Әкімшілік юрисдикция

№7 лекция. Әкімшілік юрисдикция.

 

Әкімшілік юрисдикция өз алдында әкімшілік құқытық бұзушылғанда атқарушы юрисдикциялық биліктік органдарына жататын арнайы тергеуші органдар арқылы құқық бұзушыға әкімшілік ӛндірушілік шешімді жүктеу шешімнің орындалуын қамтамасыз етеді,

Басқаша айтсақ, әкімшілік юрисдикциялық  атқарушы билік органдары әкімшілік  жауаптылық шараларын ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне сәйкес қолданады.

ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне сәйкес, әкімшілік юрисдикцияның тәсілі ретінде атқарушы билік органдарының әкімшілік жауаптылық шараларын қолданады.

Әкімшілік юрисдикцияны және әкімшілік  мәжбүрлеу шараларын қолдану  тәсілін тікелей бір белгісі байланыстырады: мұның әрқайсысы әкімшілік мәжбүрлеудің тәсілі болып табылады., соттың алдын-ала мәжбүрлеу әрекетінің заңдылығының тексеруінсіз атқарушы биліктің мәртебелі органы ӛзінің себептері бойынша осы мәжбүрлеу шараларының тәсіліне бағыттала алады. Бірақ, тікелей әкімшілік мәжбүрлеудің әкімшілік юрисдикциялық тәсілінен ӛзгешелігі, әкімшілік юрисдикциялық тәсілі азаматтардың кінәлі әрекеттеріне байланысты қолданылады, соңғы құқықты бұзғандығымен оған әкімшілік ӛндірушілікті салумен және . Сондықтан да әкімшілік юрисдикцияның маңыздылығы, процессуальдық құжатардың екі түрі мен юрисдикциялық органның қаулысының қолданылуы, бұл құжаттардың шешімінің мазмұныныда кінәліге әкімшілік ӛндірісті жүктейді.

Әриен, әкімшілік юрисдикцияның  жылдамдығы және үнемділігін, субъектілердің кӛптігі қалыптастырады. Д.Н. Бахрах, заң білімі жоқ тұлғалар әкімшілік құқықтық тануды иеленеді деп әділ көрсеткен. Сондықтан органдардың әкімшілік құқық бұзыушылық ісін қарастыруда заңнан кері қайтқан жағдайлары да аз емес.

Сонымен қатар, әкімшілік юрисдикция аумақтық қағида бойынша құрылған, әкімшілік юрисдикцияның жүйесін  құрған кӛптеген органдар арқылы жүргізіледі. Егер тек соттар ғана қылмыстық жауаптылыққа тартатын болса, онда бүкіл әкімшілік істерді қарау міндеттілігін оларға дүктеу мүмкін емес шығар. Сонымен қатар, ҚР Конституциясында айтылғандай әділдікді тек Қр аумағындағы соттар жүзеге асырады.

Сот билігі тек конституциялық, қылмыстық, азаматтық және әкімшілік сот  өндірісі арқылы жүргізіледі.Әкімшілік істің басқа органмен қаралуы мемлекеттің негізгі заңының бұзылуы болып табылады. Соттар кӛп мӛлшердегі әкімшілік істерді уақытылы бітіре алмайды.

Соттық өкілеттіктер келесідей жағдайлармен байланысты беріледі: әріптестердің арнайы білім деңгейіне, әкімшілік органдардың бақылаушы жүйесінің болуы, соттардағы ауыр, үлкен және ұзақ істердің болуымен Басқа мемлекеттерде де осындай жағдайлар көрініс тапқан. Қаралатын істердің жетіспеушіліктердің бірі болып, мысалы мемлкеттік басқару органдарына байланысты, төмен тұрған орган жоғары тұрған органдарға шағымдану кезіңде, әр тарап мұндай мәселелерде өздегендерін ғана нақтылайды, сондықтан бұл мәселедегі дауды шешу мүмкін емес шығар. Сонымен қатар, мысалы төтенше жағдайларға сәйкес, біздің көз- қарасымыз бойынша атқарушылық билікті төтенше өкілетті органдарға бллу қажет. Мұны әкімшілікітің ғалымдары да қолдап отыр.

 

№8 лекция. Әкімшілік юстиция

 

«90 жылғы реформадан кейін мемлекеттік аппарат жойылды. Бірақ оның орнына жаңа мемлекеттік жүйе орнады. Оның атқаратын ролі қоғамдық өмірді реттеуде мағыналы болуында. Мемлекеттік басқарудың жүйесін эффективті түрде көтермелеуге қажеттілік туындайды, «эффективтілікті» түрде дамытуға байланысты азаматтарды қорғау қажеттілігі туындайды.

Соттың алдында туындайтын мәселелер  соттық бақылаудың тәсілдерінің және жаңа құралдардың қолданылуын қажет етеді.

Әкімшілік юстиция - әкімшілік құқықта  әкімшілік-құқықтық бәсекелестікті шешудің маңызды тәртібі, мемлекеттік басқару органдарының іс-әрекетіне түскен шағымдарды қарап, оған міндетемелерді жүктейтін шешім шығарады. Әкімшілік құқық бұзушылықтың көптеген ауыр сипаттағы істерін шешыді соттар және органдар жүргізеді.

2001 жылдың 30 қаңтарында қабылданған  ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы » кодекстің әкімшілік өндіру шарасының 10-ң ішінен 8 тек соттың қолданылу құқығы болып табылады. Осыған байланысты, сотқа қатысты істердің саны көбейе түсті. Кодекстің қабылданғанынан бастап әкімшіліктер соттардың әкімшілік істердің көп мөлшерімен уақытылы үлгермеуін айқындады.

Қазақстанда әкімшілік соттардың  құрылуының себептері:

 

1. Соттардың көп мөлшерде келіп түскен әкімшілік құқық бұзушылық істерді қарастыруда үлгермеуі. Сонымен қатар, соттар соттарда азаматтық немесе қылмыстық жүйе сияқты арнайы әкімшілік құқық бұзушылық жүйесі болған жоқ. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне сәйкес соттың өкілеттігіне 228 құрамды құқық бұзушылық берілді, яғни оған 400 % ауырпалықты жүктеді.

 

2. Мемлекетік басқару және оның  таза орындалуы екі жақтың «жарыстырушылық» процесстерін ұйымдастыруды қажет етті. Бірақ мұны атқарушы органдардың істерді қараған кезде мүмкін емес болды. Бұл процесс ҚР – ның құқықтық политикалық Концепциясында да кӛрініс тапты және оның бірден-бір қадамы болашақта ҚР –да әкімшілік институтын дамыту болып табылады. «Сонымен қатар бізге азаматтар мен заңды тұлғаладың құқықтары мен бостандықтарын қорғуды қамтамасыз ететін, мамандырылған соттарлды құруға кепілдік беретін, әкімшілік юрисдикцияны құратын, ҚР –ның Конституциясына сәйкес мықты сот билігін құру крек».

 

 

3. Әкімшілік соттарды құрудың  тағы бір қажеттіліг маңызды  мәселелерінде. 

Ашық қаралған істе «процессуалдық әділетті» шешімге жетуге сот  қана тиесілі. Мұнда тараптар соттың алдында өз пікірлерін ерікті білдіруге және істің толығымен қаралыуына сенеді.

Эксперимент ретінде, ҚР Президентінің 2002 жылы ақпан айындағы Бұйрығы бойынша Астана және Алматы қалаларында ауданаралық әкімшілік соттар құрылды. 2005 жылдан бастап бүкіл Республика аумағында әкімшілік соттар қызметтерін жалғастырды.

Дүниежүзілік тәжірибеде әкімшілік  соттар басқа мемлекеттер мен  қатар қызмет етеді және олар өздерін сот билігінің бөлінбейтін бөлігі деп танытып, ммандангдырылған соттармен жәй соттарға қарағанда өзіндік маңызды белгілерін көрсетті. Мысалы, әкімшілік соттар ФРГ, Франция, Финляндия, Швеция сияқты мемлекеттерде орнаған.

Құрылған соттар бірден әкімшілік  құқық бұззушылық істерімен көп мөлшерде қамтамасыз етілді. Бүгінгі күні бұның саны күннен күнге өсіп келеді.

Маңызды категорияларға заңды тұлғаға қтысты істер, қаржылық заңдылықтың бұзылғандығы, сауданың тәртібі, салық заңдылығы, экологиялық нормаоардың бұзылғандығы және тағы басқа нормалар жатады. Сонымен қатар, мемлекетік басқару органдарына заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың шағымдарына, заңсыздық іс-әрекеттерге баланысты, құқық пен бостандыққа қысым көрсетілу дегендей мәселелерге көңіл болу керек. Бұл халықтың білім деңгейін дамытумен байлансты, ал ең маңыздысы, халық әділ істің қаралуына сенетін болады. Бұл қоғамдық қатынастың демократиялығын көрсетеді.

Қазір соттықбақылау мемлекетік басқару органдарының бөлінбейтін бөлігі болғаннан кейін ғана әкімшілік юстиция жүйесін құрудың уақыты келеді. Әлі күнге дейін маңызды қалалрды соттарды құрғанымен, облыстық, қалалық және аудандық соттар әкімшілік құқық бұзқушылық істердің кӛптігінен уақытында орындауға үлгермейді. Яғни, әкімшілік құқық бұзушылық істеріне қатысты әрекеттермен заңды тұлғаларға қатысты мемлекетік органдардың наразылықтары бойынша істерді қарайтын, мемлекеттік өкілеттіктерді жүзеге асырумен байланысты функцияларды атқаратын және жеке тұлғалардың мемлекетік органдарға және лауазымды тұлғаларға қатысты шағымдарды шешетін, біртұтас жүйедегі соттарды құру қажет.

Егер әкімшілік құқық бұзушылық  туралы кодексіне қарасақ, онда осы  нормативтік құқықтық құжаттардың  асығыс жағдайда қабылданғаның және қазіргі замандағы талаптарды қанағаттандырмайтының  көрміз.

Біздің ойымызша әкімшілік құқық  бұзушылық туралы кодексінің бір бөлігі . Оны процессуалдық нысандардың ретелмеуінен, жауаптылық мерзімдерінің ойға қонарлықтай еместігіне байланысты айтуға болады. ОСындай кӛптеген жетіспеушіліктің нәтижесінде біртұтас акт дайындау туралы мәселені көтерудің маңызы зор. Бұл біртұтас актіге Әкімшілік процесуалдық кодекс немесе соттық ӛндірістің әкімшілігі туралы кодекс жатады.

Брінші тақырыпқа ұзақ және істің қаралуын сот қана емес, сонымен қатар мемлекеттік басқару органдарының әкімшілік істерін қарауын көрсетеді. Екінші тақырып тек сотӛндірісінің тәртібімен ғана шектелуі мүмкін. Бірақ бұл мәселені шешудің қажеттіліг актілерді құру жақында орындалуы мүмкін.

Көптеген тәжіребиешілер Әкімшілік процессуалдық Кодексті қолдайды. Олардың ойларынша, ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексін екі кодексін құқықтық материалдық нормаларды регламенттейтін, әкімшілік кодексіне және процессуалдық құқықтық нормаларды регламенттейтін, әкімшілік процессуалдық кодкске деп болу қажет дейді. «Осы құқықтық жоспарды қабылдамаса, құқықтық реформа толығымен логикалық аяқталуға жетпейді, өйткені қазіргі кезде әкімшіліктік сот өндірістеріндегі мәселелерді шешу тек құқық деңгейінде ғана шешіледі. Осы жоспар бойынша бізге көптеген сенімділікті жүктейді, бізден нақты құқықты жүзеге асырудағы ұсыныстарды күтеді».

Кейбір авторлардың пікірлері бойынша, тіпті «әкімшілік юстиция» және «әкімшілік іс» терминдерінің түсініктері әлі анықталмаған. Сондықтан қазыі толықтырылған кодексті зерделеп қабылдау керек. Кодификация үшін кодексті құру анықталған тәжіребиелі негіздерге негізделіп, Астана және Алматы қалаларындағы әкімшілік соттармен даярланып жатыр.

Кейбір авторлардың пікірлері бойынша, әкімшілік соттың өндірушілік процессуалдық Кодекстің дәстүрлі моделінен ерекшеленуі керек. Көптеген сауалдарда ол азаматтық процесспен ұқсас болады, сондықтан оған жеке бөлім орнату керек, ол әкімшілік соттық өндірушілікті басқа құқық түрлерінен ерекшелендіреді. Мұндай пікірге қосылуға болар еді, бірақ әкімшілік бөлімдерді қатаң түрде реттеу керек.

6-тарау.

Әкімшілік жаза және әкімшілік-құқықтық ықпал ету шаралары 

2006.20.01. № 123-III ҚР Заңымен 44-бап өзгертілді (2006.01.01. бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)

44-бап. Әкiмшiлiк жаза ұғымы және мақсаттары

1. Әкiмшiлiк жаза, осыған  заңмен уәкiлеттiк берiлген судья,  органдар (лауазымды адамдар) әкiмшiлiк  құқық бұзушылық жасағаны үшiн  қолданатын мемлекеттiк мәжбүрлеу  шарасы болып табылады және  осындай құқық бұзушылық жасаған  адамның осы Кодексте көзделген  құқықтары мен бостандықтарынан  айыруға немесе оларды шектеуге  саяды. 

 

 

2. Әкiмшiлiк жаза әлеуметтiк  әдiлеттiлiктi қалпына келтiру және  құқық бұзушылықты жасаған адамды  заңдар талаптарын сақтау және  құқық тәртiбiн құрметтеу рухында  тәрбиелеу, сондай-ақ құқық бұзушының  өзiнiң де, сол сияқты басқа  адамдардың да жаңа құқық бұзушылық  жасауының алдын алу мақсатында  қолданылады. 

3. Әкiмшiлiк жаза әкiмшiлiк  құқық бұзушылық жасаған адамға  тән азабын тарттыруды немесе  оның адамгершiлiк қадiр-қасиетiн  қорлауды, сондай-ақ заңды тұлғаның iскерлiк беделiне зиян тигiзудi  мақсат тұтпайды.

3-1. Әкімшілік жаза мүліктік залалдың орнын толтыру құралы болып табылмайды. Әкімшілік құқық бұзушылықтан келтірілген зиянның орны осы Кодекстің 64-бабында көзделген тәртіппен толтырылады. 

ҚР 09.12.04 ж. № 10-III Заңымен (бұр. ред. қара); 2006.20.01. № 123-III ҚР Заңымен (бұр. ред. қара) (2006.01.01. бастап қолданысқа енгізілді); 2007.27.07. № 314- III ҚР Заңымен  (2008.01.01. бастап қолданысқа енді) (бұр.ред.қара); 2009.10.07 № 174-IV ҚР Заңымен (бұр.ред.қара); 2010.30.06. № 297-ІV ҚР Заңымен (бұр.ред.қара) 45-бап өзгертілді

45-бап. Әкiмшiлiк жазалардың түрлерi

1. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасағаны үшiн жеке адамға мынадай әкiмшiлiк жазалар қолданылуы мүмкiн:

1) ескерту жасау; 

2) әкiмшiлiк айыппұл салу;

3) әкiмшiлiк құқық бұзушылықты жасау құралы не нысанасы болған затты өтемiн төлеп алып қою;

4) әкiмшiлiк құқық бұзушылықты жасау құралы не нысанасы болған затты, сол сияқты әкімшілік құқық бұзушылық жасау салдарынан алынған мүлікті тәркiлеу;

5) арнаулы құқықтан айыру; 

6) лицензиядан, арнаулы  рұқсаттан, бiлiктiлiк аттестатынан (куәлiктен) айыру немесе қызметтiң белгiлi бiр түрiне не белгiлi бiр iс-әрекеттер жасауға оның қолданылуын тоқтата тұру, оның ішінде тізілімнен алып тастау;

7) жеке кәсiпкердiң қызметiн  тоқтата тұру немесе оған тыйым салу;

8) заңсыз салынып жатқан немесе салынған құрылысты мәжбүрлеп бұзып тастау;

9) әкiмшiлiк қамауға алу;

10) шетелдiктi немесе азаматтығы  жоқ адамды Қазақстан Республикасының  шегiнен әкiмшiлiк жолмен кетiру.

2. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық  жасағаны үшiн заңды тұлғаларға осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 1)-6), 8) тармақшаларында аталған әкiмшiлiк жазалар, сондай-ақ заңды тұлғаның қызметiн немесе қызметінің жекелеген түрлерін тоқтата тұру немесе оған тыйым салу қолданылуы мүмкiн.

2006.20.01. № 123-III ҚР Заңымен (бұр. ред. қара) (2006.01.01. бастап қолданысқа енгізілді); 2007.27.07. № 314- III ҚР Заңымен  (2008.01.01. бастап қолданысқа енді) (бұр.ред.қара) 46-бап өзгертілді

46-бап. Негiзгi және қосымша әкiмшiлiк жазалау шаралары

1. Ескерту, әкiмшiлiк айыппұл салу және әкiмшiлiк қамауға алу тек негiзгi әкiмшiлiк жазалар ретiнде ғана қолданылуы мүмкiн. 2. Арнаулы құқықтан айыру, лицензиядан (арнайы рұқсаттан, біліктілік аттестатынан (куәліктен) айыру немесе оның қолданылуын тоқтата тұру, кәсіпкерлік қызметті немесе оның жекелеген түрлерін тоқтата тұру немесе оған тыйым салу, сондай-ақ шетел азаматтарын немесе азаматтығы жоқ адамдарды Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге әкімшілік жолмен кетіру негізгі, сол сияқты қосымша әкімшілік жазалар ретінде қолданылуы мүмкін.3. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасау құралы не нысанасы болған затты өтемiн төлеп алып қою, тәркiлеу, салынған құрылысты мәжбүрлеп бұзып тастау тек қосымша әкiмшiлiк жаза ретiнде ғана қолданылуы мүмкiн.

47-бап. Ескерту Ескерту әкiмшiлiк жаза қолдануға уәкiлеттi органның (лауазымды адамның) жасалған құқық бұзушылыққа ресми түрде терiс баға беруiнен және жеке немесе заңды тұлғаны құқыққа қарсы мiнез-құлыққа жол беруге болмайтындығы туралы сақтандырудан тұрады. Ескерту жазбаша түрде жасалады.ҚР 13.12.04 ж. № 11-III Заңымен (01.01.05 ж. бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара) 48-бап өзгертілді ; 2006.20.01. № 123-III ҚР Заңымен 48 -бап жаңа редакцияда (бұр. ред. қара) (2006.01.01. бастап қолданысқа енгізілді); 2006.07.07. № 174-III ҚР Заңымен (бұр.ред.қара); 2007.27.07. № 314- III ҚР Заңымен  (2008.01.01. бастап қолданысқа енді) (бұр.ред.қара); 2008.29.12 № 116-IV ҚР Заңымен (2009 жылғы 1 шілдеден бастап қолданысқа енгізілді) (бұр.ред.қара) 48-бап өзгертілді