастарды түйіршік  құрлы көрмейтін ағысты Кура  буырқанып, бұрсанып көпір бермеді.  Екі жақ езеннін толастайтын  кезін күтіп, алыстан ғана бір-біріне  шоқпарларын білеп, апда-санда,  қылт ете қалған жауынгерлеріне  садақ оғын жіберіп, болашақ  үлкен айқасқа дайындала түсті. 

            Қыпшақтың әйгілі атты әскеріне  ен керегі, ат бауырын жаздырып  салатын жазық дала. Онда бұларға  ешкім шыдай алмайды. Сондықтан  Алтын Орда әскерінін көкейкесті  тілегі сопдай ұрысқа ынғайлы  жазықтары бар Иран өлкесінін  орта шеніне жету. Ал Иран жауынгерлері  көбіне таулы, шатқалды жерлерде  ұрысуға машықтанған, аттары да  бұндай жағдайда таутекедей секіреді. Оның үстіне Арпакауын Иранның  солтүстік жақтағы белгілі әмірлеріне  Өзбек қосындарының арғы жағынан  шығып шегінулеріне мүмкіндік  бермеулерін бұйырған. Бұндай жағдайды  күтпеген Өзбек қосындары жау  әскерінің арт жақтарынан пайда  болғанын кеш білді. Өзбек амал  жоқ, енді кейбір бұлықтарын  осы жау әскерлерімен соғысуға  бөлді. Демек, Алтын Орда ханының  дәл осы жолы Арпанды біржолата  басып алуға мүмкіндігі жететін  еді. Біракқ қатты тасыған Кура  тез қайтпай Иран әмірлерінін  бұларға қарсы мықтап дайындалуларына мүмкіндік тудырды... Енді Өзбек Кура өзенінен әрі қарай өту керек пе, керек емес пе ойлана қалды. Басып алар елін қаннен-қаперсіз кезінде шабатын уакытын өткізіп алды. Міне осындай шақта Хорезм-нен Құтлық Темір қайтыс болды деген хабар келді. Сыныққа сылтау табылды. Құтлық Темірдін дүние салғанын тілге тиек етіп Өзбек кейін шегінді. Расында да Өзбек ханның Алтын Ордаға қарай шегінбеске амалы жоқ еді. Бір жағынан өзінің әскерін қоршатып алу каупі туса, екінші жағынан Алтын Ордадан біржолата дізгінін үзбекші болып жүрген Хорезмде де әмірлер аз еместі. Соңғы кезде бұлардың бірлігі де күшейе түскен. Бірақ тегеуірінді Құтлық Темір оларды тырп еткізбей келген. Сөйткен Хорезм әмірі дүние салды. Мұндай дүрбелен жағдайда қарсы жақ тағы бас көтеруі мүмкін. Иранды жаулап аламын деп жүргенде Хорезмнен айырылып қалса, Алтын Ордаға бұдан артык соққы болар ма? Жоқ, жоқ, қан төгіп, шығынға батып, бөтен елді жаулап алғанша, Алтын Орда хандығының негізгі тірегінің бірі - Хорезмнен айырылмау керек. Даладағы құланнан, желідегі құлын артық. Өзбек хан енді асыға кейін шегінді. Мұндайда соныңнан түре тиген жауда жаман, Иран әскерлерінін арт жағынан тарп-тарп бас салғанына қарамай, арс етіп кейін бұрылып бұралқы иттердің беттерін қайтарып тастап, алға қарай бүлкілдей жөнелген арлан көкжалдардай, Алтын Орданың әйгілі атты қосындары жаз шыға бастаған шақта, Дербент қақпасынан өтті. Бұл тұстан әрі  қарай Иран әскері де соңдарынан жабысуларын қойды.